Mehranghiz Аnvarhaghighi

TEXTUAL STRAND OF MEANING AND THEME/RHEME SYSTEM IN FARSI TRANSLATED TEXTS

m_anvarhagigi@hotmail.com

ABSTRACT

It is the role of textual strand of meaning of language to organize the discoursal meaning of different texts. This strand of meaning provides the speakers with necessary means within the system of Theme to create and elicit texts which are ‘instance of language that is operational’ (Holliday,1985). Thus, it is concerned with the realization of sentence token signaling at the same time the illocutionary force in speech act terms and mode of discourse in discourse term. It is in this way that the textual meaning enables the texts to be negotiated. This paper has been concerned with specifying the nature of text by out lining the components of the Theme system especially the Thematization-an easily recognizable device to give prominence to different segments of text-and finally, giving an indication of the range of markers and realizational patterns available in both English and comparable formal sets in Farsi for linking clauses together to form texts.

From a functional-semantic point of view on language we can explore how a clause is organized to express three simultaneous strands of meanings, i.e. Ideational , Interpersonal and Textual meanings to express these meanings a clause is organized through the selection from relevant systems .Ideational system selects from Transitivity system, Interpersonal from Mood, and Textual meaning from the system of Theme. Textual meaning, through is the third strand of meaning, it is as Halliday (1974:77) explains, is the “enabling function”, which enables texts to be negotiated. In this strand, the clause is organized as a message.  The major system involved is the Theme system with a structural configuration of the clause into the two functional components of a Theme and a Rheme . The role of Textual meaning of language is to organize the discoursal meaning (our knowledge about the structuring of a text) by placing both cognitive and interactional meaning in context and making the difference between languages suspended in vacuo and language that is operational. (Halliday 1974) Through the system of Theme, Textual meaning provides the speaker with the means to create and issue utterances and texts which are instances of operational language. Without this strand of meaning the speaker would be unable to produce anything but a random collection of sentences, but whatever length a text may have, it is the Textual meaning that form a unified whole.

The orientation of Textual meaning is mostly towards the concrete and physical, that is the Textual meaning is concerned with the realization of sentence tokens i.e. context-sensitive utterances. As it is mentioned before the theme system operates through two systems both of which are concerned with the placing of information units in the structure of the clause. This provides a range of options which allow clause structure to be manipulated in order to vary the degree of prominence that may be given to the information in the clause. The two systems involved in this strand of meaning are:

1.                                      ity system, interpersonal ersonal selects through the selectionTHEMATIZATION: this system organizes the initiation of the clause (its point of departure) it directs the attention of the addressee of the message to the parts the sender wishes to emphasize. The key elements involved in this are Theme and Rheme. This system is the main concern of this paper.

2.                                       INFORMATION: system is the second one which organizes the completion of the clause and it is the clause information focus. This system is also to direct the attention to parts of the message. Distribution and information Focus are key elements involved.

Our main concern in this paper is the Thematization system in the process of English and Farsi clause organization and outlining the comparable components of the Theme system in Farsi. In so doing, for each clause mood, one hundred sample clauses are selected from three English novels i.e. ‘Dubliners’, ‘To the Light House’ and ‘The Sound and Fury’. Then, these samples are aligned with their Farsi translation to compare the ways Farsi language can exploit in order to thematise certain segments with the already thematized segments in selected English clauses. Where these pairs of ST and TT clauses did not have the same segment thematized, an attempt is also made to think about a possible alternative Farsi clause which may have the same discoursal segment thematized. The attempt could possibly result in determining the textual strand of meaning –thematic structure for Farsi clauses-and the ways both languages employ to thematise intended elements.

It will also be regarded as some way of rethinking the grammar of Farsi in the light of a functional-semantic point of view to indicate the range of markers and realizational patterns available in both English and the comparable formal sets in Farsi.

To address a person in a social interaction, his head is the prominent part to look at. That is why; we sometimes refer to such an interaction as face to face or eye to eye interaction. They are labeled so, since in looking at different parts of the head we want to see how and whether what is intended to be said has been taken and interpreted by addressee.

     Similarly, in a stretch of discourse the titles regarded as powerful thematisation device"(Brown & Yule 1989, p.139) are the first elements we address and use to interpreted everything which follows. In a similar way, the first sentence of the first paragraph is the prominent part in the discourse influencing the interpretation not only of the paragraph itself but also of the rest of the text.

     Likewise, the first segment in that sentence is easily picked up; it is the element the speaker/writer assumes to be in the consciousness of the addressee at the time of utterance. (Chafe 19760). Thus, in the process of linear organization of discourse, what is placed first functions as the person's head.

     At the clause level the starting point is called Theme which according to Halliday (1994)"is the point of departure for the message and one element that speaker selects for 'grounding' what he is going to say", He points out that the English clause consists of a 'theme' and Rheme': The theme being the body of the message is the element which is put in first position.(1970:161) He also adds that " the Theme is indicated by position in the clause….we signal that an item has thematic status by putting it first".(1994,p.37)

     Halliday, however, does not present any psychological or cognitive reasons why the position for the "theme should be at the beginning rather than end"(ibid, p.38) He then adds that "there is no automatic reason why the theme function should be realized in the first position", though in passing he specifies theme as psychological subject: He says" The Theme is another component in the complex notion of subject, namely the psychological subject:…….. A peg on which the message is hung (1970, p.161)

    It is called psychological subject since it is what" the speaker has in mind to start with, when embarking on the production of the clause". (1994.p.31)

     In organizing texts, every clause, sentence, paragraph is organized around a particular element that is taken as its point of departure’. Grimes notes that the linear organization of discourse can be manipulated in different ways in order to bring some items and events into greater prominence (1975.p.323).given the views on the position of the theme in clauses, we also take the first segment of the Farsi clause as the theme in this study.

Clements suggests that relative prominence can be given to various segments of prose discourse by the Thematisation.

This notion of giving prominence through Thematisation has led psycholinguists to take Thematisation an important factor in discourse structure since it brings in the interaction of language and cognition; hence making it a cognitive process in discourse structure. They believe that a thematised segment has a significant effect on the process of interpretation, comprehension and recall. See Anderson et al. (1977), Schwarz (1981) Petfetti and Goldman (1974)

     Lotfipour notes that Theme /Rheme structure is psycho-linguistically significant. He notes that" any change in the position of Theme and Rheme in a clause can affect the way the intended message is perceived and interpreted. (1992, p.107)He believes that in the discourse comprehension process, some part of the knowledge filed in the long – term memory of the receiver can be activated by the Theme, and then they are brought into upper layers of the memory which he calls the 'anvil' or the 'interface’ where Theme and Rheme are met. Libid.107)

     Clark & Clark (1977) use the pigeonhole analogy to show how a write/speaker message can be integrated into memory (ibid, p.95) and then this message is recalled later (p.134)

In the process of remembering, the addressee receives a passage, and then he jot down notes about its propositional and thematic contents. This is the input. Nest, they place these notes in a pigeon hole in memory until they need them. This is storage. --------- At the time of recall, they fetch the notes from their pigeon hole and from this fragmentary information reconstructs what they thought was in the original message.   (Clark and Clark 1977.p.34)

The task of placing and fetching the ' notes' to and from memory pigeonholes is accomplished by "given – new strategy". In this case the clause is a letter or the note in which the given information is the address of the memory pigeonhole where the message should go and then be retrieved. The new information is the message itself. (ibid, p.94)

For  more detailed discussion of comprehension process see" utilization process" in Clark and Clark (1979) and principles of " analogy and local interpretation " in Brown and Yule (1989) In both instances the role of linguistic cues and cohesive devices affecting the comprehension have been discussed in detail.

     Petfetti and Goldman (1974) in their experiment made an attempt to demonstrate the effect of prompt word referring to a thematised referent on the recall of the clauses in a text. They were able to show that a thematised referent occurring as syntactic subject 'the left- most constituent'(this is not the case for Farsi because of its Arabic orthography which starts from right unless it is transcribed in RP system) was the better prompt for sentence recall (ibid) this is the case even with those clauses in which the syntactic subject is realized by the noun phrase (Brown and Yule 1989).

     Perfetti and Goldman's results explain that those sets of sentences in which the 'main character is thematised are easier to remember.

     In all languages the clause has the character of a message. The clause is organized as a message by giving prominence to one part of it. The prominent part or element combine with the remainder of the clause and the two together constitute the massage.

This massage should go to the memory pigeonhole and then be retrieved for further interpretation. Theme as the point of departure is the address, or the prompt word activating the memory.

     This is the case for all languages and all the speakers follow the same procedure to comprehend. For this reason the thematic structure of the clause can be also referred to as cognitive ordering of the events, descriptions and etc. So, it seems reasonable to regard Them /Rheme element as a universal feature which may be included in the list of “cognitive categories" (Covering the conceptions of number, negativity cause and effect and time) proposed by Greenberg (1966).

     Taking Theme/Rheme structure as a universal feature, we should assume that Farsi language should be potentially equipped with some devices to thematise the segments intended to be prominent.

     To illustrate this, an attempt is made to align different samples of English prose discourse with their corresponding Farsi translation. English clauses, (of course with their already thematised segments) from Dubliners have been chosen. Then they were juxtaposed with their Farsi translation to compare the ways both languages employ to thematise intended elements. This will ultimately result in determining the thematic structure for Farsi clauses the task may be regarded as some way of rethinking the grammar of Farsi in the light of SFG.

     Reading the above mentioned sections thoroughly clause by clause along with their Farsi equivalents, I examined whether both clauses have the same thematic structure or not. However, where they were not the same, an attempt is made to think about possible alternative having the same element thematised.

Findings of the Study

     When aligning the clauses, it was observed that almost all the elements thematised in English have been given the same status in their Farsi translations unless some structural pressure from Farsi grammar restricted the thematic options.

     In the present study some declarative imperative and interrogative clauses together with clause complex have been sorted out in English text. Then, they were matched with their Farsi equivalents from the point of view of their propositional and thematic content.

1. Thematic structure in Farsi clauses:

     Farsi has a dominant SOV order OSV and OV are their alternatives. Verbs are inflected for tense and person. The inflected auxiliary always follows the main verb and mood markers precede the main verb for instance /mi revem / means ‘I go', 'mi' is the mood marker, /em/is the inflectional auxiliary to realize the first person singular.

All adverbial phrases precede the main verb.

1.1 Theme in declarative clauses:

The typical pattern in Farsi declaratives is the unmarked theme where the Theme and subject are mapped on to one another. The items thematised in this way always are; nominal groups with proper and common nouns as head, nominal groups with a personal pronoun as the head, and Nominalization. However, there is a preference in conversation to leave out the personal pronouns from the beginning of the clause since the verb takes an ending for the person, hence having a marked Theme.

     The most usual form of the marked Theme in Farsi declaratives are adverbial group, prepositional phrase, complement and verb plus ending.

     In Farsi, personal pronouns equivalent to I, you, they, s/he, we, you, can be left out from the 'starting point' of the clause, but the inflectional auxiliary showing the person is attached to the end of the verb. As this happens, either the complement (nominal group with a case marker) or the verb with an ending will be the marked Theme of the clause.

     In English declarative clauses complement is least likely to be thematic"(Halliday, 1994, p.44) unless, for some good reasons clauses go through passivisation. The effective clauses can be either passive of active in voice. "If participants other than Agent and Medium are chosen to be thematic, the verb will be then in passive'. (ibid, p.169)

     In Farsi, most likely to be thematic is the complement of any kind. Passivisation does not happen frequently in Farsi clauses, since the semantically grouped complements of dative, benefactive,’ eliciting’ and ‘objectives ‘can be realized by the case markers /be/,be raje/, z/ and /ra:/respectively. The existence of these case markers in Farsi facilitated the process of thematising complements in a way that the verb in the clause does not go through passivisation. When complement is foregrounded, the case markers of the kind mentioned may either follow the nominal groups or precede it. These markers plus the nominal group together make a marked Theme.

     Case markers/baraye/, /be / and /a z/ equivalent to ' for, to and of' precede the nominal group, while the marker/ra; /follows the nominal group. The case marker/ra; /is replaced by an alternative one that is /i: /when the nominal group is an indefinite one. So, complement together with its proper case marker constitutes the marked Theme in Farsi declarative clauses.

II. Theme in interrogative clauses:

In English the finite verbal operator together with the next element – the subject constitutes a two – part Theme (Halliday, 1994, p.46)

This is the regular pattern by which English interrogatives are expressed; however, in Farsi interrogative clauses are realized in the same way the declarative clauses are realized. No particular element in the clause structure comes first, but the clause will have a rising intonation when uttered.

In formal discourse, however, the mood marker/aya; /comes at first position. To make the discourse more emphatic sometimes two other mood markers namely /hich/ magar/ can appear at the beginning of the clause: see table 2.

Table2. Theme in yes/no English and Farsi interrogatives

1. hich                                           Emtehan kardi:?

   Mood marker                           try      made you?

2. be ma n                                      etemad nemi koni;?

    In  me                                          trust      Don't make you

3. mi tune                                    buje ba de baxt ra be donoeh ?

    Can He                                    odour  bad luck smell He ?

4. mi;ta vanest                                    ag ab beke sha d ?

    Could she                                 back     draw:

·                                           marked theme

Another kind of interrogative clauses in Farsi are those which search for a missing piece of information. The words that request this information in Farsi are:/ki;, che, kei,chetor  and koja   / equivalent to English words who, what, When , how , and where respectively.

These question- words occur at the beginning of the declarative clauses and (clause will be rising in intonation in conversation). These question words function as Theme in Farsi:

Table 3.1 Theme in Wh- interrogative in English

Why	Can't you?
How many	Have you yourself?
What	He wants to worry about?
Theme	Rheme

Table 3.2 Theme in Question – word interrogative (Farsi)

   chera                                                        nemi    tavani ?

      Why                                                      not  can  you ?

    chanta                                                         dari     xodet ?

  How many                                                  have you   yourself?

   Baraj ch i:                                                     gosseye  baxt ra bexoreh?

  About what                                                      

                                                                        Worry luck

III. Theme in imperative clauses:

     The typical form for imperative clauses in Farsi is simply one with the verb in thematic position. Since the basic message is a request to do something. The verb or predicator' is an unmarked theme.

In this form, the verb is inflected for person (either you or us).

     The mood maker /be/is attached to the beginning of the verb in positive imperative and likewise /na/to the beginning of negative form of the verb.

     The attached mood maker together with the verb makes the unmarked Theme.

Table 4.1 Theme in Farsi Imperatives

1.   get in                                     Quentin.

2.    stop                                          that.

3.    save                                     that for tomorrow.

4.    go                                      out a minute Herbert.

5.    Don’t touch                                                me

 

1. savar                          Quentin.  Get in

2. baas  kon                                Stop

3. negah dar                         barayeh  farda

     Save                                        for tomorrow

4. yek dagige                            boro birun Herbert.

     A minute                                  go     out

5. dast nazan                                behem

     Not                                         to me

   Touch

*marked Theme. (However the adverbial could have been used after the predicator). Sometimes adverbial group or a nominal group may precede the verb in imperative clauses hence making a marked theme.

IV. Theme in clause complex:

The complex structure which will be referred to in this part is that of dominant

clause plus dependent clause. The dependent clause can either follow the dominant (Head) clause or precede it. Sometime, even dependent clause can occur within the dominant clause. However, when it precedes the dominant one, the purpose is thematic. Still, there will be a thematic structure for each of the two constituent clauses. The subordinators used at the beginning of the clause are obligatory themes and the element which may follow the subordinator, in most cases, is a verb inflected for person and tense. It is possible for the subordinator to be followed by a nominal group as well.

     In any case the subordinator and the element (topical Theme) following it, constitute the Theme of the dependent clause.

     The dependent clause itself is thematic when it precedes the dominant clause. In most cases writer/speaker using dependent clauses, can choose whether to make them thematic or not in Farsi, however, the dependent clauses of time do not normally occur after the dominant clauses.

So, this is why the translator using the rigid conventions has foregrounded the dependent clauses of time. (see  table 5.,5.1 examples 3 up to 5)

However, there is a possible way to make the same element in the original text as the Theme of the translated one. Farsi grammar can allow the occurrence of dependent time clause in between the dominant one, especially after the first element. See example 6 below.

Table 5  Theme /Rheme in clause complex

 

Hamchenan ke  az Buckinham           mi gozash tam        yek florin ra      mohka m var

 As  from Buckingham    strode I             a  "                tightly in

   Mi daram

Other examples are given below. Dependent clauses are placed within square brackets and themes are underlined.

E.1. [ When he was mid way through his dinner, ] I asked him to give me the money.

F.1. [ vagti   amooyam  shamash ra be nimeh ….], az  u: khahesh kardam  …..

         When               my uncle                           him    asked       I

E.2.[ While she spoke] She turned a silver bracelet around and her wrist.

F.2 [ Vagti  harf mizad] u: alanguye  nogrei:   ra dore……

E.3  Only she was running already [ when I heard it.]

F.3 [ vagti shenidam  ] digaer  dar rah  midaevid

                                     Only    was running

E.4. Bring it [ when you are ready.]

F.4. [ haervaegt  deletan xast  ] biiavaridash

                                                  Bring  it

E.5. In the mirror, she was running [ before I knew what it was.]

F.5. [ pish az inke     baxabar  shavam ] tuye ayene dasht  midavid.

               Before            knew            I             in the mirror running

E.6 Time is dead [as long as it is being clicked off by little wheels.]

f.6. Zaman [ ta vagti charxhaye…… pish  mibordand] morde ast.

E.7. I'll have this one fixed [when I do.]

F.7. [ be vagta mi daham ] In yeki    ra   dorost   konid.

            When                do            this one         fix         you.

E.8. The train was stopped [ when I waked and ….. . ]

F.8. [ vagti bidar    shodam ]  teran   istadeh  bud.

             When    woke   I         train         stopped.

In Farsi, like many other languages the clause is organized as a message. One part of the clause is typically chosen as the theme depending on the choice of mood. The pattern for the theme in Farsi clauses can be summarized as sollow:

Declarative                         nominal group as subject

Interrogative                      verb inflected for

   Yes/no                                    person and mood

Interrogative                    interrogative question

Question- word word sImperative                                                            mood marker;/be/and/nae/

           Plus verb (predicator)                Inflected for 'you' and 'we'

     In clause complex even it is possible to foreground any of the clauses in the way the writer wishes to.

     The results reached through comparing different Farsi and English clauses in this study can be fruitfully used not only in the translation practice but also in producing the stretches of discourse in which the intended massage can be conveyed effectively.

References:

Anderson, R.C., Reynold, R.E., Schallert, D.L & Goetz, E.T. (1977)' Frame works for

          Comprehending discourse' American Educational Research Journal 14:367-81

Bell, T. Roger (1991), Translation and Translating, Theory and practice. New York. Longman

Chafe, W.L. (1974)'Language and conscious ness' Language 50

Clark, H.H, Clark, e.v.(1977) Psychology and Language: An Introduction to

           Psycholinguistics New York: Harcourt Brace Jovanovich

Clements,p.(1979)' the effects of staging on recall from prose' in (ed.) R.O.

               Freedle (1979)

Grimes, J.E. (1975) The Thread of Discourse, Hague: Mouton

Halliday, M.A.K. (1970) 'Language structure and language function ' in (Ed.)

            J. Lyons New Horizons in Linguistics Harmonds worth,

            Middx: Penguin Books.

Halliday, M.A.K. (1994) An Introduction to Functional Grammar London:

             Edward Arnold.

Levelt, W.J.M (1981) 'The speaker's linearisation problem' in the Psychological Mechanisms of language The Royal Society and the British Academy

Lotfipour. Saedi, k. (1992) An Introduction to the Theory of Translation:

      A Discoursal Approach. Tehran: University Publication Center.

Perfetti, C.A. & Goldman, S.R.(1974) 'Thematization and sentence retrieval' Journal

          Of Verbal Learning and Verbal Behavior 13:70-9

Schank, R.C. Conceptual dependency: A theory of natural language understanding. Congnitive psvchology, 1972 3,552-63)

Schwars.Maria N.Position effects of supplementary thematic information on the recall of a prose text. Zeitschrift fur Experimentelle und  Angewandte psychologie,28(4),1981,651-664. (Psyc LIT

 

 

 

Гасанова С.Х.

к.ф.н., доцент кафедры ТО

и  ТНЯО ДГПУ, Махачкала

СЛОВООБРАЗОВАТЕЛЬНЫЙ АНАЛИЗ ДАГЕСТАНСКИХ

ТОПОНИМОВ, ИСПОЛЬЗУЕМЫХ В ХУДОЖЕСТВЕННЫХ

ПРОИЗВЕДЕНИЯХ

Морфолого-словообразовательный анализ – один из основных методов изучения топонимов. Их классификация по основам и образующим форман­там с учетом историко-географических факторов и законов словообразования языка позволяют выявить продуктивные способы и модели создания топони­мов, тенденции развития той или иной структурной модели исторически и ареально. Плодотворность покомпонентной характеристики названий мест подтверждена опытом отечественных топонимистов (Абдуллаев И.Х., Бон-дарук Г.П., Карпенко Ю.О., Микаилов К.Ш., Никонов В.А., Подольская Н.В., Селищев A.M., Соболевский А.И., Суперанская А.В., Хайдаков С.М. и др.).

Совершенно специфично положение исследователя дагестанских топо­нимов, содержащихся в русскоязычной художественной литературе. Перед ним встают неразрешимые задачи: он не может знать всех дагестанских язы­ков, из которых проникли топонимы в русский художественный текст, сле­довательно, не все его попытки разобраться в словообразовательном составе топонима могут быть удачными; не всякая транскрипция или транслитерация адекватна структуре топонима в языке-источнике, в связи с чем возникают ошибочные ассоциации, интуитивные догадки и неверные выводы.

Тем не менее, признавая как объективную реальность русский язык как средство межнационального общения в полиэтническом Дагестане и русскоязычную художественную литературу как несомненный социально-культурологический феномен разноязычных его обитателей, лингвист не может не изучать бытующий в этой литературе топонимии, значительная часть которой составляет долю общего интернационального языкового фонда народов Дагестана.

В зави­симости от производности – непроизводности, характера топоосновы и топоформанта разграничиваются способы и модели образования топонимов, про­слеживаются тенденции к систематизации топонимов в местной русской ре­чи дагестанской полиэтнии.

Кроме того, своеобразие предпринятой нами структурной характери­стики дагестанских топонимов определяется контекстом их функционирова­ния. Имеем в виду специфику художественной литературы как вида искусст­ва, отражающего жизнь народа не в понятиях, а образах, которые представ­лены словами. Топонимы, используемые писателями как обычные слова, так или иначе связаны со стилистической установкой, с соотнесением географи­ческого объекта с изображаемыми в произведении событиями, поэтому не во всех случаях точно воспроизводят исконную структуру, особенно в тех пере­водных художественных произведениях, которые переложены на русский язык переводчиками, не знающими жизни дагестанцев.

В зависимости от стиля изложения в употреблении топонима домини­ровать могут коннотационные оттенки, в связи с чем внимание автора оказы­вается недостаточно концентрированным на структурной адекватности пере­дачи национального названия географического объекта.

Рассмотрим некоторые топонимы с одной основой, сложные топонимы и составные.

К топонимам с одной основой относятся непроизводные топонимы разной тема­тической отнесенности и разной ареальной принадлежности: аран (плоскост­ная зона Дагестана), Арваняр (село), Гельдыген (село), Беной (село), Гутон (гора), Джар, Духкар (села), Кайтаг, Табасаран (этнические регионы).

Микротопонимами-регионализмами, обозначающими внутриаульные объекты, являются годекан, гудекан, гудикан, гумай, гумахи, ким, очар, учар. Эти названия обозначают од­ну и ту же реалию – место сбора и времяпрепровождения в дагестанском ау­ле, как правило, мужчин для обсуждения гражданских проблем или просто для отдыха, обмена новостями. Их регистрация обусловлена тем, что в про­изведениях, переведенных с разных дагестанских языков, отражаются спе­цифические национальные термины, а также отсутствием единого, общепри­нятого обозначения указанного объекта. Несмотря на давно наметившуюся тенденцию к утверждению в этой функции названия годекан, его использо­вание пока еще не стало нормой. То же можно сказать и относительно мик­ротопонимов-регионализмов кёрюк, тендир, хор, обозначающих общественную хлебопекар­ную печь, у которой женщины не только пекут хлеб, пироги и т.д., но и об­суждают важные для них события, происходящие в ауле, создавая или раз­рушая репутации, причем не всегда по объективным критериям. Поэтому в художественных произведениях часто упоминаются эти слова в связи с оцен­кой горянки с точки зрения ее излишней коммуникабельности и любопытст­ва.

К микротопонимам-регионализмам с непроизводной основой принадлежат также магал (квартал), зиндан и зиндон, кёпюр (мост в ауле). Всего 20 наименований. К ним примыкает  тиндыр (ток в черте или на окраине аула).

К рассматриваемой группе онимов относятся названия объектов и понятий, связанных с представлением о загробной жизни, а также святилищ, построенных в память об особо известных духовных лицах: ахырт (потусто­ронний мир), джегенем, джахандем, жахонноб, жужах, ажал (потусторонний мир, ад; обычно употребляется как проклятие, пожелание адресату преис­подней). Разный графемно-фонетический облик этих слов вовсе не отражает каких-то характерных черт обозначаемого объекта, а является результатом неодинаковой фонетической и графической природы слова в разных даге­станских языках. Национальные писатели стараются транскрибировать слова своего родного языка при переводе на русский язык, как например, в случае обозначения аульского сходбища: годекан, гудекан, гудикан.

В числе упомянутых выше должно быть рассмотрено название моста в потустороннем мире – сират. Это последнее и подобные обыкновенно упот­ребляются как метафоры. Отметим также реалионим пир (гробница святого).

Выделим топонимы с полупрозрачной словообра­зовательной структурой, морфосостав которых с синхронной точки зрения осмысливается нечетко, хотя серийный характер того или иного морфемоида производит впечатление производности топонима. Этому способствует и пе-рифрастичное обозначение того же объекта. Например, Дагестан фигурально называют Страной гор. Тот факт, что термин даг выступает в составе орони-мов в значении апеллятива «гора», а суффиксоид -стан – в названиях стран, к примеру Гуржистан (Грузия), Узбекистан, Казахстан и т.д. в значении «стра­на», позволяет нам квалифицировать топоним Дагестан как производный и выделить суффиксоид -стан. Так же разбираем Гуржи-стан. В этом случае структура слова становится более прозрачной в связи с тем, что дагестанцы называют грузин гуржи.

Название Дербент воспринимается да­гестанцами как производное в соответствии с тем, что первая часть иранское дер/дар «дверь, ворота» и бенд «преграда», «закрывающее» встречаются в апеллятивной лексике дагестанских языков: лакскском диалекте дабаза, дараза - «во­рота», лезгинском даваз = «ворота». Со второй частью полисоним Дербент ассоции­руются лакские аьнт дан «запереть» и банд «пуговка».

Сложными принято считать слова-композиты, состоящие из двух ос­нов.

Однако в топонимии, выявляемой в русскоязычной художественной литературе, в качестве сложных выделяем не двуосновные образования, а те, которые, воспринимаясь таковыми, пишутся через дефис. Такое написание, по-видимому, обусловливается тем, что отделяемая дефисом постпозитивная часть топонима не успела еще окончательно формализоваться и осмыслива­ется как полнозначное самостоятельное слово. Рассмотрим сложные топони­мы.

Дульты-Даг / Дюльты-даг, Дюльти-Даг, Дульчи-Даг, Нос-Даг, Нус-Даг, Турчи-Даг, Гутур-Даг, Алахун-Даг, Шахдаг, Шурмар-Даг. Орфография оронима с Даг- канонизи­рована: через дефис и с прописной буквы. Названия типа Шах-Даг, Шуну-Даг представляют собой официально-деловые, научно-учебные термины, а дагестанцы-носители горских языков, употребляя такую конструкцию в об­щественно-культурном обиходе, в живом общении на родном языке исполь­зуют исконные оронимы, реже и с апеллятивным компонентом со значением гора, например, аварское – меэр - «гора», лакскское зунтту - «гора», кумыкское – тау – гора.

Ойконимы с апеллятивным постпозитивным компонентом -юрт. В от­личие от предыдущей группы, в этой наблюдаем непоследовательность на­писания с прописной буквы и через дефис. Баши-Юрт, Зарман-Юрт, Иса-Юрт, Кизил-Юрт, Осман-Юрт, Сайд-Юрт, Таубулат-Юрт, Умахан-Юрт, Ха-лиюрт, Янги-Юрт.

Топонимический термин юрт известен в обширных ареалах (Кавказ, Поволжье, Южный Урал, Западная Сибирь и др.). Широк и диапазон его ис­конной, этимологической семантики: «страна», «владение», «стойбище», «дом», «деревня». Юрт – в этнографическом значении «семья, род, хозяйст­венное объединение, земельная собственность семьи», в историческом –«феодальная территория, ханство». На юге России земельные наделы, отдан­ные колонистами как общественная собственность казачьих войск, именова­лись юртовыми землями.

Топонимические примеры такого типа обильны: селения Бабаюрт, Боташюрт, ж.д.станция Кадиюрт, Шамхал-Янги-Юрт, города Хасавюрт, Кизилюрт в Дагестане и др.

В дагестанской русскоречевой практике наблюдается процесс форма­лизации апеллятива юрт. На наш взгляд он обусловлен, во-первых, семанти­ческой неопределенностью, расплывчатостью, во-вторых, присутствием в на­званиях городов, вопреки привычному для этого слова обозначению, в ос­новном, селения.

В связи с этим обращает на себя внимание орфографическая традиция писать -кент слитно с основной частью полисонима.

Топонимический термин -кент, указывающий на селение, также представлен в литературе: Ахкент, Касумкент, Няскент и др. Случаи написания кент в сложных отопонимах через дефис и с прописной буквы в материалах встречаем редко, что дает основание судить о его десемантизации.

В то же время в разговорной речи дагестанцев употребительны слова и выражения, в которых и юрт, и кент выражают свое ойкономическое, точнее, комонимическое значение. Так, в ситуационном прозвище Кентлу оно реали­зуется с пейоративной коннотацией: оно синонимично русскому уничижи­тельному деревня в применении к лицу.

Особенностью использования оронимов в лексике художественной ли­тературы является стремление авторов раскрыть внутреннюю форму, содер­жание, что видно из примеров. Так, в произведении даргинского писателя З.Зульфукарова «Рассвет в горах» мы встречаем: «…зовется она Кара-тау. По-русски Черная гора». В романе лакского писателя М. Давыдова «Начало пути» читаем: «Над южной границей Дагестана поднят алмазный конус священной горы лезгин - «Шах-даг» - «Царь-гора».

Среди дагестанских микротопонимов встречаются названия композитного образования со второй частью -хана со значением «помещение»: диванхана, дуван-хана, касабхана. В апеллятивной лексике дагестанских языков таких слов также не очень много.

 В некоторой степени оправдывают термин сложный топоним следующие названия: Арук-мост, Диво-озеро, Седло-гора, Чах-чах «водопад», Зем-зем (источник в Каабе), Дарма-Урунж (родник), Базар-Дюзи (гора), Алисанжи, Элисанджи, Гехи-Мартан, Урус-Мартан, Терекли-Мектеб (названия се­лений). Последнее буквально переводится как «лесная школа».

Архаическое название лакского аула Казикумух (современное – Кумух) образовано как сложение основ кази/гази из арабского языка, что означает «воин за веру» и + Кумух.

Выделяем топонимы, которые транслитерированы с разных дагестан­ских языков и без труда семантизируются: Атлы-Боюн кумыкск. «Перевал всадника», Данг-авлах кумыкск. «Данг - степь», Няскент кум. «грязный аул, Тезекент «чистый аул», Улу-Чай кум. «большая река». Гидронимы из даргин­ского языка Кача-Бихан «уносящая теленка», Улилла-шин «исцеляющая глаз вода», то есть целебный источник, а также ороним Жаллад-Шура буквально «Палач-скала». Аварские: Бакдаб «под солнцем», название аула, Кахаб-Росо «белое селение» - название аула, широко известное не только в Дагестане, но и далеко за его границами. Такую известность получило оно в связи с тем, что служит нисбой великого аварского барда Махмуда из Кахаб-Росо.

Такие микротопонимы вводят авторы для придания повествованию экзотического колорита.

Составными топонимами мы считаем те, которые состоят из двух или более слов.

Составные топонимы представляют собой словосочетание, в котором атрибутивный компонент выражен относительным прилагательным с суффиксом -ск- и его разновидностями -инск-, -енск-, -анск-, -овск-. Это оронимы: Малатавские горы, Самурский хребет, Кавказский хребет, Кадарский пе­ревал; гидронимы: Аграханский залив, Каспийское море, Хозарское море; дримонимы: Агачаульский лес, Алисинкипульские леса, Герзельский лес; хоронимы: Ногайские степи, Кумыкская степь, Прикаспийский край, Самур­ский округ, ханство Дербентское; микротопонимы: Дживальский мост, Про­летарская улица.

Продуктивности суффикса -ск- в образовании относительных прилага­тельных способствует такое историческое явление в системе русского словообразования, как возникновение возможности сочетания этого суффикса с топоосновами, оканчивающимися на задненебные согласные г, к, х. Как из­вестно, такое сочетание противоречит морфонологическим законам словооб­разования русского языка. Это объясняется тем, что суффикс -ск- первона­чально имел в своем составе редуцированный гласный переднего ряда -ь, пе­ред которым по I палатализации задненебные согласные смягчались и пере­ходили в шипящие. Впоследствии это фонетическое явление превратилось в морфологический закон чередования. Перед суффиксом -ск- чередовались: г//ж, к//ч, х//ш. Например: Волг(а) – волжский, враг – вражеский, дворник – дворнический, пастух – пастушеский.

Однако в XVIII-XIX веках, когда в русский язык начали поступать топонимические названия народов Кавказа, возникла тенденция сохранения без морфологических альтернаций иноязычных основ, оканчивающихся на зад­ненёбные согласные.     ,

Приведем подобного рода топонимы, содержащиеся в русскоязычной художественной литературе: Дульчидагский перевал, Кумыкская плоскость, Кумыкское предгорье, Сулакский каньон, Сулакская ГЭС. Численно превос­ходят топонимы, в которых конечный согласный основы х сочетается с суф­фиксом -ск-, например: Кахский уезд, Казикумухское ханство, Хунзахское взгорье, Хунзахская крепость, Мочохские высоты.

Проникновение в русский язык иноязычных названий, основа которых оканчивается на задненебный согласный – лишь условие для реализации имманентных фонологических тенденций, в частности к независимости реле­вантных признаков согласных от воздействия соседних согласных.

Относительно немногочисленны составные топонимы, атрибутивный элемент которых оформлен сложным суффиксом -инск: Шуринские ворота (Шура), Кубинская губерния (Куба), Мехтулинское ханство (Мехтула), Сира-гинские горы. В последнем случае происходит частичное наложение на сты­ке основы Сираги – суффикса -инск. С помощью суффикса -овск- образованы определительные компоненты топонимов: Чир-юртовское море, Шамхальст-во Тарковское, Гумбетовский район.

Единичны образования с суффиксами -анск- Тара каманская долина,     -енск- Кладбищенская площадь.               

По одному названию представлены формы на -ов, -ин: Чертово ущелье, Ослиное взгорье.

Отмечены топонимы, созданные по модели «Притяжательно-относительное прилагательное + апеллятив»: Волчьи ворота, Медвежий хре­бет, Верблюжья гора. В то же время следует оговорить тот факт, что в этих названиях прилагательные не выполняют функций отношения или принад­лежности, очевидно, мы имеем дело с метафорическим использованием на­званий животных.

Ойконимы, состоящие из определяющей части Новый и названия аула, появляются в ойконимиконе Дагестана в связи с разного рода событиями. Это и переселение с гор жителей аула, которые решили дать имя своего ис­конного поселения новому, и постройка нового населенного пункта вследст­вие разрушения старого землетрясением и затопления водохранилищем при строительстве гидроэлектростанции, например, комоним Новый Чиркей поя­вился, когда Старый Чиркей оказался под водой Сулака при строительстве ЧиркейГЭС.

Небольшое количество топонимов образовано в виде сочетания апел-лятива с последующим несогласованным определением, например: ущелье Черной реки, пещера Бессмертных, пещера Курбана, пещера Святого Али, улица Марлинского, улица Чехова, улица Гоголя, Долина женихов, Мост жестокости. Два последних возникли, по-видимому, как искусственные, вы­мышленные авторами произведений.

Специфика художественной литературы заключается в том, что в ней могут быть названия, созданные самими авторами, персонажами произведе­ния.

Эти единицы, безусловно, выполняют определенную стилистическую роль: автор поэтизирует действительность, создает благоприятный фон для развития действия.

Значительное количество так называемых аппозитивных топонимов, составные части которых не связаны между собой грамматически и по сути представляют собой приложение и слово, к которому оно относится, другими словами, апеллятив и собственное имя аула, горы, реки и т.д.: аул Баян, аул Буглен, аул Буурак, аул Гачада, аул Гимры, аул Дусрех, аул Дылым, аул За­гадка, аул Зурхаб, аул Кадар, аул Канитль, аул Карха, аул Кубани, аул Куда-ли, аул Мачада, аул Сулевкент, аул Тавозень, аул Цовкра, аул Чарах, аул Эр-пели; селение Магар, селение Куппа, селение Лякент, селение Хондо, селе­ние Шилды, селение Ханач, селение Ругуч, село Молла-Халил, село Яраг; река Валерик, река Волга, река Гойта, река Григоринчай, река Джалка, река Мичик, река Рубас, река Сулак, река Сунжа, поток Варачан; округ Патахи, долина Таркама, гора Кайдеш, река Акаро, гора Сахли; станция Худат, кре­пость Нуха, крепость Чар.

К этому же разряду относим и названия крепостей, которые могут быть неверно истолкованы: крепость «Грозная», крепость «Внезапная», крепость «Бурная». Эти сочетания нельзя трактовать как атрибутивно-именные с пост­позитивным согласованным определением (нельзя их рокировать Грозная крепость, Бурная крепость, Внезапная крепость, потому что получаются ана­логичные сочетания).

Приведенные составные топонимы не характерны для номинационной системы дагестанских языков, они созданы на русской языковой почве из ма­териала местной топономастики. На языках народов Дагестана им соответст­вуют сочетания с обратным порядком компонентов, как например Герзель-аул, Андрей / Эндирей-аул, Каранай-аул, Уллубий-аул. Это подтверждают многочисленные комонимические названия аварцев с постпозитивным апел-лятивом (Кахаб росо «Белое село), лезгин (Коч-хюр), кумыков (Кая-кент, Карлан-юрт), даргинцев (Кака-махи, Ая-махи, Хаджал-махи).

Этот частный факт свидетельствует об актуальности лингвистического исследования того реального феномена, который за неимением более кор­ректного термина называем по-казенному русским языком как средство меж­национального общения. Топонимия же служит подсистемой русского языка в этой функции и играет важную роль для раскрытия колорита описываемой местности.

Список использованной литературы:

1.                 Абдуллаев А. А. Билингвистическая синонимия // Совершенствование преводавания русского языка в национальной ВУЗе и школе. Махачкала. Дагучпедгиз, 1983.

2.                 Абдуллаев А. А. О некоторых особенностях русской речи в Дагестане //  РЯШ.- 1983, - №3

3.                 Агаева З. А. Регионализмы в книге Э. Капиева «Поэт» // Русский язык и языки народов Дагестана. Социолингвистика. Типология: Сб. ст. – Махачкала, 1991

4.                 Бондарук Г. П., Тюрин С. А. Правописание географических названий // Орфография собственных имен: Сб.- М.: Наука, 1965

5.                 Гасанова С. Х. Топонимия в дагестанской русскоязычной (оригинальной и переводной) художественной литературе. Диссертация на соискание ученой степени к.ф.н., Махачкала, 2003

6.                 Культура русской речи в условиях национально-русского двуязычия. – Москва, 1985

7.                 Подольская Н. В. Словарь русской ономастической терминологии. – М. : Наука, 1978.

8.                 Суперанская А. В. Общая теория имени собственного. – М., 1973

9.                 Шилов А. Л. Топонимический заповедник // Русская речь. – 1996, - №4

Zeynəb Nadir qызы Abdullayeva

MÜASIR INGILIS VƏ AZƏRBAYCAN DILLƏRINDƏ TƏRKIBI FELLƏR ƏSASINDA YARANAN FELI SÖZ BIRLƏŞMƏLƏR

Ümumi dilçilikdə, eləcə də Azərbaycan dilçiliyində mürəkkəb fellər, yəni təbirlə desək, tərkibi fellər məsələsi hələ də çətin həll olunmamış məsələlərdən sayılır. Beləki, həm mürəkkəb fellər, həm də feli frazeoloji birləşmələr analitik yolla yaranmalarına baxmayaraq, onları bir-birindən fərqləndirən meyar və hüdud hələlik dilçilikdə müəyyən edilməmişdir. Azərbaycan dilçiliyində bu məsələyə toxunulmuşsa da, o çox zaman leksik-qrammatik planda izah olunmuşdur. 

A.Q.Ələkbərli Azərbaycan dilçiliyində ona qədər mürəkkəb fel və onun yaranma üsuluna aid mövcud olan fikirləri yanlış hesab edərək özünəməxsus bəzi fikirlər irəli sürür. O, Azərbaycan dilində hədsiz-hesabsız feli birləşmələrin komponentlərinə əsasən onları təsnifat etməyə çalışır və bütün birləşmələrin məna şaxələrini dəqiqləşdirməyə cəhd edir. A.Q.Ələkbərliyə görə, bir-birinə birləşən hər bir fel mürəkkəb fel sayılmaz, bu, o zaman mürəkkəb fel sayıla bilər ki, onun komponentləri bir-biri ilə leksik-sintaktik əlaqədə ola bilsin. Bu mülahizədən çıxış edərək A.Q.Ələkbərli mürəkkəb feldə komponentlərin bir-biri ilə məntiqi və sintaktik əlaqədə olmasını zəruri şərt hesab edir. A.Q.Ələkbərliyə görə, mürəkkəb fel ancaq cümlənin bir üzvü ola bilər. Lakin bilmək lazımdır ki, sabit söz birləşmələri də cümlənin bir üzvü ola bilir. Onda bu iki vahid təxminən eyniləşir ki, bu da, bizcə yanlışdır. Nəhayət, dissertasiyada mürəkkəb fel aşağıdakı tərif verilir: “Mürəkkəb fel elə mürəkkəb sözlə deyilir ki, o iki komponentdən ibarət olur. Bu komponentlər semantik-morfoloji cəhətdən ya eyni cinsli və ya bir-birinin ekvivalentidir və adi leksik məna ilə səciyyələnir, ikinci komponentə nisbətən dəyişilməzliyi ilə xarakterizə olunur” (4, s.37).

Dissertasiyada müəllif “idi, ol, et, elə, bil” köməkçi felləri ilə isimdən yaranan vahidləri də mürəkkəb fel deyil, analitik şəkildə yaranan düzəltmə fel hesab edir və bunları fellərlə frazeoloji birləşmələr arasında duran sözlər adlandırır. Bu mülahizənin doğru olmaması, bir tərəfdən, həmin fellərin yaranma və inkişaf tarixini nəzərə almamaqdan, digər tərəfdən isə Azərbaycan ədəbi dilində mürəkkəb fellərin təşəkkül və inkişafında söz yaratmaqda mövcud olan qrammatik ənənənin xüsusiyyətlərini nəzərdən qaçırmadan irəli gəlir. Qədim yazılı abidələr üzərində aparılmış araşdırmalar bu sahədə aşağıdakı nəticələri çıxarmağa imkan yaradır:

1. Türk dillərinin ilk təşəkkül mərhələsini əks etdirən abidələrdə mürəkkəb felin əsas aparıcı komponenti kimi çıxış edən köməkçi fellərin miqdarı olduqca az və məhdud idi. Bunlardan çox işlənən “ər, bol” sonralar müəyyən fonetik dəyişikliyə məruz qalmış və zəmanəmizə “er” idi, “bol” isə “ol” şəklində gəlib çıxmışdır. Məsələn: “Günlərdən son, gecələrdən son yigit boldu”. - Günlər, gecələr keçdi, igid oldu.

Cəmiyyətin inkişafı ilə əlaqədar olaraq ilk mərhələdə olduqca az miqdarda işlənən fel kökləri inkişafda olan cəmiyyətin tayfa və ya qəbilənin təsərrüfat və zehni inkişafından doğan tələbatı ödəməkdən aciz idi, ünsiyyət vasitəsi olan dil də bu ehtiyacı ödəməli idi.

Bundan başqa, islamiyyətin türk xalqları arasında yayılması ilə əlaqədər olaraq həmin dillərə bir sıra ərəb sözləri daxil olur. Bu sözlər o zaman qarşılığı türkçədə olmayan əşya, keyfiyyət, hal və hərəkət ifadə edən isimlər, feli sifətlər idi. Bundan əlavə, o zaman fars dili də ədəbiyyat, şer və sənət, dövlət dili kimi türk dillərinə, o cümlədən, Azərbaycan dilinə az söz verməmişdir.

Müasir dildə işlənən tərkibi fellər, isimlər-köməkçi fel tipləri, frazeoloji birləşmə quruluşlu tərkibi fellər abidələrin dilində az deyildir, lakin bu birləşmələrin fel komponentləri də bu gün işlənməyən və ya az işlənən arxaik fellərdir: 1) “ıp + köməkçi fel (up, ıb + ber, bar)”, məsələn: “sulu bermiş toyet, tartıb alur, eşitib utandı, tikib olturdu” və s.; 2) “isim + köməkçi fel”, məsələn: “Ol ögka kul kullığ bolmıs erti”. – O zaman qullar qul sahibi olmuş idi. “Yağı boltı, yoş boltı”. – Düşmən oldu, yox oldu.

“Kitabi Dədə Qorqud” dastanının dili göstərir ki, bu növ mürəkkəb fel yaratmaq ənənəsi sonralar da X-XIV əsrlərdə davam etmiş, belə sözyaranma (tərkib yolu ilə) üsulundan geniş surətdə istifadə edilmişdir: 1) “isim + köməkçi fel”dən olanlar: “ad qoysun, həsəd elədilər, qurban kəs, qoç qırdırdı, fikir eləmək, otağa qondurun (oturun), otaq qurdurmuşdu (tikdirmişdi); 2) “fel + fel” – iki müstəqil mənalı fel birləşməsindən yaranan mürəkkəb fellər aşağıdakılardır: “uru durdu (cəld), dursun getsin, üstünə sürdü gəldi, salır gedər, ərin sözünü qulağına qoymaz (eşitməz)”. 

F.Əttarın “Əsrarnamə”sini tərcümə edən Əhmədi Təbrizinin tərcüməsinə və bu tərcümənin leksik tərkibinə diqqət yetirdikdə Azərbaycan və başqa türk dillərində işlənən tərkib və ifadələrin kalka yolu ilə dilə keçdiyini görə bilərik. Azərbaycanca hər hansı bir şeyin üzərində çox zəhmət çəkildiyi zaman onu ifadə etmək üçün “sümük sındırmaq” ibarəsi işlədilir. Məsələn: “Neçə xunablar içdi bu canlar, uşatdılar bu yolda istixanlar”. Bu ibarədə qədim arxaik fel olan “uşatmaq”, yəni “sındırmaq” sözü farsca “sümük” mənasında olan “istixan” sözü ilə tərkib təşkil edir. Beləliklə, aydın olur ki, tərkibi fellərin yaranmasında başqa dillərin, xüsusən ərəb və fars ədəbi dilinin müəyyən təsiri olmuşdur.

A.Yuldaşov da tərkibi fellərin isim və feli komponentlərlə yarandığını etiraf etməklə, türk dillərinin əksərində bu tip birləşmələrin varlığını təsdiq edir. O, göstərir ki, bu kimi fellər tatar, qırğız, qara qalpaq, tuvin və başqa dillərdə aparıcı rol oynayır. Məsələn, qırğızca “könül buzulu tuvincə, xoon bulqanır” Azərbaycan dilində də bu birləşmələrin hər ikisi işlənir: “qusmağım gəlir” və “ürəyim bulanır” .

Əslində bu kimi tərkiblərə Orxan və Yenisey abidələrində az təsadüf olunur, həmin abidələrdə “ip/b”, “yıp + fel” və ya müstəqil mənalı fellərin yanaşması ilə yaranan birləşmələr daha çoxdur. Məsələn: “Uzuntonluq idişin ayajın qoyunan barmış yana edgit; quşlayın bozmış qaraquş qonulan barmış”. – Ova çıxmış qarşıya vəhşi qaraquş uçub gəlmiş”. “Bayər konı ürküpan barmış börüqə toquşmuş”. – Varlı kişinin qoyunu ürküb qurd ilə toqquşmuşdu.

Klassik ədəbiyyatın dili üzərində aparılan müşahidələr göstərir ki, Azərbaycan ədəbi bədii dilinin müəyyən inkişaf mərhələsində XV-XVI əsrlərdə şair və tərcüməçilər tərkibi fellərin “isim + fel” tipindən istifadə edərkən həmin tərkiblərin mənaca dolğun olması, ekspressivlik ifadə etməsi üçün onların tərəflərini müxtəlif tərkiblərlə işlətmişlər. Məsələn:  

“Dəhnamə” də işlədilmiş rəvayət etdim, “Adin tutuban şikayət etdim, qəsd etdi” və s. kimi tərkibi fellər məhz bu üsulla həmin məqsəd üçün yaradılıb istifadə edilmişdir. Məsələn: “Eşqin anuban şikayət etdim. Qəm şəhrini bi nəhayət etdim (Dəhnamə)”. Bu tip tərkibi fellərdən sonra ən çox (Dəhnamə) dildə işlək tərkiblərdən biri də iki eyni formalı müstəqil felin yanaşı işlənməsi ilə formalaşan tərkibi fellərdir ki, bunlara da klassik poeziya dilimizdə istənilən qədər misal tapmaq olar, məsələn:  Səbr ilə qərarım aldı getdi, Nə səbr, varım aldı getdi. Dür indi onun məkanına var, Durmagil iraqda, yanına var. Aydır: Varayım bu canə minnət. 

Beləliklə, dilimizin tarixi inkişaf mərhələlərində tərkibi fellərin yaranma və inkişafını aydınlaşdırmaq üçün qədim yazılı abidələrin mətnlərini, eləcə də bu haqda yazılan elmi, bədii və tədqiqi dilçilik ədəbiyyatın nəzərdən keçirib aşağıdakı nəticələri çıxara bildik:

1. Yaranma tarixi etibarı ilə mürəkkəb fellər türk dillərinin ən qədim mənzərəsini əks etdirən runik yazılarında, yəni Orxon-Yenisey abidələrinin dilində öz əksini tapanlardır. 

2. Bu abidələr dini məzmundan uzaq olub, tərcümə yolu ilə yaranan ədəbiyyatın dili deyildir. Onlar V-VIII əsrlərdə türk dillərinin ilkin mənzərəsini əks etdirib, hər hansı bir başqa dilin təsirinə məruz olmadığına görə daha etibarlı və düzgün mənbə sayılır. Beləki, Gültəkin abidəsinin həm kiçik, həm də böyük mətnində tərkibi fellərin sayı olduqca məhduddur. Xüsusilə “isim + köməkçi fel” tipli tərkibi fellərin sayı olduqca azdır. Buda onunla izah oluna bilər ki, həmin abidələrdə köməkçi fel rolunda çıxış edən sözlər olduqca məhdud idi.

Qeyd etmək lazımdır ki, leksik vahidlərin hamısı eyni bir yolla əmələ gəlmir. Bu təkcə fellərdə deyil, başqa nitq hissələrində də belədir, məsələn: “dəvədabanı, quşəppəyi, itburnu” kimi mürəkkəb isimlərlə “nənəqızı, Həsənoğlu” kimi mürəkkəb isimlərin əmələ gəlmə yolları müxtəlifdir, yəni birincilərdə tərkib hissələrdə məcazlılıq var, ikincilərdə isə hər iki söz və öz müstəqil mənasında işlənmişdir. Deməli, mürəkkəb nitq hissələrinin əmələgəlmə üsul qaydalarını məhdudlaşdırmaq olmaz. Mürəkkəb fellər sərbəst söz birləşmələrinin mənasının dəyişməsi nəticəsində də əmələ gələ bilər.

Belə bir fikir vardır ki, guya sabit söz birləşmələrinin ad hissəsi analitik (mürəkkəb) fellərdən fərqli olaraq hər cür addan ibarət ola bilər. Bu fikirlə razılaşmaq olmaz. Beləki, “dəhşətə gəlmək, səs salmaq, qərib düşmək” və s. bu kimi yüzlərlə felin düzəldilməsində müəyyən bir qrammatik və məna cəhətdən qanunauyğunluq vardır. Məsələn, “salmaq” feli müəyyən adlarla, yaxınlaşarsa, “düşmək” feli başqa qrupdan olan isimlərlə birləşib mürəkkəb fel əmələ gətirir.

Sabit söz birləşmələrinin mürəkkəb felə daxil etməyin doğru olmaması ilə əlaqədar aşağıdakı dəlillər gətirilir.

1. “Mürəkkəb sözün hər iki tərəfi müstəqil və konkret leksik məna daşıyan sözlərdən ibarət olmalıdır”. Şübhəsiz, bu fikir söylənilərkən həmin sözlərin tərkibdən xaric müstəqil məna daşıması nəzərdə tutulur. Çünki mürəkkəb sözün hər iki tərkib hissəsi birləşmə daxilində müstəqil və konkret mənasını saxlasa, onda onlar bir leksik vahid olmaz. “Güzəştə getmək” tipli “ad + fel”dən ibarət birləşmələrdə də hər iki sözün tərkibdən xaricdə müstəqil mənası vardır. Ona görə də mürəkkəb sözdən bəhs edənlər “mürəkkəb söz komponentləri o zaman yeni söz yaradır ki, onlar tərkib daxilində əvvəlki mənalarından fərqli məna versin və bir qisim mürəkkəb sözlərin, demək olar ki, hamısı idiomatik səciyyə daşıyır” – fikrini irəli sürürlər.

2. “Mürəkkəb fellərdən fərqli olaraq “ad + fel” sabit söz birləşmələri sintaktik yolla əmələ gətirilir”. Ad ilə fel arasındakı münasibət sintaktik əlaqələrə (obyekt, atributiv, predikativ) əsaslanır. Mürəkkəb felin tərəfləri arasında heç bir sintaktik əlaqə yoxdur”.

3. Mürəkkəb fellər – bir vurğu ilə birləşməyib, hər bir söz öz vurğusunu saxlayır. Burada komponentlərin yerini dəyişmək mümkündür. Mürəkkəb fellərdəki vahid vurğunun olmaması hələ bunların mürəkkəb söz olmaması üçün dəlil ola bilməz. Başqa nitq hissələrindən olan “tez-tez, on səkkiz, heç kəs” kimi mürəkkəb sözlərə nəzər salsaq, bunlarda tərkib üzvlərin hər birində vurğunun saxlandığının görəcəyik. Vahid vurğu özünü bitişik yazılan mürəkkəb sözlərdə daha çox göstərir, məsələn: “nənəqızı” və s. 

4. Müasir Azərbaycan dilində mürəkkəb felin hər iki tərəfi fel olmalıdır. Başqa nitq hissələrinə daxil olan mürəkkəb sözlər müxtəlif nitq hissələrindən təşkil edilə bildiyi kimi, məsələn: “uçbucaq, yarımkeçirici, uzaqgörən” və s. mürəkkəb fel də ad və feldən də əmələ gələ bilir. Dilimizdəki mürəkkəb fellərin böyük qismini bu növ fellər təşkil edir. İsmi birləşmələrdə olduğu kimi, feli birləşmələrdə də idiomatik səciyyə daşıyanı var və bunlardan mürəkkəb isimlər bəhsində danışılır, məsələn: “küy-qalmaqal, xata-bala, fəqir-füqəra, hörmət-izzət”.

Nəzərə almaq lazımdır ki, sabit birləşmələrin hamısını mürəkkəb sözə aid etmək olmaz. Bunların bir qismi cümləyə ekvivalentdir, məsələn: “gözüm səndən su içmir”, bir qismi həqiqətən söz birləşmələrdir, məsələn: “qırdı qaçdı”, üçüncü bir qismi isə leksik vahidlərdir, məsələn: “səs vermək”. Ancaq sonuncu tipdən olanları mürəkkəb fellərə aid etmək lazım gəlir.

5. Bəzi dilçilər frazeoloji tipli felləri leksikləşmiş ifadələr adlandırdıqdan sonra qeyd edirlər ki: “Bu quruluşlu ifadələr sintaktik birləşmələr olub, xüsusi vəziyyətə malikdir”. Tədqiqatçılar mürəkkəb sözlə leksikləşmiş söz birləşməsi, mürəkkəb sözlə frazeoloji vahidlər arasında dəqiqlərdən biri felin bacarıq formasıdır. Bir çox əsərlərdə bunlar fel kimi izah edilir. Bu cür birləşmələrdə “bilmək” feli öz lüğəvi mənasını itirib “bacarıq” mənası – subyektin işi görmək qabiliyyətinə malik olmasını göstərir. Məsələn: “yazmaq, kömək etmək” felləri ilə “yaza bilmək, kömək edə bilmək” arasında ancaq qrammatik fərq mövcuddur. Odur ki, “-a/ə” şəkilçisi fel “bil – (mək)” felindən bacarıq birləşmələr leksik vahid olmayıb, felin ibarət formasını ifadə edən tərkibi fellərdir. “Getməli, gedəsi, getmiş, gedəcək” və “ol – (maq)” felində ibarət birləşmələrə də müxtəlif nöqteyi-nəzərdən yanaşılmışdır. Bir çox əsərlərdə bu birləşmələr mürəkkəb fel hesab edilir. Başqa qrup türkoloqlar isə bunları “perifrastik-təsviri formalar” adlandırırlar. 

Əlbəttə, bunlara mürəkkəb fellərə aid etmək doğru olmaz. Beləki, “danışmalı olmaq, gedəsi olmaq” kimi formalar sintaktik birləşmələrdir. Həmin birləşmələrdə “ol” feli işləndiyi feli sifətə yeni məna vermir, yaxud onunla birlikdə yeni mənalı söz yaratmır. Bunlarda bu və ya digər səbəb üzündən danışanın işi icra etmək məcburiyyətində qaldığı ifadə edilir. Məsələn: “Bəlkə, mən səninlə yenə danışmalı oldum” (C.Cabbarlı). “Baş müfəttiş əvvəlcə divardakı, sonra qolundakı saata baxdı – 25 dəqiqə gözləməli olacaqsınız” (S.Rəhimov). “Axır zamanlar o çox vaxt işdən evə qayıdıb Həliməni gözləməli olurdu” (M.Ənvər). “Atası öləndən sonra gənc Qafar bir parça çörək üçün doğma kəndindən ayrılıb, qazanc dalınca Bakıya gəlməli olmuşdur” (M.Süleymanov). “Bu sözlər indi yersiz görünsə belə, ürəyindən gəldiyi üçün bir övladım kimi sənə deyəsi oldum” (S.Qədirzadə).

“-mış” şəkilçili feli sifət (və ya feli sifət tərkibi) + “olmaq” felindən ibarət birləşmələr isə haqqında danışılan əşyanın müəyyən əlamət kəsb etməsini göstərir. Məsələn: “İndi orada açılmış olar gül, hər çiçək” (Ə.Cəlil). “Bəli, bizim macəramız bununla da qurtarmış oldu” (S.Qədirzadə). “Yavər Cavadov özü də oranı yoxlamağa başlamış olur” (S.Rəhimov).

Tərkibi fellərin bir növünü də tərz birləşmələri təşkil edir. Tərz birləşmələrini mürəkkəb fel hesab etmək nə qədər doğrudur? Bu məqsədlə tərz birləşmələri ilə, ümumiyyətlə, mürəkkəb fel, o cümlədən quruluşca tərz birləşmələrinə bənzəyən mürəkkəb fellərin fərqli xüsusiyyətlərini müəyyənləşdirmək lüzumu meydana gəlir. Tərz birləşmələri aşağıdakı üç cəhətinə görə leksik birləşmələrlə uyğunluq təşkil edir.

Tərz konstruksiyaları əsasən feli bağlama ilə köməkçi feldən ibarət olur. Tərz birləşmələrinin tərəfləri arasına, leksik birləşmələrdə olduğu kimi, başqa söz daxil ola bilməz, məsələn: “Azca keçməmiş ayaq səsləri qaranlıq və sakit payız gecəsinin qoynunda itib getdi” (M.İbrahimov). “Bir nəhs gündə çıxdım bu dağa,  Bir lalə üzlüdən düşdüm irağa, Yana-yana qaldım belə fərağa” (M.Vaqif).

Aşağıdakı xüsusiyyətlərinə görə tərz birləşmələri leksik vahidlərdən fərqlənir: a) Tərkibində “qurtarmaq” və ya “qalmaq” köməkçi felləri daxil olan birləşmələr müstəsna olmaqla qalanlarının ikinci tərəfi öz həqiqi mənasını itirərək qrammatikləşir, yəni sözdəyişdirici bir ünsürə çevrilərək fel tərzlərinə məxsus olan bu və ya digər məkanı ifadə edir, məsələn: “O bütün suallara qarşı həmişə olduğu kimi “bilmirəm” deyib durdu” (M.İbrahimov). “Məsələ belə həll olunub gedəcəkdi” (S.Rəhimov). Bu cümlələrdəki “bilmirəm deyib durdu” və “həll olunub gedəcəkdi” birləşmələrinin tərkibindəki “durmaq” və “getmək” felləri öz müstəqil leksik mənalarını itirərək, işin davamlılığına (durmaq) və işin son həddini (getmək) bildirir. b) Tərz birləşmələrinin hər iki tərəfi birlikdə cümlənin bir üzvü vəzifəsində işlənir, məsələn: “Günəş dovşanı Poladın əlində görüncə Azərin sözlərinin xatırlayaraq heyrətindən donub qaldı” (A.Şaiq). “Əmrah gedəndən yarım saat sonra cəmil axırıncı şüarı da yazıb qurtardı” (Q.Musayev).

Tərz birləşməsi tərkibində, özünü qrammatik bir ünsür kimi göstərən, köməkçi fellər qoşulduğu əsas fellə birlikdə yeni leksik mənaya malik olan söz əmələ gətirmir. Buna görə də, A.N.Kononov haqlı olaraq göstərir ki, bu birləşmə (tərz birləşməsi) yeni söz əmələ gətirir: birinci komponent - əsas mənanı daşıyan işi ifadə edir, ikinci komponent isə birincini tərz xüsusiyyətləri ilə zənginləşdirərək, onun mənasını modifikasiya edir (94, s.237). Misal üçün “çaşıb getmək, oxuyub qurtarmaq” və başqa tərz birləşmələri öz tərkibindəki feli bağlama formasında olan əsas fellərdən leksik cəhətdən deyil, işin müxtəlif kəmiyyət əlamətlərini ifadə etməsilə fərqlənir.

Fellə “idi” və ya “imiş + dən” ibarət olan formalar uzun müddət mürəkkəb fel hesab edilmişdir. Mürəkkəb fellərin ikinci komponenti birləşmədən xaricdə müstəqil (və ya yarımmüstəqil) mənaya malik fellərdən ibarət olur. “İdi, imiş”-in isə nə ayrılıqda, nə də müəyyən sözlərlə işləndikdə müstəqil (eləcə də yarımmüstəqil) mənası yoxdur. Ola bilsin ki, dilimizin müəyyən inkişaf mərhələsində, həqiqətən bunlar müstəqil mənalı fellər olmuşdur. Müasir vəziyyətlərində bunlar bağlama vəzifəsində çıxış edir, yəni nitq hissələrinə qoşularaq onları keçmiş zamanda bağlamaqla bərabər, həm də modallıq kateqoriyasına məxsus qətilik və ya qeyri-qətilik mənalarını ifadə edir. Bunlar fellərlə işləndikdə zaman və şəkil formaları yaradır və yanaşdığı nitq hissəsi ilə birlikdə leksem əmələ gətirmir.

Mürəkkəb fel anlayışının özünün izahında dolaşıqlıq olduğu kimi, istilahların işlədilməsində də hərc-mərclik nəzərə çarpır. Bir sıra əsərlərdə “tərkibi fellər” istilahı felin müəyyən bir quruluş forması kimi işlədilir və mürəkkəb fel termininə qarşı qoyulur. Bəzi əsərlərdə isə “tərkibi fel” istilahı altında “ad + et” və ya “ol” felindən ibarət fellər nəzərdə tutulur. “Ad” və “olmaq” və ya “etmək” felindən ibarət mürəkkəb felləri tərkibi və ya analitik adlandıranlar da vardır. Çox zamanda bu üç istilah işlədilir. Fikrimizcə, “yaza bilmək, oxumağa başlamaq, gedəsi olmaq” tipli birləşmələr üçün “analitik fellər”, “gəlir idi, yazır imiş” – üçün “tərkibi fellər”, “həll etmək, məğlub olmaq, çaşıb qalmaq, səs salmaq” kimi leksemlər üçün isə “mürəkkəb fellər” terminini işlətmək məqsədəuyğundur.

Beləliklə, mürəkkəb fel aşağıdakı şəkildə səciyyələndirmək olar:

1. Mürəkkəb fel iki və ya daha artıq sözün leksik-qrammatik qarşılıqlı təsiri nəticəsində yaranır, məsələn: “dəhşətə gəlmək”.

2. Mürəkkəb felin tərkibində birinci komponent əsasən qrammatik dəyişikliyə uğramır.

3. Mürəkkəb felin birinci komponenti müxtəlif nitq hissələri ilə ifadə oluna bilər: a) adlarla, məsələn: “ad qoymaq, hücüm etmək, məğlub olmaq”; b) fellə, məsələn: “gəlib çıxmaq, bəzənib-düzənmək”.

Deməli, mürəkkəb fel tərkibində iki sözün mövcudluğu və hər bir sözün müstəqil vurğuya malik olması tərkibində müxtəlif nitq hissələrinin olması, tərkibindəki sözlərdən birinin ilk mənasını itirməsi, birləşmədən xaricdə tərkib hissələrin öz müstəqilliyini saxlaması, bir üzv vəzifəsində çıxış etməsi, ikinci komponentin sözdəyişdirici əlamətləri qəbul etməsi, quruluş semantik cəhətdən sabitliyi ilə səciyyələnir.

Müasir Azərbaycan dilində olduğu kimi, müasir ingilis dilində də iş-hərəkət və ya hal-vəziyyət bildirən sözlərə fel deyilir və o, mürəkkəb xüsusiyyətlərə malik olan, əsas nitq hissəsidir. Fel malik olduğu qrammatik mənalar və həmin mənalar zəminində mövcud olan qrammatik kateqoriyalar, onların ifadə üsul vasitələri baxımından digər nitq hissələrindən fərqlənir.

Müasir ingilis dilində fel şəxs, kəmiyyət, zaman, növ, tərz və forma (şəkil) kateqoriyalarına malikdir. Həmin kateqoriyalar bir halda sintetik üsulla, yəni şəkilçilər vasitəsilə, digər halda isə analitik üsulla, yəni köməkçi sözlər (köməkçi fellər) vasitəsilə ifadə edilir. Məsələn, felin zaman kateqoriyası keçmiş zamanın qeyri-müəyyən formasında sintetik üsulla, yəni “-ed” şəkilçisi ilə ifadə edilirsə (qaydalı fellər) gələcək zamanın qeyri-müəyyən formasında həmin qrammatik məna, yəni felin zaman kateqoriyası analitik yolla – köməkçi fel (shall,will) vasitəsilə ifadə olunur, məsələn: “I worked. I shall work. He will work”. Bəzən isə felə xas olan eyni qrammatik kateqoriyanın ifadəsində həm sintetik, həm də analitik vasitə müştərək iştirak edir.

Müasir ingilis dilində fellər morfoloji quruluşlarına görə dörd qrupa bölünür: sadə fellər, düzəltmə fellər, mürəkkəb fellər, tərkibi fellər. Bir kökdən ibarət olan fellər sadə fellərdir (simple verbs). Məsələn: “to read, to live, to hide, to speak, to go, to write”. Kök və affiksdən ibarət olan fellərə düzəltmə fellərdir (derivative verbs). Məsələn: “to magnify, to modify, to captivate, to disappear, to recognize”. Mürəkkəb fellər (compounds verbs) – iki kökdən ibarət olan fellərdir. Məsələn: “to broadcast, to whitewash, to blackmail”. Tərkibi fellər (composite verbs) – bu qrupa daxil olan fellər, bir qayda olaraq, iki sözdən – bir fel və bir zərfdən törənmiş qoşmadan (a postposition of adverbial origin). Məsələn: “to stand up, to go away, to take off, to give in, to go out”.

Müasir ingilis dilində tərkibi fellər işləndiyi zərflərlə birlikdə felin mənasını dəyişir. Beləki, elə tərkibi fellər də vardır ki, onların tərkibindəki komponent həmin mənanı vermir. Məsələn: “to give up – bitirmək, dayandırmaq”; “to bring up – tərbiyə etmək”; “to do away – ləğv etmək”.

Elə tərkibi fellərdə vardır ki, onların tərkibindəki komponent öz əsas mənasını saxlayır. Məsələn: “to stand up, to come in, to go out, to put on”. Qeyd etmək lazımdır ki, tərkibi fellər frazeoloji janrda da yarana bilir.  

Dilimizdə ən zəngin nitq hissələrindən biri olan fellər və onların tarix boyu leksik-semantik inkişafı haqqında buraya kimi deyilənləri ümumiləşdirərək aşağıdakı nəticəni vermək olar:

1. XI-XII əsrlərdən formalaşan Azərbaycan ədəbi dili tarixi zərurət nəticəsində ərəb, fars dillərinin təsirinə məruz qalsa da, öz milli orijinallığını mühafizə etmiş, xalqın mənəvi irsini tam incəlikləri ilə zəmanəmizə qədər mühafizə edib gəlmişdir. Fellərin leksik-semantik inkişafı Azərbaycan xalqının tarixi təşəkkülü ilə üzvi surətdə əlaqədar inkişaf etmişdir.  

2. Faktlarla təsdiq olunmuşdur ki, Azərbaycan xalqı oğuz-qıpçak etnik qruplarının birləşməsi əsasında təşəkkül tapmışdır. Məlum olduğu kimi, bu qrupların hər ikisi türk qəbilələrinin tarixən birləşməsi nəticəsində yaranmışdır. İngilis və Azərbaycan dilləri istər genezis və istərsə də tipoloji quruluş baxımından müxtəlif dil qruplarına daxildir: ingilis dili Hind-Avropa dillərinin german qrupuna daxil olub, analitik dil hesab edilir, Azərbaycan dili isə türk dillərinin oğuz qrupuna daxil olub, aqqlütinativ dil hesab olunur. Hər iki etnik qrupun fel xüsusiyyətləri Azərbaycan dilinin qrammatik quruluşunda, eləcə də leksik təbəqəsində öz əksini tapmışdır.

3. Dilin tarixən inkişafında başqa nitq hissələrinə nisbətən fellərin rolu daha üstün olmuşdur. İş, hərəkət və ya hal-vəziyyət anlayışları istər ingilis, istərsə də Azərbaycan dilində felə məxsus anlayışlardır. Beləki, iş, hal və hərəkət anlayışları hər dövrdə Azərbaycan dilində olan fellərlə ifadə olunmuş, başqa dillərdən isə iqtibas etməyə, fel almağa ehtiyac olmamışdır.

4. Fellərin leksik inkişafında əsas özül, təməl təkhecalı fel kökləri olmuşdur.

5. Tarixən bu özüllər fonetik tərkib və bir fonemli kökdən başlayaraq dörd fonemdən ibarət köklərə qədər inkişaf etmişdir. Bunların içərisində ən çox işlənən üçfonemli, yəni “samit + sait + samit” (məsələn: vur, dur, gəl, get) tərkibli təkhecalı özüllərdir.    

6. Təkhecalı fel kökləri qədim dövrlərdə sayca məhdud olmuşdur. Buna baxmayaraq, cəmiyyətdə gündən-günə artmaqda olan insan fəaliyyətinin – fiziki, zehni anlayışların ifadəsi üçün və bu ehtiyacı ödəməkdən ötrü dilin daxili imkanlarından (sözdüzəldici, sözdəyişdirici vasitələrindən) istifadə edilmişdir ki, bu da fellərin leksik vahidlərinin artımına səbəb olmuşdur.

7. Fellərin semantik cəhətdən inkişafı iki xətt üzrə olmuşdur: 1) mənaların şaxələnməsi; 2) omonimlik mənaların sabitləşməsi yolu ilə, yəni isim, sifət və başqa nitq hissələrinin fel rolunda çıxış etməsi ilə və s.

8. Qoşahecalı fellərin etimoloji təhlili göstərir ki, bunların da bir qismi təkhecalı fellərin özülü əsasında formalaşmışdır, zaman keçdikcə başqa bir qismi müstəqil, yarımmüstəqil fellərin birləşməsi əsasında yaranmışdır, məsələn: “apar < alıb”, “nar < alıb”, “bar < apar” və s.

9. Mürəkkəb və ya tərkibi fellər, bunların yaranma üsulu eyni olub, feli anlayışların ifadəsində görə aralarında fərq yoxdur, ancaq burada istilah fərqi özünü göstərir. Hər ikisi analitik üsul ilə düzəlir, yəni iki komponentdən ibarət olub, əsas məna yükü birinci komponent üzərinə düşsə də, köməkçi feldən ibarət olan ikinci komponent felin ifadə etdiyi ümumi mənaya xidmət edir; hər ikisi birlikdə bir feli anlayışın ifadəçisi olur. Bir mənanı ifadə edirlər.

10. Müasir dilçilikdə frazeologiya iki mənada işlənir: 1) müəyyən bir dildəki frazeoloji vahidlərin hamısı; 2) dilçilik elmində belə vahidlərdən bəhs edən fənnin adı. Frazeoloji birləşmələrinin əmələ gəlməsində, məcazlaşma yolu ilə lüğət tərkibinin zənginləşməsində fellər xüsusi rol oynayır. Belə ki, dilimizdəki frazeoloji birləşmələrin əksəriyyəti fellərin iştirakı ilə yaranır. Müasir Azərbaycan və ingilis dillərində frazeoloji birləşmələrinin çoxu felə düzəlir, məsələn: “göz qoymaq, üz vurmaq, boş-boğazlıq etmək, dil tökmək, söhbətə tutmaq” , ingilis dilində: “to talk to the wind, to waste one’s breath, to call a spade a spade”.  

11. Azərbaycan dilindəki fellərin tarixi inkişaf prosesini ardıcıllıqla izlədikdə belə bir nəticəyə gəlmək olur ki, fellər öz inkişafında analitizmdən sintetizmə dövrü bir istiqamətdə inkişaf etmişdir.

              Bibliografiya:

1. Abdullayeva N. Müasir Azərbaycan dili, Morfologiya, Bakı, ADPU-nəşri, 2000.

2. Bağırov Q.K. Azərbaycan dilində fellərin leksik-semantik inkişafı, Bakı, 1966, 159 s.

3. Barabash T.A. A Comparative Study in Grammar, USA, 1997, 276 p.

4. Ələkbərov A.Q. Müasir Azərbaycan dilində mürəkkəb fellər, Nam.dis., Bakı, 1961.

_5. Fleron S. A Course of Theoretical English Grammar, London, 2001.

6. Quliyev H.K. Müxtəlif sistemli dillərdə felin semantik təsnifatı, Bakı, 2001.

7. Mirzəyev H. Müasir Azərbaycan dilində fel, Bakı, Maarif, 1986, 320 s.

8. Müasir Azərbaycan dili, AEA Nəsimi adına Dilçilik İnstitutu, Bakı, 2002.

9. Rəfibeyli G.L. İngilis və Azərbaycan dillərində feli tərkiblər, NDA, Bakı, AMEA Nəsimi adına Dilçilik İnstitutu, 2004, 29 s.

10. Rəhimov İ., Hidayətzadə T., Mircəfərova S. İngilis dilinin praktik qrammatikası, Bakı, Azərnəşr, 2001, 170 s. 

_11. Seydl E.Grammar, Oxford University, 1992.

12. Seyidov Y.M. Azərbaycan dilinin qrammatikası, Morfologiya, Bakı, BDU, 2000, 403 s.

13. Verkovskaya I.P., Rastorgueva T.A. The English Verb, Moscow, 1987.

14. Vəliyeva N.Ç. Frazeoloji birləşmələrin müqayisəli linqvistik təhlili (Azərbaycan, ingilis və rus dillərinin materialları əsasında), Bakı, 2001, 220 s.

 

Резюме

Глагольные словосочетания образованные с помощью составных глаголов в современном английском и азербайджанском языках.

Данная статья посвящена исследованию структурно-семантических особенностей глагольных словосочетаний, образованных с помощью составных глаголов неродственных языков. Данное научное исследование является актуальным с типологической и практической точки зрения, так как  изучает особенности современного английского и азербайджанского языков. 

S U M M A R Y

The verbal phrases that are built up by means of composite verbs in the modern English and Azerbaijani.

The article is devoted to the investigation of the structural-semantic features of the verbal phrases that are built up by means of composite verbs in non-kindred languages. Suggested to your attention this scientific investigation is actual from the typological and practical point of view as it is written for audience, which learns the peculiarities of modern English and Azerbaijani.

 

_{Babayeva Samirə}

İdiris Abbasov

ƏRƏB DILINDƏ KIÇILTMƏ FORMASININ ORFOQRAFIK –

QRAMMATIK XÜSUSIYYƏTLƏRI

 Bağdad qrammatika məktəbinin görkəmli nümayəndəsi Əbu-l-Qasim əz-Zəccaci kiçiltmə formasının üç modelinə işarə etmişdir:  فُعَيْلٌ، فُعَيْعِلٌ، فُعَيْعِيلٌ (1, 245).

B. M. Qrande kiçiltmə formasının düzəldilməsini aşağıdakı şəkildə izah edir:

a) “فُعَيْلٌ” modeli üzrə üçsamitli sözlərdən, məsələn: كلب-كُلَيْبٌ، رجل-رُجَيْلٌ

b) uzun saitli sözlərdən “فُعَيِّلٌ” modeli üzrə, məsələn: غُلامٌ-غُلَيِّمٌ، جَمِيلٌ-جُمَيِّلٌ

c) birinci samitdən sonra uzun [ا] qəbul etmiş sözlərdən “فُوَيْعِلٌ” vəzni üzrə, məsələn: فارس-فُوَيْرِسٌ، كاتب-كُوَيْتِبٌ، خادم-خُوَيْدِمٌ

ç) müdaaf və zəif kök qaydalarına riayət etməklə müdaaf və zəif köklü sözlərdən, məsələn:

باب-بُوَيْبٌ، نابٌ (köpək dişi)- نُيَيْبٌ،   عَصًا- عُصَيٌّ ( əvəzinəعُصَيْوٌ)،    أبٌ-أُبَيٌّ              ( əvəzinə أُبَيْوٌ)،   إبْنٌ-بُنَيٌّ (əvəzinə بُنَيْوٌ)،   إسم-سُمَيٌّ (əvəzinə سُمَيْوٌ)،    بنتٌ-بُنَيَّة.

d) ikinci samitdən sonra “ey” diftonqunun əlavə olunduğu dördsamitli sözlərdən, məsələn:

             مَسْجِدٌ-مُسَيْجِدٌ

Əgər belə olan halda üçüncü samitdən sonra uzun sait gələrsə, onda kiçiltmə forması “فُعَيْلِيلٌ”  modeli üzrə düzəlir, məsələn:

عُصْفُورٌ- عُصَيْفِيرٌ،           مِفْتَاحٌ- مُفَيْتِيحٌ

e) beşinci samiti atmaqla beşsamitli sözlərdən, məsələn:

عَنْدَلِيبٌ- عُنَيْدِلٌ،              سَفَرْجَلٌ- سُفَيْرِجٌ

ə) -َةٌ، -َى، -َاءُ şəkilçiləri ilə bitən qadın cinsli sözlərdən kiçiltmə forması düzəldilərkən həmin şəkilçilər olduğu kimi saxlanılır, məsələn:

قَلْعَةٌ-قُلَيْعَةٌ،  هِرَّةٌ- هُرَيْرَةٌ،  بُشْرَى- بُشَيْرَى،  حَمْرَاءُ- حُمَيْرَاءُ، مَرْتَا (xüsusi ad)- مُرَيْتَا

f) qadın cinsi şəkilçisinə malik olmayan müənnəs sözlərin kiçiltmə variantında sözə “ة” əlavə edilir, məsələn:

شَمْسٌ- شُمَيْْسَةٌ،        أَرْضٌ – أُرَيْضَةٌ

Burada birgəlik bildirən toplu isimlər və miqdar sayları istisna təşkil edir. Məsələn:

وَرَقٌ (yarpaq)- وُرَيْقٌ (bir neçə yarpaq)، خَمْسٌ ( (q.c.)beş)- خُمَيْسٌ (beşcik )

Bu, ikimənalılıqdan qaçmaq üçün belə edilmişdir, çünki “وُرَيْقَةٌ”sözü   “وَرَقَةٌ” (bir yarpaq) sözünün, “خُمَيْسَةٌ” isə “خَمْسَةٌ” kişi cinsində olan “beş” sözünün kiçiltmə formasıdır (3, 137).

Qadın cinsi əlaməti olmayan dördsamitli qadın cinsli sözlərdən kiçiltmə formasını düzəldən zaman kiçiltmə forması müənnəslik bildirən şəkilçi qəbul etmir, məsələn:

زَيْنَبُ – زُيَيْنَبُ،       عَقْرَبٌ – عُقَيْرَبٌ

g) –َانٌ və -َانُ şəkilçiləri ilə bitən sözlərdə həmin şəkilçilər saxlanılır, məsələn:

زَعْلانٌ (dilxor, hirsli) – زُعَيْلانٌ،   كَسْلانُ – كُسَيْلانُ،    سَكْرَانُ – سُكَيْرَانُ

“Nun” səsinin dördüncü hərf kimi qəbul olunduğu “-َانٌ” sonluqlu bəzi isimlərin kiçiltmə forması dördsamitli sözlərdə olduğu kimi düzəldilir, məsələn:

سُلْطَانٌ – سُلَيْطِينٌ،        رَيْحَانٌ – رُيَيْحِينٌ

Cəm forması أَفْعَالٌ، أَفْعُلٌ، أَفْعِلَةٌ، فِعْلَةٌ  modelləri (azlıq cəmi-İ.A.) üzrə düzələn ad qruplu sözlərdən kiçiltmə formasının cəmi aşağıdakı kimi təzahür edir:

أَبْيَاتٌ (بيت) – أُبَيَّاتٌ،    أَضْلُعٌ (ضَلْعٌ) (qabırğa) – أُضَيْلِعٌ،    أَرْغِفَةٌ (رَغِيفٌ) (qoğal) - أُرَيْغِفَةٌ

Kiçiltmə formasında olan ad qruplu sözlərin digər cəm formaları düzgün cəmdə olduğu  kimi təkdə olan kiçiltmə formasının sonuna düzgün cəm şəkilçisini artırmaqla düzəlir, məsələn:

مساجِدُ – مُسَيْجِدَاتٌ،  مسلِمون – مُسَيْلِمونَ،  جَوَارٍ (جاريَة) (xidmətçi) – جُوَيْرِيَاتٌ           (5, 259-260)

أَوْلادٌ-ولدٌ-وُلَيْدٌ- وُلَيْدُونَ، مُلُوكٌ- مَلِكٌ- مُلَيْكٌ- مُلَيْكُونَ،  مُؤْمِنُونَ- مُؤْمِنٌ-مُؤَيْمِنٌ- مُؤَيْمِنُونَ، أَخَوَاتٌ – أُخْتٌ – أُخَيَّةٌ – أُخَيَّاتٌ، دَرَاهِمُ – دِرْهَمٌ –دُرَيْهِمٌ- دُرَيْهِمَاتٌ، كُتُبٌ – كِتابٌ – كُتَيِّبٌ – كُتَيِّبَاتٌ     (3, 139)

“A new Arabic Grammar of the written language” kitabının müəllifləri kiçiltmə forması haqqında belə yazırlar: “The diminutive (اسم التصغير) can be formed from any noun. If there are three consonants in the noun, the Diminutive is فُعَيْلٌ. If there are four or more, the form is فُعَيْلِلٌ” (Kiçiltmə forması istənilən ad qruplu sözdən düzəldilə bilər. Söz üçsamitlidirsə, onda kiçiltmə forması “فُعَيْلٌ”, dörd, yaxud daha çox samitdən ibarətdirsə “فُعَيْلِلٌ” vəznində olur) (4, 341). Sözügedən kitabda çox qısa olaraq üçsamitli, dördsamitli, beşsamitli, hətta ikisamitli sözlərin kiçiltmə formalarına aid misallar göstərilmiş və onların bəzilərinin semantik xüsusiyyətlərinə işarə olunmuşdur.

a)              xüsusi adlar, məsələn: حَسَنٌ – حُسَيْنٌ،  عَبْدٌ - عُبَيْدٌ

b)              məhdudlaşdırılmış məna ifadə edir, məsələn:

بَحْرٌ (dəniz)- بُحَيْرٌ (göl)، كتابٌ (kitab)- كُتَيِّبٌ (buklet)، كَلْبٌ (it)- كُلَيْبٌ (küçük)

c)              oxşama, əzizləmə bildirir, məsələn: يا بُنَيَّ  (oğulcuğum).

d)              həqarət və alçaltma bildirir, məsələn:  رُجَيْلٌ (kişicik, bu söz yaşlı adama deyildiyi halda həqarət ifadə edir).

Bəzən kiçiltmə forması üçsamitli sözönülərə də şamil edilir, məsələn:

قُبَيْلَ الفَجْرِ (dan yeri ağarandan azacıq əvvəl)

بُعَيْدَ الظُّهْرِ (günortadan azacıq sonra)

Nadir hallarda təəccüb bildirən felin kiçiltmə formasına rast gəlinir. Məs:

ما أَحْسَنَهُ، yaxud ما أَمْلَحَهُ (O necə də gözəldir!)- ما أُحَيْسِنَهُ أَو ما أُمَيْلِحَهُ (4, 343)    

Sent-Ejen seminariyasının professoru J. B. Perier qeyd edir ki, kiçiltmə forması birinci hərfin üzərində “damma”, ikinci hərfdən sonra üzərində sükun olan “ي” (yə) ilə xarakterizə olunur. Sonra müəllif yazır: “Les mots de trois lettres, en dehors des terminaison–َة، -َاء، -َى   du feminin,   -َانُ et  -َانٌ des noms propres et des adjectifs, prennent au diminutif la forme فُصَيْلٌ   ; les terminaisons précédentes sont maintenues” (3, 137). (Qadın cinsini bildirən  -َاء، -َى –َة، , xüsusi adları və sifərləri bildirən -َانُ və -َانٌsonluqlarından başqa, üçsamitli sözlər kiçiltmə formasında فُصَيْلٌ (yəni, فُعَيْلٌ- İ.A.) formasını alır; bu zaman yuxarıda göstərilən sonluqlar olduğu kimi saxlanılır). Məsələn:

قَلْعَةٌ (istehkam)- قُلَيْعَةٌ (kiçik istehkam)، حَمْرَاءُ (qırmızı)- حُمَيْرَاءُ (bir az qırmızı)، بُشْرَى (müjdə)- بُشَيْرَى (kiçik müjdə)، لُقْمَانُ (Loğman)-لُقَيْمَانُ (kiçik Loğman)،  كَسْلانُ (tənbəl)- كُسَيْلانُ (tənbəlcik)

Son iki hərfi şəddə ilə birləşmiş sözlərin kiçiltmə formasını düzəltmək üçün həmin hərfləri bir-birindən ayırmaq lazım gəlir. Məsələn:

قِطٌّ (pişik)- قُطَيْطٌ (pişikcik)، ظِلٌّ (kölgə)- ظُلَيْلٌ (kölgəcik)

İkinci hərfdən sonra “həmzə”, yaxud bir və ya bir neçə zəif samit gələrsə, həmzəni şəddə ilə, yaxud bu zəif samitləri formal “ي” ilə birləşdirirlər. Məsələn:

جُزْءٌ (hissə)-جُزَيٌّ (hissəcik)، جَرْوٌ (küçük)- جُرَيٌّ (küçükciyəz)، عُرْوَةٌ (qulp)- عُرَيَّةٌ (qulaqcıq)، عَطَاءٌ (bəxşiş)- عُطَيٌّ (kiçik hədiyyə)، مُعَاوِيَةُ (Müaviyə)- مُعَيَّةُ (kiçik Müaviyə)

B.M. Qrandenin “Müdaaf və zəif kök qaydalarına riayət etməklə müdaaf və zəif köklü sözlərdən kiçiltmə formasının düzəldiləməsi” bəndində nəzərdən keçirdiyi misalları Perier J.B. “Düşmüş hərflərin yenidən bərpa olunması” bəndində nəzərdən keçirirərək oraya digər misalları da əlavə edir:

أخٌ (qardaş)-أُخَيٌّ (qardaşcığaz)، بِنْتٌ (qız)-بُنَيَّةٌ (qızcığaz)، سَنَةٌ (il)-سُنَيْةٌ (az bir il)، مَاءٌ (مَوَهٌ) (su)- مُوَيْهٌ (azacıq su)، أُخْتٌ (bacı)- أُخَيَّةٌ (bacıcıq)،  فَمٌ (فُوهٌ) (ağız)- فُوَيْهٌ (ağızcıq)،  يَدٌ (يَدْيٌ) (əl)- يُدَيَّةٌ (əlcik)

Sözün üçüncü hərfi zəif samit olarsa, o, formal “ي” ilə birləşir, məsələn:

كِتَابٌ (kitab)- كُتَيِّبٌ (kitabça)، غُلامٌ (oğlan)- غُلَيِّمٌ (kiçik oğlan)،  صَبُورٌ (səbirli)- صُبَيِّرٌ (səbirsiz).

Qeyd olunduğu kimi, qadın cinsini bildirən sonluqlar üçsamitli sözlərin kiçiltmə formasında olduğu kimi dördsamitlilərin də kiçiltmə formasında öz mövcudluğunu qoruyub saxlayır, müənnəslik əlaməti olmadan qadın cinsini bildirən substantivlər isə kiçiltmə formasında “ة” (tə mərbutə) qəbul etmir. Məsələn:

خُنْفَسَاءُ (qurd)- خُنَيْفِسَاءُ (qurdcuğaz)، عُنْصُلاءُ (yabanı soğan)- عُنَيْصِلاءُ (soğancıq)، سُلْحَفَاةٌ (tısbağa)- سُلَيْحِفَةٌ (kiçik tısbağa)،  عَقْرَبٌ (əqrəb)- عُقَيْرَبٌ (əqrəbcik)

Sözün dördüncü samiti zəif olarsa, o, “ي” samitinə çevrilir. Məsələn:

عُصْفوُرٌ (sərçə)- عُصَيْفِيرٌ (sərçəcik)،  مِفْتَاحٌ (açar)- مُفَيْتِيحٌ (kiçik açar)

Məlum olduğu üzrə, naqis feillərin ismi-failində olduğu kimi kiçiltmə formasında da sonda yerləşən “ي” samiti düşür, məsələn:

مِعْزًى (dişi keçi)- مُعَيْزٍ (keçicik)، قَاضٍ (qazi)- قُوَيْضٍ (qazicik)

-َاءٌ  şəkilçisi ilə bitən sözlər isə -ِيٌّ  sonluğunu qəbul edir, məsələn:

حِرْبَاءُ (buqələmun) – حُرَيْبِيٌّ (buqələmuncuq)

Söz dörd samitdən artıq hərflə ifadə olunmuşdursa, kiçiltmə formasında dördüncüdən sonrakı hərflər düşür, məsələn:

عَنْكَبُوتٌ (hörümçək) – عُنَيْكِبٌ (kiçik hörümçək)

Bu, dördsamitli sözlərdən artıq olan sözlər üçün qəbul olunmuş ümumi qaydadır. Bununla belə sözün tərkibində daha az vacib sayılan asılı samitləri buraxırlar. Məsələn:

مَنْجَنِيقٌ (mancanaq) – مُجَيْنِيقٌ (kiçik mancanaq)، مُدَرِّسٌ (müəllim)- مُدَيْرِسٌ (müəllimcik) (3, 138-139)

إِمْبِرَاطُورٌ (imperator) – أُبَيْطِرٌ ( kiçik imperator)   .(4, 342)

Müasir ərəb qrammatika mütəxəssislərindən Abbas Həsən özünün “ən-Nəhvu-l-vafi” kitabında ad qruplu sözlərin kiçiltmə formasını müfəssəl şəkildə şərh etmişdir (5, 683-712).

İstifadə olunmuş ədəbiyyat:

1.                                                                أبو القاسم الزجاجي، الجمل في النحو، حققه و قدم له الدكتور علي التوفيق الحمد، الإُردن، دار الأمل، 1985، 469ص.

2.                                                                عباس حسن، النحو الوافي، الجزء الرابع، الطبعة الحادية عشرة، القاهرة دار المعارف، 803ص

3.                 Périer J.B. Nouvelle grammaire arab, Paris, Ernest Leroux, éditeure , rue Bonaparte, 28, 1901, p. 296.

4.                  Haywood J.A. and Nahmad H.M. A new Arabic Grammar of the written language. Cambrige, 1962, 687 p.

5.                 Гранде Б.М. Курс арабской грамматики в сравнительно-историческом освещении, М., ИВЛ. 1963, 594с.

РЕЗЮМЕ

В статье рассматривается образование имени уменьшительного  по различным моделям и разъясняются их орфографические и грамматические особенности в арабском языке.

 

 SUMMARY

The article deals with the formation of the Diminutive  by the different forms and it explains  the orthographical and grammatical characteristics of the Diminutive in the Arabic Language.

Бабайева Самиря

İNGILIS VƏ AZƏRBAYCAN DILLƏRINDƏ NOVLU SAMITLƏR

Novlu samitlər hava keçidinin hər hansı bir hissədə daralması ilə yaranan fonemlərdir. Bu zaman natamam maneə yaranır. Daralma müxtəlif ölçüdə ola bilər və bir və ya iki yerdə yarana bilər.

 Əgər novun ölçüsü kiçik olarsa, buradan süzülən hava axını sürtünmə ilə keçir, sürtünmə musiqi tonunu üstələyir. Bu yolla yaranan samitlərə novlu sürtünən fonemlər və ya sadəcə sürtünənlər deyilir.

 İngilis dilində 9 sürtünən fonem vardır: [f], [v], [Ø], [ð], [s], [z], [∫], [З], [h].

 Əgər novun ölçüsü kifayət qədər geniş olarsa, buradan süzülən hava axını çox zəif sürtünmə ilə keçər, musiqi tonu küyü üstələyər.Belə novlu samitlər novlu sonorlar adlanır. İngilis dilində 4 novlu sonor vardır: [w], [r], [l], [j].

 Azərbaycan dilində 11 novlu samit fonem vardır: [f, v, s, z, ş, c, y, x, ğ, h, l].

 Yalnız onlardan ikisi [l], [y] sonordur, qalanları isə sürtünən samitlərdir.

[s] və [z] dairəvi novlu, [ş, j] ikimərkəzli, qalanları isə təkmərkəzlidirlər.

Azərbaycan dilində [r] titrəyən sonor, İngilis dilində isə sürtünən samitdir.

Bu samitlərin ayrı-ayrılıqda yaranma və müəyyən vəziyyətlərdə işlənmə yerlərini aydınlaşdıraq. Əvvəlcə İngilis dilindəki [f] –Azərbaycan dilindəki [f] foneminin təhlilinə keçək.

  İngilis dilində [f] fonemi alt dodağın üst qatı ilə, üst dişlərin ucu arasından hava axını keçməklə yaranır. Bu zaman dodaqlar gərilmiş və dartılmış olur və səs telləri gərgin olmur, yumşaq damaq yuxarı qalxır.

 Qeyd etmək lazımdır ki, Azərbaycan dilində İngilis dilində olduğu kimi [f] səsinin tələffüzü zamanı dodaqlar zəif olur və nov kifayət qədər tam olmur.

   Müasir İngilis dilində və Müasir Azərbaycan ədəbi dilində [f] fonemi sözün hər yerində işlənir. İngilis dilində sözün əvvəlində- face, fat, far; sözün ortasında- offer, puffy; sözün sonunda –life və s. Azərbaycan dilində də sözün əvvəlində, ortasında və söz sonunda işlənir: fikir, fəlsəfə, fərasət, fənn, səfər, vəfa, saf, hərf, tərəf və s.

 İngilis dilində [v]- dodaq-diş, novlu, küylü, qısa, zəif, cingiltili samitdir. [v] fonemi də [v] kimi yaranır. Lakin fərqləri aşağıdakı kimi göstərmək olar:

a) [v] fonemi, [f] foneminə nisbətdə zəif və qısadır.

b) [v] səsindən əvvəl sait səslər uzanır.

c) [v] fonemi öz cingiltiliyini əvvəldə və sonra saxlamasına baxmayaraq, o, həmişə zəif və qısa olaraq qalır. Ən əsas fərqi isə [v]-nın cingiltili olmasıdır.

  Azərbaycan dilində [v] səsi də novlu, dodaq-diş samitidir və [f] samitindən əsasən cingiltili olması ilə fərqlənir.

 Müasir Azərbaycan dilindəki sözlərin tərkibində [v] samiti, demək olar ki, bütün samitlərlə yanaşı ola bilir. ( avar, dəvə, qıvraq,qıvırcıq, qovurma, suvaq, dövr, vücud, sevgi) və eləcə də bəzi sözlərin ortasında (qüvvə, əvvəl) qoşa halda da işlənir.

 İngilis dilində də [v] bütün samitlərlə yanaşı işlənir və bu zaman səs telləri daha gərginləşir, həmçinin [v] cingiltili səslər arasında daha cingiltili olur: over [əuvə], never [nevə], oven [ouvn]. Bir sözdən əvvəl, digər sözün sonunda [v] işlənərsə, o, karlaşar: have some [hæf sΛm] və s.

 Azərbaycan dilindəki [v] səsi yalnız dialekt və şivələrdə karlaşmış şəkildə işlənir.

 Bu qrupun, yəni novlu samitlərin digər nümayəndələri İngilis dilindəki

[Ø] və [ð] samitləridir. Belə fonemlər Azərbaycan dilində mövcud deyildir.Buna görə də, qarşılıqlı müqayisəli təhlili mümkün olmayacaqdır. Və yalnız İngilis dilində bu fonemlərin yaranma və işlənmə yerləri təsvir olunacaqdır.

 [Ø] fonemində, dilin ucu astaca üst dişlərlə alt dişlərin arasına, irəli itələnərək nov əmələ gəlir. Dilin səthi üst dişlərin ucuna toxunmuş vəziyyətdə olur. Dil zəif halda iştirak edir. Səs telləri gərginləşir, yumşaq damaq yuxarı qalxır.

 [Ø]- dilönü, dişarası, apikal, tam maneəli, uzun, kar fonemdir.

 [t] və [d] səsləri [Ø]-dan əvvəl öz partlayışlarını itirirlər.

 Digər Azərbaycan dilində mövcud olmayan fonem [ð]-dir. Bu fonem [Ø]-nın cingiltili qarşılığıdır, yəni səs tellərinin gərginləşməsilə yaranır. [ð]- dilönü, dişarası, apikal, tam maneəli, zəif, qısa, samit səsdir.

 [ð]-dan əvvəl [t,d] partlayışlarını itirir: in the [ın ðə], at the [ət ðə], till the [til ðə], read the [ri:d ðə].

 Hər iki dildə mövcud olan digər novlu samitlər İngilis dilindəki [s,z] və Azərbaycan dilindəki [s,z] fonemləridir. Bunların hər iki dildə yaranma və işlənmə yerlərini müşahidə edək.

Azərbaycan dilində qarışıq-qoşalıq təşkil edən bu səslər tam formalaşmış halda həm tarixən söz daxilindəki məqamına görə, həm də müasir ədəbi dildə işlənmə kəmiyyətinə və keyfiyyətinə görə fərqlənən fonemlərdir.

[s] səsi novlu, dilönü- dişarası, saf, küylü, təkkeçidli kar samitdir. [s] samitinin tələffüzü prosesində dilin ön hissəsi sərt damağa doğru yaxınlaşır, dişin ucu isə alt ön dişlərin üstü (ucları) ilə, təqribən bir səviyyədə durur. Məhz belə şəraitdə səs tellərinin sakit titrəyişi nəticəsində səsə çevrilişi olan hava axını dil ilə  sərtdamaq və alt ön dişlərin arasında yaranan arxdan (novdan) süzülüb xaricə çıxdıqda [s] samiti tam halda formalaşır. Belə bir xüsusiyyəti də burada qeyd etmək lazımdır ki, [s] samitinin tələffüzündə dil ilə damaq arasında yaranmış olan səs axını xaricə çıxana qədər eyni üfiqi vəziyyətdə qalır və səs axını ikinci bir keçidlə rastlaşmır. Buna görə də [s] təkkeçidli samitlərdən sayılır.

 İngilis dilində [s] foneminin tələffüzü zamanı yumşaq damaq yuxarı qalxır, dişin ucu yuvaqlara birləşir, dilin ön hissəsi apikal vəziyyət alaraq qısa və dar kanal yaradır. Bu kiçik dar hissədən hava axını sürtünmə ilə xaric olur. [s] səsinin tələffüzü zamanı səs telləri gərginləşir. İngilis [s] samiti Azərbaycan [s] samitindən dilin tələffüz zamanı apikal vəziyyət olması ilə fərqlənir.

 [s]- dilönü, yuvaq, apikal, novlu, küylü, güclü, uzun, kar samitdir.

 Digər novlu samitlər kimi İngilis dilindəki [∫],[З] və Azərbaycan dilindəki  [ş],[j] samitlərini göstərmək olar.

  İngilis dilindəki [∫] fonemi ikikeçidlidir. Dilin ucu yuvaqlara doğru qalxaraq birinci novu yaradır, dilin orta hissəsi sərt damağa doğru qalxaraq ikinci novu yaradır. Dişlər örtülü, dodaqlar isə açıq vəziyyətdə olur. Dişin orta hissəsi sərt damağa doğru qalxdığından [∫] səsi bütün vəziyyətlərdə yumşalır.

 Azərbaycan dilində [ş,j] samitləri kar və cingiltili qarşılıq təşkil edən səslər olmaqla bərabər işlənilmə dairəsinə və hətta tarixinə görə Azərbaycan dilində bu səslərin mövqeyi fərqlidir. Belə ki, [ş] samiti qədimdən Azərbaycan dilinin məxsusi fonemi kimi işlənilmiş səslərdən olduğu halda, [j] samiti, demək olar ki, alınma sözlər vasitəçiliyi ilə sonralar formalaşmış bir fonemdir.

 [∫] səsi novlu, dilönü yuvaq, cütkeçidli, küylü, kar samitdir. [∫] samitini tələffüz edərkən, dilin ucu üst dişlərin yuvaqlarına doğru azacıq uzanmış olur, dilin ön hissəsi ilə özünün geniş sahəsi ilə yuvaq arasında müəyyən arx yaradır, dilin arxa hissəsi də bir o qədər yuxarı qalxmış olur. Beləliklə də, səs tellərinin sakit titrəməsi ilə səsə çevrilmiş olan hava axını iki keçiddən, yəni həm dilin arxasından, həm də dilin ön hissəsindən süzülərək xaricə çıxdıqda [∫] formalaşır.

  1. İngilis [∫] samiti- dilönü, yuvaq, novlu, uzun, güclü, kar samit səsdir. İngilis [∫] fonemi yumşaqlığı ilə Azərbaycan [ş] fonemindən fərqlənir. Bir çox İngilislər [∫]səsinin tələffüzündə dodaqları dairəviləşdirir, bəziləri isə yalnız [∫] səsindən sonra dodaq saiti işlənərsə dodaqları dairəviləşdirir: shoe, wash və s.

 2. Hər iki dildə bu fonem sözün hər yerində işlənir. İngilis dilində sözün əvvəlində-short, shore; sözün ortasında-ashore, ashtray, ashames; söz sonunda-bosh və s.

 Azərbaycan dilində də həmçinin: düş, beş, iş, şal,şor, şırıltı, şübhə, şövq və s.

 İngilis dilində [З] fonemi də [∫] fonemində olduğu kimi yaranır, lakin burada səs telləri gərginləşir və cingiltililik yaranır. [З] fonemi  [∫] fonemindən zəifdir.

  [З]- dilönü, yuvaq, novlu, qısa, zəif, cingiltili samit fonemdir.

 Azərbaycan dilində [j] foneminə eyni xüsusiyyətləri aid etmək olar. [j] fonemi [ş] fonemindən cingiltili olması ilə fərqlənir.

 Həm İngilis dilində, həm də Azərbaycan dilində bu samit fonemi bir o qədər də geniş işlənmir. İngilis dilində də, Azərbaycan dilində də bu fonem çox zaman alınma sözlərdə özünü göstərir. İngilis dilində sözün əvvəlində [З]səsi-[dЗ] ilə əvəz edilə bilər.

 Sözün sonunda əsasən fransız dilindən keçmə sözlərdə  işlənir:garage[`gæra:З],

rouge[ru:З], prestige[pres`ti:З].

 Ümumiyyətlə [З] çox az işlənir. Baxmayaraq ki, [З] artıq bir neçə yüz illərdir ki, İngilis əlifbasına daxil olub,o, hərfi işarəyə malik deyildir. İngilislər [З] işlənən sözləri fransızlardan götürdüklərindən, digər sözləri eşitdikdə, onları yazmağa çətinlik çəkirlər, bunun üçün [З] səsini almaq üçün zh birləşməsindən istifadə edirlər. Məsələn,voronezh, zhukov.

  Bir çox insanlar [З] fonemini dairəvi dodaqlarla, bütün vəziyyətdə istifadə edirlər. Bir çoxu isə yalnız qonşu səs dodaqlanandırsa bele edirlər: usual [`ju:Зwəl], confusion [kən`fju:Зn]. Lakin vision [`vıЗn], measure [`meЗə] sözlərində dodaqlar gərilmiş olur.

 [З] fonemi iki sait və saitlə samit arasında tam cingiltiləşir: pleasure [`pleЗə], division[dı`vıЗn]. Ön və başlanğıc vəziyyətdə [З] bir qədər karlaşır, lakin bu heç zaman söz sonunda [З] səsinə çevrilmir.

 Müasir İngilis dilində [j] samiti çox məhdud miqdarda, xüsusən alınma sözlərin tərkibində işlənən bir səsdir.

 İngilis dilində [h] fonemi üçün nov dilin kökü ilə, hansı ki, udlağın arxa divarına doğru hərəkət edir və həmin divar arasında yaranır. Hava axını üçün keçid kifayət qədər genişdir və ona görə də sürtünmə çox zəifdir.

 Yumşaq damaq yuxarı qalxır və səs telləri bu fonemin yaranmasında iştirak etmir.

 [h]- qırtlaq, novlu, küylü, kar samitdir.

 Azərbaycan dilində bu səs dildibi ilə udlaq arasında formalaşan samitdir. Ümumiyyətlə, Azərbaycan dilində ancaq udlaqda formalaşan səs yoxdur, lakin udlağa yaxın bir məqamda formalaşan 3 samit vardır ki, bunlardan biri də [h] samitidir.

 [h] samiti cingiltili qarşılığı olmayan kar, novlu, küylü, qırtlaq-dildibi samitdir.Tələffüz zamanı səs tellərinin sakit titrəyişi ilə səsə çevrilmiş olan hava axını qırtlaq və dildibi arasında əmələ gələn cığırdan keçib ağız boşluğu ilə süzülərək xaricə çıxdıqda [h] samiti tam halda formalaşır.

 1. İngilis dilində bu səsin yaranmasında səs telləri iştirak etmirsə Azərbaycan dilində səs telləri gərginləşir.

 2. İngilis dilində bu qırtlaq samiti, Azərbaycan dilində qırtlaq-dildibi samiti adlanır.

 3. İngilis dilində yalnız saitdən əvvəl sözün əvvəlində və ortasında işlənirsə, Azərbaycan dilində sözün hər yerində, hər saitlə, hətta samitlə də yanaşı (əhsən) işlənən bilər.

 4. Azərbaycan dilində [h], İngilis dilinə nisbətən söz daxilində daha cingiltili səslənir.

 Hər iki dildə bu fonem az işlənir.

  Novlu-küylü samitlərdən sonra novlu-sonor samitlərin təhlilinə keçək.

 İngilis və Azərbaycan dillərində novlu sonorlar bir-birindən çox fərqlənirlər.

 İngilis dilində novlu sonorlar  2 qrupa bölünürlər.

a) dilortası

b) dilyanı

  Dilortası novlu sonorlarda hava axını dilin ortası boyu süzülərək xaric olur, bu zaman dilin yan hissələri bağlı olur. İngilis dilində dilortası novlu sonorlar bunlardır: [w], [r], [j].

 İngilis dilində bir dilyanı ağız sonoru vardır: [l].

İngilis dilində[w] sonoru cütkeçidli, qalan 3 sonorlar isə təkkeçidlidirlər.

 Azərbaycan dilində yalnız bir dilortası ([j]) fonemi və bir dilyanı([l]) sonoru vardır.

 İngilis dilindən fərqli olaraq Azərbaycan [r] fonemi novlu deyil, titrəyən sonordur.

 Bu fonemlərin yaranma və işlənmə yerlərini ayrılıqda ayırd edək.

Yuxarıda qeyd etdiyimiz kimi, İngilis dilində [w] sonoru vardır. Azərbaycan dilində isə bele bir fonem mövcud deyildir. Bəzən bunu Azərbaycan dilindəki [u] foneminə bənzədirlər. Lakin bunlar yaranmalarına görə bir-birindən fərqlənirlər. Azərbaycan dilində belə bir fonem olmadığına görə onun müqayisəli şəkildə təsviri verilə bilməz.

[w]- qoşadodaq, dilarxası, novlu sonordur. [w] yalnız saitdən qabaq işlənir.

 Digər sonor hər iki dildə mövcud olan lakin bir-birindən fərqlənən İngilis [r] və Azərbaycan [r] fonemidir. Onların artikulyasiyasına fikir verək.

 İngilis dilində [r] fonemi dilin ucu yuvaqların arxa hissəsinə uzanması nəticəsində yaranır. Burada əmələ gələn nov geniş olur. Dilin orta hissəsi aşağıya doğru yumrulanır və dilin yanları elə qalxır ki, dil qaşığa bənzər vəziyyət alır(kakuminal).

 Səs telləri gərginləşir, yumşaq damaq yuxarı qalxır. Hava axını keçid dar olduğundan sürtünmə zəif olur və musiqi tonu küyü üstələyir.

 İngilis [r] fonemi-dilönü, yuvaq arxası, kakuminal, novlu-dilortası sonordur.

 İndi isə Azərbaycan dilində onun yaranmasına fikir verək.

  Müasir Azərbaycan dilində [r] nisbətən az işlənən sonorlardandır. Bu sonor səs axınının, əsasən ağız boşluğundan süzülüb xaricə çıxması ilə formalaşdığına görə ağız sonoru adlanır. [r] səsi novlu, titrək, dilönü, cingiltili sonor samitdir. [r]samitinin tələffüzündə dil ucu yuxarı qalxıb ön dişlərin yuvağına toxunaraq iki-üç dəfə dönüb titrəyir. Beləliklə, ardıcıl və müntəzəm halda dil ucunun yuvağa toxunub uzaqlaşması nəticəsində yaranan küy ağız boşluğundakı avazla qarışır və [r] samiti tam halda formalaşır. Qeyd etmək lazımdır ki, [r] samitinin yaranmasında küy digər sonorlara nisbətən bir az çox olsa da [r] samitinin əsasında avaz-musiqili səs təşkil edir.

 Ümumiyyətlə [r] samitinin formalaşmasında dil ucunun çevrilmə, titrəmə miqdarı [r] söz daxilindəki məqamına görə bir qədər fərqli olur, yəni söz başında, söz ortasında, xüsusən saitlər arasında titrəmə az olur, dil ucu bir-iki dəfə çevrilir, lakin söz sonunda titrəmə çoxalır, dil ucu təqribən üç dəfə çevrilir.

 Onların söz daxilində işlənmə yerlərini bu cür təsvir etmək olar:

 İngilis dilində [r] samiti kar, partlayan samitlərə birgə tələffüz olunur. Məsələn, price [praıs], cream [kri:m], across [ə`kros] və s.

  Karlaşmış [r] sözün əvvəlində spr, str, scr birləşmələrində işlənir.Məsələn,spring, string, scream və s.

  Azərbaycan dilində isə [r] fonemi, ümumiyyətlə samitlərlə yanaşı işlənmir. Bu yalnız samitlərlə yanaşı işlənilir.Alınma sözlərdə də özüne büruzə verir. Məsələn, priz, pryanik, traktor və s.

  Həm İngilis, həm də Azərbaycan dilində [r] samiti hər məqamda işlənir.

 Azərbaycan dilində sözün əvvəlində (rabitə, radio, razı, rayon, raket), sözün ortasında (arı, qara, iri, sərçə), sözün sonunda (qar, açar, bir, cığır) və hər cür saitlə yanaşı (rəng, rica, rol, rütbə, reyhan, röya) işlənir.

 İngilis dilində də sözün əvvəlində (rabbit, role,race, rose, rock), sözün ortasında (fry, free, comfortable), sözün sonunda (bar, car, for, ever) işlənir.

  [y] samitinə gəldikdə isə bu samit dilortası, damaq, novlu, zəif, qısa sonordur.

[y] samiti küylü olsa da digər küylülərdən sonor səslərə yaxın olması ilə fərqlənir. Buna görə də [y] səsi yarımküylü-yarımsonor səs kimi tanınır. Hətta dilçilik ədəbiyyatında [y] səsi yarım sait səs kimi də qiymətləndirilir. Lakin Azərbaycan dilindəki [y] səsi digər sonorlardan məxsusi kar qarşılıqlı olması ilə fərqlənir və küylü samitlərdən sayılır.

  İngilis və Azərbaycan dillərində yalnız bir dilyanı sonor vardır: [l].

[l]- dilönü, yuvaq, apikal, novlu, dilyanı sonordur. İngilis dilində [l] foneminin bir neçə fonetik variantı vardır. Lakin onlardan ikisi daha vacibdir. Birincisi aydın [l] adlanır. Bu fonem saitlərdən və [y] fonemindən əvvəl işlənir. Aydın [l] səsinin yaranmasında dilin orta hissəsi sərt damaq istiqamətində yuxarı qalxır. Buna görə də [l] daha yumşaq səslənir.

 İkinci variant isə “tünd” [l] adlanır. Bu səsin yaranmasında dilin arxa hissəsi yumşaq damaq istiqamətində yuxarı qalxır. Bu isə [l]-nı çətin səslənən fonem etməyə vadar edir. “Tünd” [l] səsi samitlərdən([y]-dan başqa) əvvəl işlənir. Bu iki variant arasında fərq fonemik deyildir.

 Azərbaycan [l] fonemi yaranmasına görə İngilis [l] foneminə çox oxşayır.Bunu Azərbaycan [l] sonorunun yaranmasını göstərməklə sübut etmək olar.

 [l]- ağız sonorudur. Bu səs novlu, cingiltili, dilönü-dilyanı, sonor samitdir. [l] samitinin formalaşmasında dilin ucu yuxarı qalxaraq üst-ön dişlərə və yuvaq kənarına toxunur, dilin arxa hissəsi azacıq qalxmış vəziyyətdə olur.

 İndi isə bu samitin hər iki dildə işlənmə yerinə baxaq.

 Hər iki dildə bu fonem sözün hər yerində işlənir.

 İngilis dilində qoşa [l] foneminə çox zaman söz sonunda rast gəlmək olar.

Azərbaycan dilində də işlənilən bir sıra sözlərin daxilində davamlı-qoşa [l] samitinə də tez-tez rast gəlmək olar: güllə, sillə, kollektiv, çillə, təvəllüd, novella və s. Azərbaycan dilində [l] samiti ilə bitən sözlərə [l] samiti ilə başlanan şəkilçilərin bitişdirilməsi nəticəsində qoşa [l] samitinin işlənilmə dairəsi getdikcə artır: yollamaq, əlli, güllü, bolluq, kolluq, yallı, ballı, elli və s.

  İngilis dilində [l] foneminin özünəməxsus xüsusiyyətləri vardır ki, bu da onu Azərbaycan dilindən fərqləndirir.

a) İngilis “tünd” [l]fonemi hecaəmələgətirən rolu oynayır: parcel [pa:sl]. Çox zaman belə tələffüz olunur: [`pazəl].

b) Əgər [l] donemindən sonra kipləşən samit gələrsə onlar arasında sait səs işlənməlidir: little[`lıtl], middle [`mıdl] və s.

c)Əgər [l] vurğulu hecada işlənərsə və ondan sonra [y] səsi gələrsə, [l] fonemi yumşalmış vəziyyət alır: is it full yet? [`ız ıt`ful yet].

d) Azərbaycan dilində [l] samitindən sonra burun samiti işlənərsə [l] burun səsinə çevrilir:elm, alma və s.

 İngilis dilində də eyni hadisə baş verir: milne[mıln].

Ədəbiyyat

1.                             Fərman Hüsənoğlu   Practical English Phonetics. B.,2007.

2.                             Babayev S. M., Qarayeva M. S.          English Phonetics. Baku, “Marif”, 1999.

3.                             Karnevskya E. and others      .            Practical English Phonetics. Minsk, 1982.   

4.                             Leontyeva F. S.  A Theoretical course of English Phonetics. M., 1996.                        

5.                             R.Kingdom   “The groundword of English intonation” London, 1958

6.                             Gimson A.S.     An introduction to the pronunciation of English, London, 1981

7.                             Dickushina O. L.,    English Phonetics. M.L., 1965

Резюме

Англо-Азербайджанские фрикативные согласные

Это статья повествует о  происхождении, позиции  в употреблении и различиях между фрикативными согласными  в азербайджанском и английском

языках.

Summary

English and Azerbaijan constrictive consonants

The article talks about creation of fricative consonants, their use position and differences in Azerbaijani and English languages.

.

S.Ə.Abdinova

SÜNI DILLƏR PROBLEMINƏ DAIR

                                                                                     (ikinci məqalə)

Beynəlxalq süni dilin yaradılmasının ikinci yolu kimi hər hansı bir təbii dilin beynəlxalq ünsiyyət vasitəsi rolunda çıxış etdiyi layihələri göstərmək olar. Bu layihələrdə, əsasən, Avropa dillərindən olan ingilis, fransız, alman dili əsas götürülürdü ki, bunun nəticəsində də digər dillərdə danışanların haqlı etirazına səbəb olurdu. Bəzi alimlər süni dilin iki canlı dil əsasında yaranması ideyasını irəli sürürdülər. Məsələn, fransız alimi Y.Şapelye beynəlxalq süni dilin fransız və ingilis dilləri əsasında yaradılması ideyasını irəli sürmüş və bu əsasda yaradılmış layihə tərtib etmişdi. Belə layihələr interlinqvistikada duumvirat adlanır. Məşhur alman alimi N.Dils süni dilin triumvirat formasının layihəsini işləyib hazırlamışdı ki, burada da ingilis, fransız və alman dilləri əsas götürülmüşdü. Lakin qeyd eləmək lazımdır ki, süni dil yaradılmasının bu layihələri özünə kifayət qədər tərəfdar tapmadı. Avropalı dilçi alimlərin ölü klassik dillərə ─ latın və qədim yunan dillərinə müraciət etməsi də süni dil problemini həll edə bilmədi. Nəzərə almaq lazımdır ki. hər hansı bir canlı dilin beynəlxalq dil səviyyəsində istifadə edilməsi çoxlu siyasi və sosioloji problemlər yarada bilərdi. Məşhur interlinqvist E.K.Drezen qeyd edir ki, XIX əsrin ortalarında elmlə məşğul olan adamlara aydın olmuşdu ki, həqiqi ümumi dilin yaradılması üçün fəlsəfi dil layihələrindən və paziqrafik yazı sistemlərindən (qeyri-danışıq dili) heç biri əsas ola bilməz. Həmçinin heç bir təbii (canlı və yaxud ölü) dil heç bir vaxt beynəlxalq dil ola bilməyəcək. Məhz bu zaman süni ümumi dilin təbii dil formasında layihələşdirilməsi məsələsi gündəliyə çıxarılır (3, s.47). Bu istiqamətdə ilk addım kimi 1868-ci ildə Parisdə J.F. Cüdr tərəfindən çap edilmiş süni dil layihəsini göstərmək olar. Bu layihə “Soirsol” adlanırdı. Soirsol layihəsində 7 əsas musiqi notundan istifadə olunmuşdur. Bu notlar həm hərfləri, həm də hecaları ifadə edir ki, onların əsasında da sözlər, qrammatik fleksiyalar və bütöv ifadələr yaradılırdı. J.F. Südrün layihəsinin əsasında mücərrəd sxem dayansa da, bu layihəni “fəlsəfi dillər” layihələrinə aid etmək olmaz. Çünki Südrün layihəsi hər hansı bir məntiqi təsnifat prinsipinə əsaslanmır.

1880-ci ildə katolik din xadimi İ.V. Şleyerin müəllifi olduğu “volapyuk” dilinin layihəsi çap olundu(volapyuk ingiliscə world “dünya” və speek “danışıq” sözlərinin təh­rif olunmuş formalarının birləşməsindən ibarətdir). Volapyuk dilinin qrammatik quruluşu həddindən artiq sadə idi. Belə ki, onun qrammatik quruluşunda təbii dillərdə olan heç bir istisna yox idi. Bu dilin lüğət tərkibinin əsasında əsasən ingilis dilinin leksikası dayanırdı. Bununla yanaşı, latın, alman və fransız dili sözlərindən də istifadə olunmuşdu. İlk süni dil layihəsi olan volapyuk çox geniş yayılıb. Məsələn, volapyukun ən çox geniş yayıldığı 1889-cu ildə bütün dünyada 283 volapyuk cəmiyyəti var idi. Bu dildə 25 jurnal çap olunurdu. Volapyuk dilini öyrədən diplomlu müəllimlərin sayı 1000-dən artıq idi. Volapyukun belə geniş yayılmasının bir neçə səbəbi var idi. Nəzərə almaq lazımdır ki, volapyuk özündən əvvəlki layihələrindən konkretliyə görə daha üstün idi. İkinci bir tərəfdən XIX əsrin sonlarına doğru ümumi ünsiyyət vasitəsinə təlabat getdikcə daha ciddi hiss olunmağa başlamışdı. Buna səbəb dünyada gedən inteqrasiya prosesləri idi. Bir sıra xarici ölkələrdə iqtisadiyyatın, mədəniyyətin, fəlsəfi fikrin güclü inkişafı volapyukun belə geniş yayılmasına ciddi təkan vermişdi (7, s. 98-99).

Volapyukun yayılması təcrübəsi göstərdi ki, süni dil beynəlxalq ünsiyyətin çoxsaylı sahələrində tətbiq oluna bilər və bu cür süni dillər yalnız köməkçi dil funk­siyasında olmalıdır. Yəni ümumi dil milli dillərlə yanaşı mövcud olmalı və istifadə olun­malıdır. Volapyukun bu qədər geniş yayılmasına baxmayaraq, onun bir sıra kəsir cəhətləri də var idi. Belə kəsir cəhətlərdən biri volapyukun leksikasının əsasən ingilis sözlərindən ibarət olması idi. Məhz bu cəhət volapyukun sonralar yayılmasına mane oldu.

İnterlinqvistika tarixində digər istiqamət təbii dilin asanlaşdırılması yolu ilə köməkçi dilin yaradılmasına cəhdlərdir. 1839-cu ildə İ. Şipfer fransız dili əsasında bu tipli ilk layihəni tərtib etdi. 1847-ci ildə C. Bredşou ingilis dili əsasında süni dil layihəsi yaratdı. Hər iki layihə, elecə də bu prinsiplə yaradılmış çoxlu layihələr yayıla bilmədilər (5, s. 8-11).

Bu tip layihələrin uğur qazanmamasının səbəbi ondadır ki, həmin layihələrinin müəllifləri dillərin təbii formalarını saxlamağa çalışmış, ikinci bir tərəfdən isə həmin formaları sadələşdirməyə cəhd göstərmişdilər. Bunun nəticəsində isə sadələşdirilmiş dillər təbii dilin ilkin strukturundan o dərəcədə fərqlənirdi ki, hətta həmin dilin daşıyıcılarının özünə belə yad idi. Həmçinin nəzərə almaq lazımdır ki, bu cür süni dil yaradılarkən digər dillərin nümayəndələrinin bu layihələrə qeyri-adekvat münasibətlərinin qarşısını almaq üçün heç nə nəzərdə tutulmamışdı.

Beynəlxalq dil probleminin həlli üçün sonrakı axtarışlar “aposterior” layihələrin meydana çıxmasına səbəb oldu. Bu layihələr müasir dünya dillərinə xas olan dilçilik təzahürlərinin layihələşdirilməsi əsasında meydana gəldi. Bu layihələr üçün əsas fərqləndirici əlamət kimi daha çox beynəlxalq elementlərin istifadə olunmasını göstərmək olar. Aposterior dillərdə lüğət tərkibi daha geniş yayılmış leksikaya əsaslanır. Bu dillərin qrammatikası isə özünün məntiqiliyi, asanlığı və sadəliyi ilə fərqlənir. Bu dillərdə istifadə olunan qrafika, adətən, latın qrafikasıdır ki, dünyanın bir çox xalqları bu qrafikadan istifadə edirlər.

Aposterior sistem əsasında qurulmuş çoxlu layihələr var. Bunların içərisində esperanto xüsusi yer tutur. Aposterior sistem əsasında yaradılmış digər layihələrə nümunə kimi ideom-neytral layihəsini, müxtəlif neolatın sistemlərini, elecə də esperantonun müxtəlif variantlarını (idi, antido və s.) göstərmək olar (3).

Esperantonun digər süni dillər içərisində seçilməsi və digər süni dillər üzərində qələbəsi bir sıra şərtlərlə bağlıdır. Esperanto nəinki ozündən əvvəl yaradılmış süni dillərə, eləcə də özündən sonra yaradılmış süni dil layihələrinə nisbətdə daha geniş yayılmışdır (6, s. 191). Esperantonun qələbəsini başa düşmək üçün bir sıra dilçilik və sosioloji amilləri nəzərə almaq lazım gəlir. Süni dillərin yaradılması təcrübəsi göstərir ki, beynəlxalq dil olmağa iddialı olan süni dillər üçün müəyyən dilçilik tələbləri lazımdır. Belə ki, beynəlxalq süni dil ifadə üsulları (hər şeydən əvvəl bu leksika və frazeologiyaya aiddir) baxımından kifayət qədər zəngin olmalıdır. Çünki bəşəriyyətin maddi və mənəvi mədəniyyətinin inkişafının müasir səviyyəsini özündə əks etdirmək üçün həmin dildə kiifayət qədər söz ehtiyatı olmalıdır. Bununla belə beynəlxalq süni dilin bütöv dil mexanizmi kifayət qədər dəqiq və mobil olmalıdır ki, istifadə prosesində get-gedə daha da təkmilləşsin və zənginləşsin (2, s.167). Belə dilin əsas lüğət fondu daha geniş yayılmış beynəlxalq elementləri özündə ehtiva etməlidir. Bu tələblər süni dilin sözdüzəldici şəkilçilərinə də aid oluna bilər. Beynəlxalq süni dilin qrammatik quruluşu maksimum dərəcədə məntiqi və ardıcıl olmalıdır. Belə dildə hər cür istisna və “səhvlərə” yol verilə bilməz. Məlum olduğu kimi canlı, təbii dillərdə kifayət qədər istisnalar var və elə bir dil tapmaq olmaz ki, həmin dildə müəyyən istisnalar olmasın. Məsələn, məlumdur ki, rus dilində sonu а və я hərfləri ilə bitən sözlər qadın cinsinə aid olnur. Lakin а, я ilə bitən bəzi sözlər (məsələn, время, племя, имя və s.) qadın cinsinə deyil, orta cinsə aiddir (1, s. 61). Rus dili təbii dil olduğuna görə həmin dildə bu tip istisnalar kifayət qədərdir. Yaxud başqa bir misal. Müasir Azərbaycan dilində təsirlik halda saitlə qurtaran sözlər hallanan zaman təsirlik halda –nı, -ni, -nu, -nü şəkilçisini qəbul edirlər. Lakin su ismi  və nə əvəzliyi istisna şəklində -yu, -yi şəkilçilərini qəbul edir. Yəni biz suyu əvəzinə sunu, nəyi əvəzinə nəni demirik. Ümumən, təbii dillərdə istisnaların olması tamamilə qanunauyğun bir haldır. Süni dil planlı dil olduğundan həmin dillərdə belə istisnalara yol verilmir. Süni dillərdə göstərilən tələblərin qorunması süni dillərin təbii dillər üzərində üstünlüyünü göstərir. Çünki süni dillər məntiqi və ardıcıl quruluşa malik olduğuna görə hər hansı süni dilin öyrənilməsi istənilən təbii dilin öyrənilməsindən 10 dəfə az müddət tələb edir.

Süni dillərin sosial üstünlükləri də var. Belə ki, süni dillər bütün təbii dillərə nəzərən neytral mövqeyə malikdirlər. Bu dil heç bir təbii dilə üstünlük vermir və bu baxımdan da heç bir milləti başqa millətlə qarşılaşdırmır. Bundan əlavə süni dildən köməkçi ünsiyyət vasitəsi kimi istifadə olunarkən bundan bütün xalqlar qazanır. Çünki süni köməkçi dillər həm “böyük”, həm də “kiçik” xalqlar üçün eynidir. Baçqa sözlə desək, süni köməkçi dildən istifadə edərək həm “böyük”, həm də “kiçik” xalqlar öz milli dillərini də inkişaf etdirə bilərlər.

Yuxarıda söylədiyimiz bütün tələblər esperanto dilinin layihəsinin tərtibi zamanı nəzərə alınmışdır. Esperantonun yaradıcısı L.M. Zamenqofun dünya mədəniyyəti tarixində çox böyük xidmətinin hamı tərəfindən qəbul edilməsini belə bir fakt bir daha təsdiq edir ki, 1959-cu ildə YUNESCO-nun qərarına əsasən bütün dünya esperantonun yaradıcısı L.M. Zamenqofun anadan olmasının 100 illiyini qeyd etdi. L.M. Zamenqofun ilk dərsliyi “Lingvo internacia” (“Beynəlxalq dil” Varşava, 1887) kitabı 900 kök sözdən ibarət idi ki, sözdüzəldici şəkilçilər vasitəsilə bu köklərdən istənilən qədər yeni söz yaratmaq mümkün idi. Esperantonun əsas lüğət fondunu, onun qrammatik quruluşunu fundamento adlanan və ümumi razılığa görə həmişə dəyişməz qalan hissə təşkil edir. Yerdə qalanlarda isə esperanto dəyişilə bilər. Belə ki, esperantoda yeni sözlər (neologizmlər) meydana çıxa bilər, yeni terminlər yaranar. Nitqin müxtəlif üslubları ilə bağlı burada frazeooji vahidlər ortaya çıxa bilər. Bu baxımdan esperanto istənilən təbii ədəbi dilə bərabərdir.

Esperantonun ilkin mərhələlərində bu dilin öyrənilməsi və fəaliyyətinin qiymətləndirilməsi üçün dəfələrlə xüsusi komissiyalar təşkil olunmuşdur. Məsələn, dəfələrlə belə bir təcrübə aparılmışdır. Əvvəlcədən seçilmiş mətn esperanto da daxil olmaqla bir neçə dilə tərcümə olunmuşdur. Sonradan tərcümə olunmuş mətnləri başqa tərcüməçilərə verib, həmin mətni əvvəlki dilə tərcümə etmişlər. Bütün bu təcrübələr zamanı bir qayda olaraq esperanto qalib çıxmışdır. Çünki esperantodan təbii dilə tərcümə zamanı verilmiş mətn əvvəlki mətnə daha çox yaxın olmuşdur. Bu fakt göstərir ki, dilin dəqiqliyi, mənaların verilməsinin ardıcıllığı baxımından esperanto bütün təbii dillərdən üstün olmuşdur. Həm də nəzərə almaq lazımdır ki, belə yüksək nəticə qrammatik qaydaların həddindən artıq sadəliyi zamanı əldə olunmuşdur. Təkcə belə bir faktı qeyd etmək kifayətdir ki, esperanto dilindəki 12 fel şəkilçisinə fransız dilində 2000-ə yaxın şəkilçi uyğun gəlir.

Esperanto təkcə tədqiqatçıların belə sınaqlarına məruz qalmamışdır. Onu başqa cür də təcrübədən keçirmişlər. Esperantonun ilk belə ciddi imtahanı esperanto yarandıqdan 20 il sonra baş vermişdir. 1907-ci ildə sonradan ido (əcdad) adını almış esperantonun yenidən formalaşdırılmış variantı hazırlandı. Lakin esperantonun bu layihəsi özünün kifayət qədər ciddi məntiqi söz yaratma və forma yaratma imkanlarına baxmayaraq, heç bir uğur qazanmadı. Çünki L.M.Zamenqofun əvvəlki layihədə nəzərdə tutduğu kompromis xətt, yəni süni dilin təbii dillərə yaxınlaşması esperantonun öyrənilməsini asanlaşdırırdı. İkincisi, esperanto dili artıq canlı dil kimi inkişaf etməyə başlamışdı. Yəni esperantodakı dəyiçikliklər esperantoda danışan toplumların fəaliyyətinin nəticəsi idi. Yəni demək istəyirik ki, həmin dövrdə esperanto artıq bu dildə danışan və yazan adamların hökmü altında idi. Məhz toplum esperantonun stabilliyini təmin edirdi.

Yeni yaranan ido isə nəzəriyyəçilərin həvəskar təmrinlərindən başqa bir şey deyildi. Bunu aşağıdakı fakt da sübut edir. 1958-ci ildə bütün dünya üzrə 220 idoist qeydə alınmışdır ki, bunlardan 51 nəfəri Fransada, 21 nəfəri İspanyada, 23 nəfəri Almaniyada, 8 nəfəri keçmiş SSRİ-də yaşayırdı.

Esperantonun ikinci sınağı I dünya müharibəsi illərinə düşür. 1914-1918-ci illər ərzində müharibənin gedişi zamanı bu dövlətlərin daxilində sinfi mübarizə də həddindən artıq gərginləşdi. Esperantoşünasların beynəlxalq əlaqələri tamamilə qırıldı. Belə güman etmək olardı ki, bu cür ağır zərbədən sonra esperanro özünə gələ bilməyəcək. Lakin esperanto müharibədən sonra da fəaliyyətdə olan dil kimi özünü qoruyub saxlaya bildi. 2008-ci ilin məlumatlarına görə, dünyada 100 mindən 2 milyona yaxın adam esperanto dilində danışır.

Esperanto dili yaradılarkən onun üçün elə bir quruluş planlaşdırılmıçdır ki, bu quruluş əsasında esperantonu öyrənmək asan olsun. Bu baxımdan esperantonun qrammatikası kifayət qədər sadə və məntiqidir. Bu dildə qrammatik formalar bir qayda olaraq birmənalıdır. Qrammatik formaların quruluşunda hər bir istisna yoxdur. Bir-birini təkrar edən forma və mənalar esperanto dilinə yaddır. Esperanto dilinin quruluşunu iltisaqi dil tipi quruluşuna aid etmək olar. Çünki məhz iltisaqi dillərdə hər bir forma yalnız bir mənaya malikdir və şəkilçilər söz köklərinə artırılarkən sözün kökü dəyişmir. Ümumən, esperanto dili ilə Azərbaycan dilini tipoloji baxımdan bir-birinə yaxın hesab etmək olar.

Esperanto dilində 28 fonem var və həmin fonemlər 28 hərflə yazıda öz əksini tapır. Buradan aydın görünür ki, esperanto dilindəki hər fonemə bir hərf uyğun gəlir. Müqayisə üçün deyək ki, ingilis dilindəki 44 fonemi yazıda işarə etmək üçün 26 hərfdən istifadə olunur.

Esperanto əlifbası latın qrafikası əsasında düzəldilmişdir. Məlumdur ki, latın qrafikası dünyada ən geniş yayılmış qrafikalardan biridir. Çünki bu qrafika bəzi xalqların əlifbasının əsasında durur, dünyanın bir çox xalqları da elmi və mədəni həyatla yaxından tanış olduqca bu əlifba ilə qarşılaşmalı olur.

Esperanto əlifbasındakı 22 işarə əsl latın əlifbasındakı işarələrdir. 6 işarə isə latın hərflərinə diakritik işarələr əlavə etmək üsulu ilə yaradılmışdır. Bu zaman səslərin yaxınlığı prinsipindən istifadə olunmuşdur. Esperanto dilində əsər çap etdirərkən uyğun diakritik işarələr tapılmazsa, onda diakritik işarənin yerinə “h” hərfindən istifadə olunması nəzərdə tutulur. Esperanto dilində 5 sait, 23 samit fonem var. Vurğu bu dildə axırdan əvvəlki hecanın üzərinə düşür. Sözlərin yazılışı və oxunuşu həmişə eynidir. Sözdə neçə sait səs varsa, bir o qədər də heca vardır. Sözün sətirdən-sətirə keçirilməsində istənilən üsula icazə verilir. Məsələn, magazino “mağaza” sözünü aşağıdakı şəkildə sətirdən-sətirə keçirtmək olar: m-agazino, ma-gazino, mag-azino, maga-zino, magaz-ino, magazi-no, magazin-o.

Esperanto dili yaradılarkən onun lüğət tərkibinə xüsusi fikir verilmişdir. Belə ki, bu süni dil öz lüğət tərkibiə görə təbii dillərdən heç də geri qalmır. Esperanto dili leksikasının əsasını beynəlxalq sözlər təşkil edir. Bu sözlər demək olar ki, dünyanın əksər dillərində var. Bunu aşağıda göstərdiyimiz nümunələr bir daha təsdiq edir. Abituriento “abituriyent”, adreso “adres”, advokato “advokat, vəkil”, academio “akademiya”, ananaso “ananas”, antologio “antologiya”, aparato “aparat”, arsenalo “arsenal”, articlo “artikl”, acpirino “aspirin”, atomo “atom”, atributo “atribut”, avangardo “avanqard”, fabrico “fabrik”, darvinismo “darvinizm” və s.

Esperanto dilində bütün isimlər bir qayda olaraq o səsi ilə qurtarır.Bu dildə isimlərin cins və sinif kateqoriyaları yoxdur. Çünki həmin kateqoriyaların olması esperantonun ağırlaşmasına səbəb olardı. Bu dildə sifətlər yalnız a səsi ilə qurtara bilər. Esperanto dilində saylar onluq sistem əsasında meydana çıxır (8). Esperantoda istifadə olunan saylar aşağıdakılardır: unu “bir”, du “iki”, tri “üç”, kvar “dörd”, kvin “beş”, ses “altı”, ser “yeddi”, ok “səkkiz”, nou “doqquz”, dek “10”, dudek “iyirmi”, tridek “otuz”, noudek “doxsan”, sent “yüz”, dusent “iki yüz”, nousent “doqquz yüz”.

Esperanto dilində fel formaları sistemi ciddi ardıcıllığa malikdir. Esperanto dilindəki fellərə zaman, növ, tərz və forma kateqoriyaları xarakterikdir. Bu dildə fellərin şəxs kateqoriyası yoxdur. Çünki şəxs anlayışı əvəzliklər vasitəsilə verilir.

Esperantonun yaradıcısı bu dildə nidaların olmasını da nəzərə alıb. Nümunə üçün bəzi nidaları qeyd etmək istəyirik. As!-qəzəb bildirir. Ah!-təəssüf bildirir. Aha!-başa düşmək bildirir, ha!-təəccüb bildirir, he!-çağırış bildirir, Ts!-oğlan uşağını çağırmaq bildirir, halo!-alo, for!-qovmaq bildirir və s.

Esperanto dili haqqında bura qədər söylədiklərimiz bir daha göstərir ki, bu gün bəşəriyyət qarşısında süni dil problemi öz aktuallığı ilə dayanmaqdadır. Esperanto hərəkatının bundan sonrakı inkişafı millətlərarası köməkçi ünsiyyət vasitəsinin ─ esperantonun daha da geniş yayılmasına imkan yaradacaq. Azərbaycanda esperanto hərakatını yaratmaq və inkişaf etdirmək Avropaya, və ümumən, bütün dünyaya  inteqrasiya baxımından böyük əhəmiyyət kəsb edir.

ƏDƏBİYYAT

1.                            Ələkbərov A. Rus dilinin qrammatikası, Bakı, 1983.

2. Виноградов В.В. Русский язык, М., 1977.

3.                            Дрезен Э.К. В поисках всеобщего языка, М.-Л., 1926.

4.                            Исаев М.И. Язык эсперанто, М., Наука, 1985.

5.                            Колкер Б.Г. Вклад русского языка в формирование и развитие эсперанто, АКД, М., 1985.

6.                            Проблемы международного вспомогательного языка, М., 1991.

7.                            Свадост Э. П. Как возникнет всеобщий язык? М., Наука, 1968.

8.                            www.vikipedia.org 

РЕЗЮМЕ

Статья посвящена историческим и современным проблемам создания единого международного искусственного языка.

Агаева  Илаха адалят гызы

К ИСТОРИИ ПЕРЕВОДОВ ПОЭМ И СКАЗОК А.С.ПУШКИНА

В АЗЕРБАЙДЖАНЕ

                Поэмы и сказки составляют важнейшую часть творческого наследия А.С.Пушкина. Он уделял этим жанровым формам большое внимание на протяжении всего своего творчества. Еще в лицее он написал свои шутливые поэмы «Монах» (1813) и «Бова» (1814). История пушкинских поэм начинается именно с этих первых проб пера начинающего поэта, хотя они и не были напечатаны при жизни автора.

                А.С.Пушкин написал более десяти поэм, которые вошли в сокровищницу русской литературы – «Руслан и Людмила» (1820), «Гаврилиада» (1821), «Кавказский пленник» (1822), «Братья-разбойники» (1822), «Бахчисарайский фонтан» (1823), «Цыганы» (1824), «Граф Нулин» (1825), «Полтава» (1828), «Пазит» (1829), «Домик в Коломне» (1830), «Анджело» (1833), «Медный всадник» (1833).

                Наряду с ними на протяжении всего своего творчества А.С.Пушкин писал сказки, которые составляют также важнейшую область его поэтического творчества. Наибольшую известность получили такие его сказки, как «Сказка о попе» (1830), «О царе Салтане» (1831), «О рыбаке и рыбке» (1833), «О мертвой царевне» (1833), «О золотом петушке» (1834).

                Вместе с тем, нужно отметить, что часть поэм и сказок Пушкина осталась в набросках, в отдельных эпизодах, в незавершенном состоянии.

                В Азербайджане всегда высоко оценивали творчество великого русского  поэта. О нем писали М.Г.Рафили, Ш.К.Курбанов, М.З.Садыхов, А.Дж.Гаджиев и др. Особо надо подчеркнуть монографию Ш.Курбанова «Пушкин и Азербайджан» (1). Наряду со многими другими языками мира его поэмы и сказки широко переводились и на азербайджанский язык.

                Интерес к Пушкину начался сразу после путешествия поэта  в Арзрум, описанного им в его «Путешествии в Арзрум». Первые переводы его поэзии относят к 80-м годам ХIХ века, когда образцы пушкинской поэзии начинают звучать на азербайджанском языке в переводах Р.Эфендиева, А.Джаваншира, М.Эфендиева, Ф.Кочарли и др.

                Впервые часть поэмы «Цыганы» увидела свет в сборнике «Светила Запада» (1914) А.Сиххата, а «Сказка о рыбаке и рыбке» была переведена Ф.Кочарли еще в 1890-ом году. Всего на азербайджанский язык за период с конца ХIХ века до 1912 года было переведено свыше 20-ти произведений А.С.Пушкина. И среди них «Сказка  о рыбаке и рыбке», поэма «Бахчисарайский фонтан», отрывок из поэмы «Цыганы».

                Но основная работа по переводу произведений Пушкина, в частности его поэм и сказок, на азербайджанский язык интенсивно велась на протяжении ХХ ве­ка. В 1927 году издательство «Азернешр» выпустило в свет «Сказку о рыбаке и рыб­ке», в 1930 году – поэму «Цыганы», 1931 году – поэму «Бахчисарайский фонтан».

                В 1937 году к юбилею А.С.Пушкина было издано 3-х томное собрание избранных произведений поэта с баснословным для того времени тиражом – 30000 экземпляров. В первом томе этого издания наряду со стихотворениями были помещены и поэмы: «Кавказский пленник», «Бахчисарайский фонтан», «Цыганы», «Полтава», «Медный всадник», а также сказки «О мертвой царевне», «О рыбаке и рыбке», «О золотом петушке».

                В юбилейный год отдельно были изданы поэма «Бахчисарайский фонтан» в переводе Р.Микаила, «Медный всадник» в переводе А.Джавада, «Сказка о рыбаке и рыбке» в переводе М.Сеидзаде, «Цыганы» в переводе М.Мушфика.

                В годы Великой Отечественной войны были изданы поэма А.С.Пушкина «Полтава»(1942) – в переводе Р.Рзы и «Сказка о рыбаке и рыбке» (1943) – в переводе М.Сеидзаде.

                Интенсивная работа по переводу поэм и сказок А.С.Пушкина ведется и в послевоенное время. В период подготовки к 150-летию поэта были переизданы «Сказки» в переводе М.Сеидзаде и увидела свет поэма «Руслан и Людмила» (1949), впервые переведенная на азербайджанский язык М.Рагимом. «Цыганы» появились в переводе М.Дильбази в 1957 году.

                Шеститомник А.С.Пушкина на азербайджанском языке стал событием огромной важности. Он был приурочен к 150-летнему юбилею поэта. Торжественно отмечались и другие юбилейные даты, которые стимулировали все новые и новые обращения к новым переводам произведений Пушкина, к переизданиям старых переводов.

                Обратимся к некоторым переводам поэм и сказок А.С. Пушкина на азербайджанский язык. Одной из первых стала поэма «Цыганы». К ней обращались А.Сиххат (отрывок в сборнике «Светила Запада»), М.Мушфик (осуществил полный перевод, включенный в трехтомник 1937 года), М.Дильбази (ее перевод в редакции М.Рагима увидел свет в шеститомном собрании сочинений).

                При сопоставлении переводов М.Мушфика и М.Дильбази мы убеждаемся, что они не очень сильно отличаются друг от друга. Добротный, полноценный перевод М.Мушфика, передающий в целом дух и смысл пушкинской поэмы, словно тщательно редактируется М.Дильбази. Но надо сказать, что не во всех случаях ее уточнения отдельных слов, словосочетаний являются удачными, но в целом ряде отрывков М.Дильбази дает более точный, емкий перевод. Первые же строчки поэмы – «Цыганы» переводятся этими двумя переводчиками по-разному.

                В оригинале:        

Цыганы шумною толпою

По Бессарабии кочуют

Они сегодня над рекой

В шатрах изодранных ночуют (2).

                М.Мушфик переводит этот отрывок следующим образом:

                Гарачылар кцйлц бир издищамла

                Бессарабийада чыхмышлар йола.

                Бу эцн чай цстцдцр дцшдцкляри йер,

                Йыртыг чадырларда эеъяляйирляр (3).

                А вот перевод М.Дильбази:

                Гарачылар кцйлц бир издищамла

                Бессарабийада едирляр сяфяр

                Бир чай кянарында дайаныб бу эцн,

                Ъындыр чадырларда эечяляйирляр (4).

                Как видим, между переводами почти нет разницы, они близки друг к другу. М.Дильбази, почти не отходя от перевода М.Мушфика, лишь в двух случаях дает свой перевод. Это слово «кочуют», которое переводится, как «едирляр сяфяр», т.е.  «путешествуют», а также «изодранных» - «ъындыр», т.е. «обветшалый». М.Мушфик перевел слово «кочуют» как «чыхмышлар йола» - «отправились в путь», а «изодранных» как «йыртыг», - т.е. «дырявых». На наш взгляд, здесь мушфиковские варианты ближе к оригиналу. Но в некоторых отрывках мы видим преимущество перевода М.Дильбази в плане адекватности. Например, слова «Он будет моим», которые говорит Земфира об Алеко, переводятся М.Мушфиком, как «Он мой». Но ведь речь идет о том, что Земфира еще только пытается завоевать Алеко, выражает свою надежду на то, что он будет ее.

                Еще одна смысловая неточность наблюдается в переводе следующего отрывка:

                                               «… месяц молодой

                               Зашел; поля покрыты мглой,

                               И сон меня невольно клонит…» (5).

                М.Дильбази дословно переводит «месяц молодой зашел», как «ай да батды», у М.Мушфика – «эеъя кечди», т.е. «ночь прошла». Это явно не точный перевод, кроме того, он нарушает общий смысл и вступает в противоречие со следующими словами – «И сон меня невольно клонит». Они переведены М.Дильбази, как «Артыг мяня йуху вермяйир аман», а у М.Мушфика «Эюзцмдян бир ширин йуху тюкцлцр» (Глаза закрываются в предчувствии сладкого сна). А ведь у Пушкина речь идет о «невольном сне», а не «сладком».         Очень рано обратились переводчики и к поэме «Бахчисарайский фонтан» А.С.Пушкина. И это не случайно. Ведь здесь отразились впечатления поэта от поездок на Кавказ, в Крым, Бессарабию. Здесь показаны восточные реалии, даже эпиграф к поэме дан из строк Саади. С.Бонди, исследователь творчества А.С.Пушкина, писал об этой поэме: «… музыкальный подбор звуков, мелодическое течение, необыкновенная гармоничная в развертывании… » (6).

                Лучшим переводом этой поэмы, по праву, считается перевод М.Рзакули­заде. Правда, он несколько сократил текст, но ему, конечно же, удалось передать красоту пушкинского стиха. Общий смысл и содержание этой великолепной поэмы,  ее романтический пафос прекрасно переданы переводчиком.

                М.Рзакулизаде принадлежат и перевод такой поэмы Пушкина, как «Медный всадник». До него эта поэма была переведена А.Джавадом. Именно его перевод был включен в трехтомник 1937 года. Но М.Рзакулизаде дает более полноценный, отвечающий оригиналу перевод этой сложной поэмы Пушкина.

                Конечно, М.Рзакулизаде опирается в своей работе на перевод А.Джавада, но вносит в него существенные коррективы. М.Рзакулизаде удачно сохраняет патетический тон отдельных кусков поэмы, несущих особую роль. Вот, например, «Вступление», с которого начинается «Медный всадник». Оно написано подчеркнуто торжественным слогом:

                                               На берегу пустынных волн

                                               Стоял он дум высоких полн

                                               И вдаль глядел…(7).

                А.Джавад перевел это в совершенно другой, обыденной интонации. Кроме того, допустил ряд неточностей в подборе слов.

                               Азьын дальаларын сащилляриндя

                               Дайанараг чайын йцксяк йериндя

                               О, далмышды фикря, цфцгя бахырды (8).

                Приведем подстрочник:

                               На берегах блуждающих волн

                               Стоя на высоком месте реки

                               Он задумавшись смотрел на горизонт.

                Здесь нет патетики, присущей оригиналу, «пустынные» волны заменены на «блуждающие».

                Совсем другое дело перевод М.Рзакулизаде. Обратившись к проанализированному отрывку в его переводе, мы видим, насколько он выигрышнее:

                Ъошгун дальаларын сащилиндя тяк

                Дурмушду о, дярин фикря эедяряк,

                                               Бахырды ятрафа… (9).

                Здесь вновь допускается неточность в переводе слова «пустынный». Оно переводится, как «бурное». «Вдаль» переведено как «вокруг» (ятраф). Но строй стихотворной речи здесь намного ближе к оригиналу.

                В целом, если сравнивать переводы А.Джавада и М.Рзакулизаде, мы не можем отдать предпочтение какому-то одному из них. У каждого из переводчиков есть как удачные находки, точные эквиваленты тех или иных слов или словосочетаний, так и свои промахи и недочеты.

                В 1949 году была переведена еще одна замечательная поэма А.С.Пуш­кина – «Руслан и Людмила». Ее перевел М.Рагим, один из последовательных переводчиков и исследователей творчества великого русского поэта. Залогом успеха переводчика стало его глубокое понимание сути пушкинского творения. Сказочное начало, диктующее особую повествовательную ритмику и интонацию, веселый, озорной тон были прочувствованы переводчиком и помогли ему создать близкий по форме и содержанию перевод поэмы А.С.Пушкина.

                Поэма «Руслан и Людмила» состоит из посвящения, пролога, 6 песен. Мистическое содержание, сложность жанрово-стилевой организации, большой объем – все это создавало определенные трудности для переводчика. Но надо сказать, что М.Рагим успешно справился с поставленной задачей и дал великолепный перевод одной из сложнейших по своей фактуре поэм Пушкина. Он даже не прибегает к сокращениям, которые обычно допускают переводчики при переводе объемных произведений. Четко сохранено в переводе и графическое построение строк, без ущерба для общего смысла, и лексический строй, и самые малейшие нюансы интонации.

                Вот один из многих удачно переведенных отрывков – конец «Посвящения»:

                У А.С.Пушкина:

                Счастлив уж я надеждой сладкой,

                Что дева с трепетом любви

                Посмотрит, может быть, украдкой,

                                               На песни грешные мои (10).

                В переводе М.Рагима этот отрывок звучит так:

                               Бяхтийар сайарам юзцмц анъаг

                               Бу нагис няьмяни бялкя дя йалгыз

                               Гялби ешгя дцшян исмятли бир гыз

                               Йа сящяр, йа эеъя, дцшяндя фцрсят

                               Унудуб щяр шейи, охуса хялвят (11).

                Если мы приведем подстрочный перевод, то увидим, насколько точно передан смысл этого отрывка:

Я счастливым себя посчитаю, если только

Эту мою недостойную песню, быть может, одинокая,

Мечтающая о любви чистая девушка

Утром ли, ночью ли, как только представится возможность,

Позабыв все, читала бы украдкой.

                М.Рагим находит удачные эквиваленты слов «дева», «кот ученый», «леший», «Баба Яга» и т.п., которые очень трудны для перевода. Так, слово «дева» передано как «чистая, одинокая девушка»; «кот ученый» - «билиъи пишик» (все знающий кот); «Баба Яга» - «кцпяэирян гары» (приблизительный аналог из азербайджанского фольклора); «леший» - «гулйабаны» (фольклорный образ).

                Можно привести еще не один пример удачных переводов отдельных слов, выражений, отрывков. Особенно хочется подчеркнуть умение М.Рагима передать окрашенные юмором куски текста. А их в поэме «Руслан и Людмила» немало.

                Вот, например, ситуация, где старый Черномор пытается завоевать любовь похищенной им Людмилы, передана Пушкиным в следующих словах:

                                               Развеселяясь, решился вновь

                                               Нести к ногам девицы пленной

                                               Усы, покорность и любовь (12).

                Абсолютно точно передавая смысл этого отрывка, М.Рагим слово «нести» передает, как  «расстелить» (сярмяк):

                                               Гярар эялди ки, йеня эедяряк,

                                               Ешгини, быьыны итаят иля,

                                               Сярсин айаьына о эюзял гызын (13).

                В подстрочном переводе:

                Решил он, что вновь пойдет

                И любовь, и усы свои с поклонением

                Расстелит под ноги той прекрасной девушки.

                Жаль, что выпадает слово «развеселясь», которое тоже придает особый смысл решимости Черномора. Видимо, просто оно не вместилось в строку.

                Конечно, даже этот, очень удачный перевод не лишен некоторых недочетов. М.Рагим не сохраняет имеющийся в поэме повтор двустишья в начале и в конце поэмы. Он служит как бы своеобразным кольцевым обрамлением и содержит в себе основную идею автора:

                                               Дела давно минувших дней,

                                               Преданья старины глубокой (14).

                Это двустишье по-разному передано в начале и в конце поэмы. Хотя в оригинале – это повтор без всяких изменений. Есть и ряд отдельных неточностей в переводе М.Рагима, но, конечно в целом, это один из самых успешных переводов.

                «Кавказский пленник» также переведен М.Рагимом. Но здесь, по сравнению, с «Русланом и Людмилой» гораздо больше неточностей в переводе отдельных слов и выражений, а также здесь переводчик прибегает зачастую к толкованию той или иной единицы текста вместо лаконичного подбора эквивалента. А это приводит, как правило, к потере легкости пушкинского стиха.

                Но это касается не всего текста переведенной поэмы. Есть очень много удачно переведенных отрывков, где даны описания природы, быта черкесов, любовной сюжетной линии, лирических отступлений.

                Вот, например, сцена первой встречи черкешенки с русским пленником:

                Но кто в сиянии луны,

                Среди глубокой тишины

                Идет украдкой ступая?

                Очнулся русский. Перед ним,

                С приветом нежным и немым,

                Стоит черкешенка младая… (15).

                В переводе М.Рагима:

                Бяс кимдир бу нурлу, бу айлы эеъя,

                Сакитлик ичиндя эялир эизлиъя?

                Рус ачды эюзцнц. О эюрдц бир гыз,

                Эянъ бир чяркяз гызы, сюзсцз-кяламсыз,

                Она эцлцмсяйир…(16).

                В подстрочном переводе это звучит так:

                               Кто же в эту светлую, в эту лунную ночь

                                Среди тишины идет украдкой?

                Русский открыл глаза. И видит девушку одну,

                Юную черкешенку, которая без слов, молча,

                                               Улыбается ему…

                Как видим, сохранен и смысл, и поэтичность, и ритмика речи. В целом, по общему мнению исследователей, перевод М.Рагима поэмы «Кавказский пленник» можно считать лучшим, хотя и не лишенным некоторых упущений и просчетов, главным из которых является употребление зачастую лишних слов, которых нет в оригинале. Вообще, нужно отметить его особую роль в пропаганде творчества великого русского поэта в Азербайджане.

                Переводами поэм Пушкина занимался и М.Мушфик. Именно он впервые перевел часть поэмы «Полтава». А уже в 1942 году к переводу этой поэмы приступил Р.Рза и полностью перевел ее. Надо сказать, что он перевел еще две поэмы – «Граф Нулин», «Гаврилиада».

                Как и почти все поэмы Пушкина, «Полтава» начинается с «Посвящения», написанного в традиционном лирически приподнятом, возвышенном тоне. Р.Рза, сам прекрасный поэт, лирик, дал превосходный перевод этого «Посвящения», да и в целом всей поэмы. В оригинале:

                                               Узнай по крайней мере звуки,

                                               Бывало милые тебе –

                                               И думай, что во дни разлуки,

                                               В моей изменчивой судьбе,

                                               Твоя начальная пустыня,

                                               Последний звук твоих речей

                                               Одно сокровище, святыня,

                                               Одна любовь души моей (17).

                Р.Рза переводит этот отрывок так:

                Сяня язиз олан сясляри бары,

                Ешит, щеч олмазса беля вахтында.

                Бил ки, щиъран дями, кюнцл губары,

                Чохалан заманда, дюнцб бахтымда

                Сянин йохлуьундан доьан кядярим,

                Сянин сющбятлярин, сянин сюзлярин

                Кюнлцмцн мцгяддяс хязинясидир:

                Ешгин рущумдакы доьма сясидир (18).

                Этот перевод далек от дословности. Р. Рза дает вольный перевод, отходя от буквального перевода. Цель переводчика – передать дух оригинала. И это ему удается. Надо сказать, что каждый переводчик имеет свою манеру, отличающую его от других. И при сопоставлении переводов одного и того же текста разными переводчиками мы это отчетливо видим.

Вот, например, переводы «Полтавы», осуществленные Р.Рза и М.Мушфи­ком, сильно отличаются друг от друга. Обратимся к следующему отрывку:

                                               Богат и славен Кочубей,

                                               Его луга необозримы;

                                               Там табуны его коней

                                               Пасутся вольны, не хранимы (19).

Посмотрим, как переводится это четверостишье обоими переводчиками. Перевод М.Мушфика:

               Йалнызды Гочубяй шющрятдя, варда,

               Онунду эюрцнян бу чайяр, чямян:

               Онун илхы-илхы атлары орда

               Азадя отлайыр, щеч эцдцлмядян (20).

Перевод Р.Рзы:

               Кочубей зянэиндир, чох щюрмяти вар,

               Йохдур чюлляринин уъу-буъаьы.

               Онундур горугсуз, азад илхылар;

               Долашыб эязирляр бцтцн отлаьы (21).

Как видим, Р.Рза стремится к передаче общего смысла, его интонационного звучания. А М.Мушфик следует за оригиналом, не допуская никаких вольностей, отдает предпочтение дословному переводу. На наш взгляд, перевод Р.Рзы более поэтичен и по своему духу ближе к оригиналу. Его творческий подход к переводу, некоторые вольности, которые он допускает, не искажают смысла пушкинских стихов, их стилевого своеобразия. Но, конечно, как и в любом переводе,  у Р.Рзы и у М.Мушфика мы можем увидеть некоторые досадные промахи. О некоторых недостатках перевода Р.Рзы писал еще в 50-е годы М.Ариф (22). Но заслуга Р.Рзы как переводчика велика. Надо особо отметить, что он прекрасно знал русский язык, и это было большим подспорьем в его переводческой деятельности. Кроме того, он всегда обращался к тем произведениям Пушкина, которые оставались вне поля зрения переводчиков. Имеем в виду его обращение и к выше проанализированной «Полтаве», и к поэмам «Гаврилиада» и «Граф Нулин». Он высоко ценил творчество А.С.Пушкина, часто высказывался в печати о его поэзии, о ее непреходящем значении для мировой литературы (23).

К переводам поэм А.С.Пушкина обращалась и великолепная поэтесса Н.Рафибейли, которая перевела поэму «Братья-разбойники», также включенную в шеститомник произведений Пушкина на азербайджанском языке. «Домик в Коломне» переведен Б.Гасымзаде (Г.Беюкага), а «Анджело» Зейналом Халилом.

Подводя итоги, можем сказать, что поэмы и сказки А.С.Пушкина, также, как и его стихотворения, широко переведены на азербайджанский язык. Анализ уровня и качества этих переводов открывает новые перспективы перед молодым поколением переводчиков.

Литература

1.                 Ш.К.Курбанов. А.С.Пушкин и Азербайджан. Баку, 1959.

2.                 А.С.Пушкин. Собрание сочинений в 10-и томах. Т.3. М.: Художественная литература, 1975.

3.                 А.С.Пушкин. Сечилмиш ясярляри. 3 ъилддя. Ъ.1. Бакы: Азярняшр, 1937, с.54.

4.                 А.С.Пушкин. Ясярляри. 6 ъилддя. Ъ.2. Бакы, 1951, с.418.

5.                 А.С.Пушкин. Сечилмиш ясярляри. 3 ъилддя, с.143.

6.                 Бонди С.Поэмы Пушкина // А.С.Пушкин. Собрание сочинений в 10-и тт., т.3. М.: Художественная литература, 1975, с.452.

7.                 А.С.Пушкин. Собрание сочинений в 10-и томах. Т.3, с.255.

8.                 А.С.Пушкин. Сечилмиш ясярляри. 3 ъилддя, с.82.

9.                 А.С.Пушкин. Ясярляри. 6 ъилддя. Ъ.2, с.523.

10.            А.С.Пушкин. Собрание сочинений в 10-и томах, т.3, с.7.

11.            А.С.Пушкин. Ясярляри. 6 ъилддя. Ъ.2, с.284.

12.            А.С.Пушкин. Собрание сочинений в 10-и томах. Т.3, с.37.

13.            А.С.Пушкин. Ясярляри. 6 ъилддя.Ъ.2, с.313.

14.            А.С.Пушкин. Собрание сочинений в 10-и томах. Т.8, с.77.

15.            А.С.Пушкин. Собрание сочинений в 10-и томах. Т.3, с.85.

16.            А.С.Пушкин. Ясярляри, 6 ъилддя. Ъ.2, с.361.

17.            А.С.Пушкин. Собрание сочинений в 10-и томах. Т.3, с.170.

18.            А.С.Пушкин. Ясярляри. 6 ъилддя. Ъ.2, с.447.

19.            А.С.Пушкин. Собрание сочинений в 10-и томах. Т.3, с.170.

20.            А.С.Пушкин. Сечилмиш ясярляри, 3 ъилддя, ъ.1,с.77.

21.            А.С.Пушкин. Ясярляри. 6 ъилддя. Ъ.2, с.448.

22.             М.Ариф. Проблемы художественного перевода // Литературный Азербайджан, 1954, № 8.

23.         Р.Рза. Юлцмсцзлцк // Азярбайъан, 1974, № 6.

Хцлася

                        Мягалядя А.С.Пушкинин поема вя наьылларынын Азярбайъан дилиня тяръцмяси мясяляляри ишыгландырылыр. Бурада М.Ращимин, М.Рзагулузадянин, Р.Рзанын, Н.Ряфибяйлинин, М.Мцшфигин, М.Дилбазинин вя башгаларынын тяръцмяляриня мцраъият олунур, щямин тяръцмялярин кейфиййяти, сявиййяси мцгайисяли шякилдя тящлил олунур.

                                                                                B.B.Əhmədov, S.Q.İsmayılova

AYAQ SÖZÜ VƏ FRAZEOLOGIZM YARADICILIĞI

                Uzun illər boyu bütün dövrlər üzrə Azərbaycan bədii ədəbiyyatını, qəzet və jurnalları nəzərdən keçirərək külli miqdarda frazeologizmlər toplanmışdır. Onları qruplaşdırıb təhlil etdikdə bəlirlənir ki, Azərbaycan türk dilində frazeologizmin birinci tərəfi kimi az miqdar sözlər intensiv işləkliyə malikdir  və onların iştirakı ilə daha çox frazeologizmlər əmələ gəlir. Həmin leksemlərdən biri də ayaq sözüdür (Belə sözlərdən olan “ağız sözünün frazeologizm yaradıcılığında mövqeyi” haqqında bax: Dil və ədəbiyyat. Beynəlxalq elmi-nəzəri jurnal, 1, 2009-cu il).

                Ayaq sözü azacıq fonetik fərqlə (ayak, ayax, azax, adak, adaq, yadak və s.) (5, 103) bütün türk dillərində işlənir və onun lüğəvi mənası aşağı ətrafların son hissəsinin adıdır. Azərbaycan dilinin izahlı lüğətində bu sözün lüğəvi mənası belə qeyd edilib: 1. İnsan və heyvanın yeriməsinə xidmət edən bədən üzvü (1, 171). Ayaq sözünün bu lüğəvi mənası əsas göturulməklə onun başqa lüğəvi vahidlərlə yanaşı işlənərək məcazlaşma əsasında üç yüzə qədər frazeologizm işlənməkdədir. Əldə edilmiş faktların qruplaşdırılması və təhlili göstərir ki, həmin frazeoloji vahidlərin əsas hissəsi bir mənada işlənir. Bununla belə onların çoxmənalılığı da diqqəti çəkir. Biz elə faktlara rast gəlirik ki, frazeologizmlər iki, üç, dörd və s. mənada da işlənir. Deməli, çoxmənalılıq tək sözlə məhdudlaşmır, o, frazeoloji birləşmələri də əhatə edir. Məs.:

                                    Bir mənada işlənənlər.

                1) ayağa vermək – kimisə başqasının yanında ucuz tutmaq, hörmətini azaltmaq.

                Bu istehzalı söz Rüstəm kişini sarsıtdı, ancaq yenə də Lal Hüseyni ayağa vermədi (Mirzə İbrahimov).

                2) ayağı çəkilmək – daha gedib-gəlməmək, əlaqəni kəsmək.

Niyə bəs belə olsun, niyə buradan “şirin su” aparanların ayağı çəkilsin (Süleyman Rəhimov).

                3) ayağına düşmək – yalvarmaq

                Dəli Qarcar Dədə Qorqudun ayağına düşdü: Allah eşqinə, bəni qurtar,- (Kitabi–Dədə Qorqud).

                         İki mənada işlənənlər

                Ayağa durmaq  –  1) xəstəlikdən sağalmaq

                İbrahim kişi oğluna:–Bala, yoxsa sənə soyuq dəyib? Sənin üçün bu saat darçın çayı bişirərəm. İçib tərlərsən, durarsan ayağa (Ə.B.Haqverdiyev).

                2) dirçəlmək, inkişaf etmək

                Hardan bilərdim ki, mənim şair taleyim də adicə arxasız bir insan kimi həyata atılıb ayağa durmağımda bu xeyirxax insan necə rol oynayacaq (Çingiz Ələkbərzadə).

                Ayağa qalxmaq – 1) fəaliyyəti artırmaq, mübarizəni gücləndirmək, güclü etiraz etmək.

                Buna görə belə rəva görülməyən fikirlər müsəlmanların könlünə yatmayıb, etiraz əlaməti olaraq aşağıda deyilən Qacar kəndinin sakinləri ayağa qalxdılar (M.S.Ordubadi).

                2) fəaliyyət göstərmək, dirçəlmək, inkişaf etmək.

                Biz Türkiyənin ayağa qalxması üçün əlimizdən gələn hər şeyi edəcəyik (Bill Klinton)

                Ayağını yan qoymaq – 1) səhvə yol vermək, mövcud qaydalardan kənara çıxmaq.

                Hələ şura hökumətindən qabaq kim ayağını bir balaca yan qoydu, o gedib şeytanlayardı pristava, naçalnikə (Əhmədağa Muğanlı).

                                2) pis yola getmək.

                Gül kimi işdən çıxardılar, üstəlik də kişilikdən düşdü. Arvadı da daş-dəmir ha deyildi, bir ay dözdü, beş ay dözdü, bir il dözdü, gördü ki, düzələnə oxşamır...  ayağını yan qoymağa başladı (H.Əbdülrəhmanlı).

                Ayaq saxlamaq – 1) addımlayarkən müəyyən səbəblə əlaqədar dayanmaq, durmaq.

                Qurban vəzirin evinin yanından keçəndə ayağını saxladı (“Qurbani” dastanı).

                                                               2) fasilə, ara vermək.

                Cəmiyyət dağılandan sonra bir qədər ayaq saxla, bəlkə bunlara bir dəva deyəsən (Cəlil Məmmədquluzadə).

                Ayaq tutmaq –  1) təzəcə yeriməyə başlamaq.

Uşaq iki ayında ayaq tutdu, bir yaşında böyük adamlar kimi yeriməyə başladı (“Kəl Həsənin nağılı”).

                                                               2) fəaliyyətə başlamaq, reallığa çevrilmək.

                Operamızın ayaq tutduğu çağlarda saysız hücunlara, təqiblərə məruz qalmışdı (Rəfael Hüseynov).

                Ayaq üstə qoymaq – 1) böyüdüb boya-başa çatdırmaq.

                Bircə onları ayaq üstə qoysaydım, müstəqil adam eləyib əllərini çörəyə çatdırsaydım dərdim olmazdı (Sabir Azəri).

                2) dirçəltmək, sağaltmaq.

                [Mürşüdov:] – Bakının ən məhşur professorudur, əlləri qızıldır, ərinizi beş-on günə qoyacaq ayaq üstə (Sabir Azəri).

Ayaq üstə olmaq – 1) dik dayanmaq, ayaq üstə durmaq.

                 Səhərdən ayaq üstəyəm, amma yorulmuram, dərdimi unutduran bircə işdir (Mirzə İbrahimov).

                   2) etiraz etməyə qalxmaq, hərəkətə gəlmək, səfərbər olunmaq.

                Bir şey eşitmədim, ancaq bunu bilirəm ki, hökumətin əmrinə görə bütün Təbriz ayaq üstündədir (M.S.Ordubadi).

                Ayaq altına vermək – 1) geri qoymaq, dala salmaq.

                Millət işlərində elmsizlik bizi ayaq altına verir (Nəriman Nərimanov).

                2) təslim etmək, güzəştə getmək

                Bəlkə milli təəssübkeşlik hissəsinə görə sənət dostlarım məni əcnəbinin ayağı altına vermirlər (Bəxtiyar Vahabzadə).

                Ayağı ağır olmaq – 1) bəd uğur olmaq, kiminlə rastlaşsa, onun işi gətirməmək.

                Qonşumuzda bir dülgər vardı. Insafla, pis iş görmürdü. Ancaq heç kim ona iş tapşırmırdı. Ayağı ağır deyirdilər evi yıxılmışa (Əli Həsənli).

         2) uşağa qalmaq, hamilə olmaq.

                Rəis fikrində yanılmamışdı. Tat Bayramın zaminə götürdüyü Hacıvəli arvadının ayağı ağır vəziyyətində aradan çıxmaq fikrinə düşməmişdi (Vaqif Nəcib).

                Ayağı düşmək – 1) gəlişi uğur gətirmək.

                Bu il məhsulumuz boldur. Bütün camaat deyir ki, yoldaş Dəmirovun ayağı düşüb (Süleyman Rəhimov).

                2) bir yerə getmək, gəlmək, gedib-gəlmək.

                Aran kəndlərinə ayağı düşənlər görürlər artelə girənlər cavanlaşıb (Cəlil Əlibəyov).

                                               Üç mənada işlənənlər

                Ayağı kəsilmək – 1) gəlib-getməmək, gəliş-gedişə son qoymaq.

                               Könlüm yasdan çıxmır, qəlbim qaradan

                               Bu dərdü möhnətdən, bu macəradan,

Dövlət getdi, hörmət çıxdı aradan,

Qapımızdan dost  ayağı kəsildi (Aşıq Ələsgər).

                                               2) yoxa çıxmaq, lap azalmaq.

                               Kəsildi evlərdən xeyrin ayağı,

Ana balasını boğdu bələkdə də (Nəriman Həsənzadə).

                               3) fəaliyyətinə son qoymaq.

                Dini missioner kimi Azərbaycanda fəaliyyət göstərən doulçuların ayağı buralardan birdəfəlik  kəsilmişdi ( “7 gün” qəzeti).

                Ayağa qaldırmaq – 1) aktiv fəaliyyətə cəlb etmək, mübarizəyə səfərbər etmək.

                Biz Xanların öldürülməsi münasibətilə bütün şəhər əhlini ayağa qaldırmışıq (Mehdi Hüseyn).

                2) sağaltmaq, dirçəltmək.

                Ağqoyunlu səltənəti elə ölümcül yaralanıb ki, onu bir daha ayağa  qaldırmaq mümkün deyil (Fərman kərimzadə).

                                                               3) kömək, yardım etmək.

Cəfərəli bir dəstə yetim-yesirə çörək verən olub, balaları ayağa qaldırıb (Bayram Bayramov).

                Ayaq açmaq – 1) yeriməyə başlamaq.

                               Bu gün ayaq açdın, qızım, ilk dəfə,

Nənən yerişinə mübarək dedi ( B.Vahabzadə)

                2) gedib-gəlişə başlamaq.

                Hətta Baloğlan axşamlar yasəməngilə də ayaq açdı (Süleyman Rəhimov).

                3) yayımaq, çoxalmaq, artmaq.

                Zor ayaq açanda düzlük sarsılar (Əhməd İsayev).

                Ayaq almaq – 1) getməyə başlamaq.

                Pəhləvanlar pusqudan çıxıb, yavaş-yavaş ayaq aldılar dəlilərə tərəf (“Koroğlu” dastanı).

                                                               2) hücuma cəsarət etmək.

                Deyərdi ki, düşmən məni tutulmuş bilsə Çənlibelə ayaq alar (“Koroğlu” dastanı).

                                                               3) fəallaşmaq.

                Kişinin həslədiyini görən arvad bir ayaq aldı (B.Zümrüd).

                Ayaq altına atmaq – 1) nufuzsuz, hörmətsiz etmək.

                Mən bilsəydim ki, Hacı mənim bacım qızını alar, mən elə bu saat ataram Hacının ayaqları altına (N.B.Vəzirov).

                                                               2) ləkələmək, təhqir etmək.

                Bir-birinin mənliyini, namusunu ayaq altına atır, həyatına zəhər qatır (Mirzə İbrahimov).

                3) məhv edilmək, dağıdılmaq.

                Yaxud hakimiyyətə keçən ayrı bir adam bu gün mövcud olanların hamısını ayaq altına atmayacaq (Sabir Rüstəmxanlı).

                Ayaq tutub yerimək – 1) yeriməyə başlamaq.

                Babanın cəhdi təzəcə ayaq tutub yeriyən uşağı evinə aparmaq idi (Mir Cəlal).

                                                               2) geniş yayılmaq.

                Bu xəbərlər araya girincə ayaq tutub yeriyirdi (Xalidə hasilova).

                                                               3) artmaq, bol olmaq.

                Qovun-qarpız ayaq tutub yeriyir, əlvan-əlvan üzümlər səbət-səbət sumpani alması tay-tay (Hüseyn İbrahimov).

                Ayaqdan salmaq – 1) çox axtarmaq, hər yeri aramaq.

                Qızım mənə soğan qabığından köynək tapşırmışdı, cəmi şəhəri ayaqdan saldım, tapmadım, indi əliboş qayıtdığıma görə belə bikefəm (“Üç bacı” nağılı).

                2) yormaq, bezdirmək.

                Füzulini ayaqdan saldı bari-möhnəti eşqin (M.Füzuli).

                                                               3) təslim etmək.

                Hitler elə bilirdi ki, Sovet İttifaqını da Fransa və Polşa kimi az müddətdə ayaqdan sala bilər (Asif Əliyev).

                Ayaq götürmək – 1) getməyə başlamaq.

                Yenə ayaq götürüb Qaraqumsalın tuşuna qədər getdim (Əli Vəliyev).

                2) sürətini artırmaq, tez-tez getmək.

                 [Qurbani:] – İstəyirsən gəlib mana yetəsən,

                Ayaq götür ta ki, yara yetincə (“Qurbani” dastanı).

                3) əl çəkmək, uzaqlaşmaq.

                Heyrət içində Qədir saraydan ayaq götürdü (S.Zərdablı).

                Ayaq kəsmək – 1) gediş-gəlişi dayandırmaq, ona son qoymaq.

                Göy göl zonasından gəlib-gedənin ayağını kəsdilər (Əhməd İsayev).

                                                               2) aralanmaq, uzaqlaşmaq.

                Kəsilsə başım, ayaq kəsməm ol səri kudən (“Deyilən söz yadigardır”).

                                                               3) satıb-sovmaq.

                Çoxları kimi mən də mal-qaramın ayağını həyətdən kəsmişəm (Məmməd Əfşan).

                                               Dörd mənada işlənənlər

                Ayağını yerdən üzmək – 1) təəccüblə qarşılamaq.

                Beləliklə, süfrə başında eşitdiklərim ayağımı yerən üzdü (İsa Hüseynov).

                               2) xəyala dalmaq.

                Şeir gərək sənin ayağını yerdən üzə (Ələviyyə Babayeva).

                               3) havaya qalxmaq.

                               Yerdən ayağını quş kimi üzüb,

Yay kimi dartılıb, ox kimi süzüb,

Yenə öz sürüsün nizamla düzüb,

Baş alıb gedirsən hayana ceyran (S.Vurğun).

4) mübahisədə məğlub etmək.

Kamilovun yerlimi, yersizmi inadkarlığını məhz özünə sübut etmək, onun ayaqlarını yerdən üzmək üçün bir daha Salamatovun şəxsiyyətini yaxşı-yaxşı yoxlamaq gərəkməz olmazdı (Süleyman Rəhimov).

Ayağı yer tutmaq – 1) yeriməyə başlamaq.

Kənddə ayağı yer tutan böyüklü-kiçikli Bikənin dalınca getdi (Mövlud Süleymanlı).

                                               2) taqəti, fiziki güçü olmaq.

Deyirəm, vallah, ayaqlarım yer tutsaydı, bir gedib o yerləri doyunca gəzib gələrdim (Ağəddin Mansurzadə).

3) müstəqil yaşamaq həddinə çatmaq.

Ayaqları yer tutan kimi deyirlər: Səninki səndə, mənimki məndə (İlyas Əfəndiyev).

4) arxayınlaşmaq, özündən razı olmaq.

Ancaq onu tərifləmədi: “ayaqları yer tutar” fikirləşdi (Xalidə Hasilova).

Ayaq basmaq – 1) yerimək, addımlamaq.

Torpağa bas ayağını, ey gözlərim nuru (Ş.İ.Xətayi).

                                               2) getmək.

Səhəri günü bir tələbə kimi bilik ocağına ayaq basdım (Abdulla Şaiq).

                                               3) gəlmək.

[Qara:] – Sən nə curətlə bura ayaq basmısan (“Oxxayla Əhməd” nağılı).

4) yeni mərhələ başlanmaq.

Indiyədək söz azadlığına az-çox yalnız mətbuat sahəsində nail olmuş Azərbaycan demokratiyası həmin əsərlə yeni mərhələyə–kitab nəşri dövrünə ayaq basdı (Əbülfəz Elçibəy).

Ayaq qoymaq – 1) başlamaq, keçmək, adlamaq.

Aylar keçdi, illər dolandı, uşaqlar on yaşı keçib on birə ayaq qoydular (“Ağ atlı oğlan” nağılı).

                                               2) getmək, uzaqlaşmaq.

Əzəl özü deyər: di dur gəl bəri,

Sən durarsan ayaq qoyar o geri (M.P.Vaqif).

                                               3)gəlmək.

O ağzının suyunu hər itdən ötrü axıdan Surxayoğlu bu kəndə ayaq qoymamışdı (Şamo Arif).

4) qoşulmaq, qarışmaq.

Niyə belə işə ayaq qoyurlar (M.F.Axundov).

Çoxcildlik “Azərbaycan dilinin izahlı frazeoloji lüğəti”ndə (əl yazması) ayaq sözünün iştirakı ilə düzələn frazeoloji birləşmələr aşağıdakılardır.

ayağa bağlanmaq

ayağa dolaşmaq

ayağa döşənmək

ayağa durmaq

ayağa düşmək

ayağa qaldırmaq

ayağa qalxızmaq

ayağa qalxmaq

ayağa salmaq

ayağa yıxılmaq

ayağa vermək

ayağı açılmaq

ayağı ağır olmaq

ayağı altını görməmək

ayağı bağlı olmaq

ayağı biləni başı bilməmək

ayağı büdrəmək

ayağı çəkilmək

ayağı dalınca getməmək

ayağı dəyməmək

ayağı dolaşmaq

ayağı düşərli olmaq

ayağı düşmək

ayağı ərşə çəkilmək

ayağı getməmək

ayağı  gəlməmək

ayağı gora sallanmaq

ayağı ilə gəlmək

ayağı ilə qapısını açmaq

ayağı ilə tələyə düşmək

ayağı işləmək

ayağı kəsilmək

ayağına aparmaq

ayağına bağlamaq

ayağına çağırmaq

ayağına çıxmaq

ayağına daş bağlamaq

ayağına daş dəyməsini istəməmək

ayağına daş olmaq

ayağına dolaşmaq

ayağına döşənmək

ayağına durmaq

ayağına çıxmaq

ayağına duzaq olmaq

ayağına düşmək

ayağına getmək

ayağına gəlmək

ayağına gərilmək

ayağına gətirmək

ayağına qalxmaq

ayağına salmaq

ayağına tökülmək

ayağına verilmək  

ayağına yazdırmaq

ayağına yazılmaq

ayağına yazmaq

ayağına  yer eləmək

ayağına vermək

ayağına yıxılmaq

ayağında qalmaq

ayağından daş asılmaq

ayağından pudluq daş asılmaq

ayağından silmək

ayağından vurub başından çıxmaq

ayağında pudluq daşa çevrilmək

ayağı nərdivana bir-bir qoymaq

ayağının altıma basmaq

ayağının altına yığmaq

ayağını atmaq

ayağını basdamaq

ayağını basmaq

ayağını belinə qoymaq

ayağını bərkitmək

ayağını boğazına dürtmək

ayağını çəkmək

ayağını dirəmək

ayağını düz atmamaq

ayağını əyri atmaq

ayağını əyri qoymaq

ayağını kəsmək

ayağını qoyan yerə başını qoymaq

ayağının altı möhkəm olmaq

ayağının altına daş qoymaq

ayağının altına dəmir atmaq

ayağının altına xalı sərmək

ayağının altına sabun sürtmək

ayağının altından torpaq qaçmaq

ayağının altından yer qaçmaq

ayağının altında yumurta qalmaq

ayağının altıını eşmək

ayağının altını görməmək

ayağının altını qazmaq

ayağının altını oymaq

ayağının altını öpmək

ayağının altı yer almaq

ayağının altı yer görməmək

ayağının biri burda biri gorda

ayağının biri gedib biri getməmək

ayağının birini qaçaraq qoymaq

ayağının birini qoyub birini götürmək

ayağının biri orada olmaq

ayağını nərdivanın yuxarı pilləsinə qaldırmaq

ayağını nərdivanın yuxarı pilləsinə qoymaq

ayağının izi-tozu qalmamaq

ayağının tozuna dəyməmək

ayağının tozu da ola bilməmək

ayağının ucundan qabağı görməmək

ayağını sürümək

ayağını yan basmaq

ayağını yan qoymaq

ayağını yerdə qoymaq

ayağını yerdən götürmək

ayağını yerdən üzmək

ayağını yerə dirəmək

ayağını yığışdırmaq

ayağını yığmaq

ayağını yorğanına görə uzatmaq

ayağın yandı dala dur deməmək

ayağın yandı geri dur deməmək

ayağın yandı geri çək deməmək

ayağı sayalı olmaq

ayağı sürüşkən

ayağı sürüşkənlik etmək

ayağı sürüşkən olmaq

ayağı sürüşmək

ayağı uğurlu olmaq

ayağı üzəngidə olmaq

ayağı yer almaq

ayağı yerdən üzülmək

ayağı yerə çatmamaq

ayağı yerə dəyməmək

ayağı yapışmaq

ayağı yer tutmaq

ayağı yığılmaq

ayağı yığışmaq

ayağı yüngül olmaq

ayağı aya hürmək

ayaqaçdı eləmək

ayaq açıb yerimək

ayaq açmaq

ayaq almaq

ayaqaltı eləmək

ayaqaltı olmaq

ayaq altına atmaq

ayaq açıb yerimək

ayaq altına düşmək

ayaq altına salıb tapdalamaq

ayaq altına salınmaq

ayaq altına vermək

ayaq altında

ayaq altında getmək

ayaq altında itmək

ayaq altında itirmək

ayaq altında qalmaq

ayaq altında olmaq

ayaq altında tapdanmaq

ayaq basdığı yerə baş qoymaq

ayaq basmağa yer olmamaq

ayaq basmaq

ayaq çalmaq

ayaq çəkmək

ayaqda qalmaq

ayaqdan ağır

ayaqdan başa

ayaqdan başacan süzmək

ayaqdan başa kimi

ayaqdan başa kimi süzmək

ayaqdan başa qədər

ayaqdan başa qədər süzmək

ayaqdan başa süzmək

ayaqdan cəld

ayaqdan çəkmək

ayaqdan dartmaq

ayaqdan diri

ayaqdan düşmək

ayaqdan geyinib başdan   qıfıllanmaq, başdan geyinib ayaqdan qıfıllanmaq

ayaqdan iti

ayaqdan qıvraq

ayaqdan olmaq

ayaqdan salmaq

ayaqdan yapışmaq

ayaqda olmaq

ayaqda sürünmək

ayaq dəyməmək

ayaq dirəmək

ayaq döymək

ayaq əsirgəməmək

ayaq geri qoymamaq

ayaq götürmək

ayaqqabılarını cütləmək

ayaqqabı yalamaq

ayaq qoyan yerə baş qoymaq

ayaq qoymağa yer olmamaq

ayaq qoymaq

ayaqlarına enmək

ayaqlar altına düşmək

ayaqlar altına atılmaq

ayaqlar altına atmaq

ayaqlar altına salıb tapdamaq

ayaqlar altına salmaq

ayaqlar altına salınmaq

ayaqlar altında tapdanmaq

ayaqlarda sürünmək

ayaqları ardınca getməmək

ayaqları dalınca gəlməmək

ayaqları dəyən yerdə bayquş ulatmaq

ayaqları dolaşmaq

ayaqları güclə dalınca getmək

ayaqlarına cidar olmaq

ayaqlarına döşənmək

ayaqlarına qara su enmək

ayaqlarına qurban olmaq

ayaqlarına yıxılmaq

ayaqlarında oynamaq

ayaqlarını bir başmağa dayamaq

ayaqlarını dalınca sürümək

ayaqlarını dirəmək

ayaqlarını ələ almaq

ayaqlarını güclə sürümək

ayaqlarının altından yer qaçmaq

ayaqlarının altında ölüm

ayaqlarının altını sabunlamaq

ayaqlarının ikisini də bir başmağa dirəmək

ayaqlarının ucunda

ayaqlarını sürümək

ayaqlarını sürüyə-sürüyə getmək

ayqların uzatmaq

ayaqlarını yerə dirəmək

ayaqlarını yerə vurmaq

ayaqlarını yerə mıxlamaq

ayaqları sözünə baxmamaq

ayaqları su gətirmək

ayaqları yer almaq

ayaqları yerdən üzülmək

ayaqları yerə mıxlanmaq

ayaqları yerə yapışmaq

ayaqları yer tutmaq

ayaqları zorla dalınca getmək

ayaqlaşa bilmək

ayaqlı olmaq

ayaq öpmək

ayaq saxlamaq

ayaq tərəfdə

ayaq tutmaq

ayaq tutub yerimək

ayaq üstə dayana bilmək

ayaq üstə donub qalmaq

ayaq üstə durmaq

ayaq üstə qaldırmaq

ayaq üstə qalmaq

ayaq üstə qoymaq

ayaq üstə quruyub qalmaq

ayaq üstə olmaq

ayaq üstə ölmək

ayaqüstü baş çəkmək

ayaqüstü etmək

ayaqüstü dəymək

ayaq üstündə olmaq

ayaq vermək

ayaq yeri düzəltmək

ayaq yeri saxlamaq

ayaqyoluna düşmək

ayaqyoluna getmək

Ədəbiyyat

1.                 Azərbaycan dilinin izahlı lüğəti,  4 cildlik, I cild, Şərq-Qərb nəşr., Bakı, 2006.

2.                 Əhmədov B.B. Azərbaycan dili frazeologiyası: tədqiqlər, problemlər. Филологический сборник ( к 80-летию со дня рождения профессора Мамеда Тагиевича Тагиева) Бакинский Словянский Университет, 2001.

3.                 Əhmədov B.B. və S.Q.İsmayılova. Ağız sözü və frazeologizm yaradıcılığı. Dil və ədəbiyyat. Beynəlxalq elmi-nəzəri jurnal, N-1, 2009.

4.                 Тагиев М. Глaгольная фразеология русского языка, Б., 1966.

5.                 “Kitabi-Dədə Qorqud”, Bakı, 1977.                                               

 

РЕЗЮМЕ

      В статъе говорится о многозначности фразем, формирующихся при участии слова « айаг » ( « нога » ). Далее фразеологические соединения, где первая сторона выражена словом «айаг», представлены в алфавитной последовательности.

      Из исследования явствует, что в азербайджанском языке употребляются 224 фразема данной модели..

 

 N.R.Quliyeva

MÜASIR FRANSIZ VƏ AZƏRBAYCAN DILLƏRINDƏ ISMI XƏBƏR

Xəbər cümlənin baş üzvlərindən biridir. Onun əsas vəzifəsi icraçının nə kimi hərəkətə və vəziyyətə, xüsusiyyətə və kəmiyyətə malik olduğunu göstərməkdir. Xəbər qrammatik cəhətdən mübtədaya tabedir. Yəni o, mübtədanın tələblərinə görə müəyyən əlamət qəbul edir. Rus dilçisində U.U.Meşaninov çox doğru olaraq göstərirdi ki, subyekt predikatsız, predicat subyektsiz bitmiş fikri ifadə etmir.

Müxtəlif dil qruplarna daxil olan müasir fransız və Azərbaycan dillərində xəbərin iki növü var: 1. İsmi xəbər, 2. Feli xəbər.

A.P.Şapiro xəbərin iki qismə - feli və ismi xəbərə ayrılmasını şərti bölgü hesab edərək, yazırdı: “Xəbər ancaq fellə ifadə olunur”.  

Hər iki dildə ismi xəbər müxtəlif nitq hissələri ilə; isim, sifət, say, əvəzlik və sair köməkçi sözlərlə ifadə olunur.

Məs:       Il est médecin. (isimlə)

                               Elle est grande. (sifət)

                               C’est moi. (əvəzlik)

                               Nous sommes huit. (sayla)

Azərbaycan dilində:

1.                                                   Onun gözləri həmişə yumru idi. (sifətlə)

2.                                                   Bacınızın qonşuluğunda bağbanlıq edən mənəm. (əvəzliklə)

3.                                                   Sən dediyin sözlərdən Arif uzaqdır. (zərf)

Müasir fransız dilində ismi xəbər mürəkkəb quruluşa malik olub, 2 hissədən ibarətdir: Əlaqə feli və ad hissə.

Əlaqə felləri özləri 2 qismə ayrılır: 1. Əsas əlaqə felləri, 2. Təsadüfi əlaqə felləri.

Əsas əlaqə felləri dedikdə être, devenir, paraître, sembler, demeurer, rester, se trouver, se sentir, se montrer və s.nəzərdə tutulur.

Məs:       Son visage était légèrement bronzé.

                               Je vais devenir gardien.

Le vieux monsieur semble timide.

Il se entait triste comme un enfant.

Qeyd etmək lazımdir ki, bəzi hallarda təsirsiz fellər əlaqə feli kimi çıxış edir. Bu tipli fellərə təsadüfi əlaqə felləri deyilir.

Məs: Il pleuvait toujours, toujours la même pluie fine qui collait aux vitres, qui tombait silencieuse et qui  donnait l’impression qu’on vivait dans un aquarium.

Ismi xəbərin ad hissəsi 2 vəzifəni yerinə yetirir.

1. Mübtədaya aid olan xüsusiyyətləri özündə əks etdirən ad hissə. Bu fransız dilində attribut du sujet adlanır.

Məs:       Le ciel est gris.

                Elle est professeur.

Bu cümlələrdə “gris” və “professeur” ismi xəbərin ad hissəsidir. Onlar bu və ya digər cəhətdən mübtədaya aid olub, ona xidmət edir.

2. Tamamlığa aid olan ad hissə. Buna fransız dilində attribut du complément d’objet deyilir.

Məs:       Elle l’aimait moustachu.

                (Elle l’aimait. Il était moustachu).

İsmi xəbərin mübtədanı təyin edən ad hissəsi mübtədaya əsas əlaqə feli ilə, bəzi hallarda isə təsadüfi əlaqə felləri ilə bağlana bilər. Bu tipli ad hissəsinin əsas vəzifəsi mübtədaya aid bir sıra xüsusiyyətləri ifadə etməkdir. İsmi xəbərin ad hissəsi müxtəlif nitq hissələri ilə ifadə oluna bilər.

1.                                                   Mübtədaya aid olan ketfiyyət sifətləri ilə.

- être felinin köməyilə

J’avoue seulement que ma position était difficile

-                                                        rester felinin köməyilə

Il resta un moment immobile dans la bousculade.

-                                                        devenir felinin köməyilə

Depuis le coup de fil de Jérome, tout devenait clair

-                                                        paraître felinin köməyilə

Un instant plus tard, odette paru, toute joyeuse.

-                                                        sembler, demeurer felinin köməyilə

Il semblait soucieux.

2.                                                   Feli sifətin sifətləşmiş formaları ilə

Elle était ravissante .

Il resta allongé une demi heure.

La tête dans les mains, il semblait anéantie.

3.                                                   Feli sifətin formaları ilə

-                                                        substantivləşmiş participe présent – la

Il n’était pas un passant qui me connût.

-                                                        İndiki zaman feli sifəti ilə

Je ne devenais pesant et vivant, lorsque je n’éloignais.

- Keçmiş zaman feli sifəti ilə

Le village paraissait abandonné de toute vie.

-                                                        sayla

Ils sont quatorze dans leur groupe.

-                                                        İsimlə

Ce n’est pas un gros travail.

-                                                        Zərflə 

Mon ami ne me paraissait pas si loin.

-                                                        Əvəzliklə

C’est moi (şəxs əvəzliyi)

- İşarə əvəzliyi ilə

C’est ce, qu’ils ont en commun.

Ce n’était pas cela.

-                                                        Qeyri - müəyyən əvəzliklə.

Non, dit-elle, ce n’est rien, c’est la chaleur.

-                                                        Sual əvəzliklərilə

Qu’est-ce que c’est que ça ?

A qui sont-elles ?

-                                                        Nisbi əvəzliklə

A cinquante ans on finit par s’habituer à ce qu’on est.

-                                                        mənsubiyyət əvəzliyilə

Ton prix sera le mien.

4.                                                   Məsdərlə

La meilleure solution était de profiter de son sommeil.

Fransız dilindən fərqli olaraq müasir Azərbaycan dilində ismi xəbər quruluşça iki cür olur.

Sadə və mürəkkəb.

1. Sadə, düzəltmə və mürəkkəb adlara, məsdərər şəxs şəkilçilərinin artırılması yolu ilə sadə xəbər əmələ gəlir.

O, çox mühriban insandır.

Mənim bütün fəaliyyətim qabaqdadır.

2. Mürəkkəb ismi xəbər sərbəst yaxud sabit ismi söz birləşməsindən ibarət olur.

Məs: Bu qadın səsidir.

Mürəkkəb ismi xəbər II, III, qismən də I növ ismi söz birləşməsi ilə ifadə olunur.

Mən adi bir kəndli qızıyam. (II növ.s.b)

Evimiz yol üstündədir. (II növ.t.s.b)

Südabə də mənim dostumdur. (III növ.s.b)

Bu paltar sizin qızınızdır. (III növ.s.b)

I növ ismi söz birləşməsi ilə ifadə olunan mürəkkəb ismi xəbərlərdə şəxs və zaman şəkilçisi ilə işlənən müəyyən qisim sözlər xəbər haqqında təsəvvür yarada bilmir. Lakin, müəyyən aydınlaşdırıcı sözlərlə birlikdə xəbər vəzifəsini ifadə edir.

Məs:       Şəngül şən, mehriban bir heyvan idi.

Qeyd etmək lazımdır ki, müasir Azərbaycan dilində, ismi xəbərlər təsirlik haldan başqa, bütün hallarda işlənir. Təsirlik hal həmişə bilavasitə obyeky halıdır. Odur ki, ismi xəbərlər bu halla ifadə edilə bilmir.

Bundan başqa müasir Azərbaycan dilində xəbər vəzifəsində çıxış edən adlar  fikri qüvvətləndirmək məqsədi ilə təkrar olunur.

Məs:       1. Mənim fikrim – zikrim bunlardır, bunlar.

                               2. Yalandır, yalandır, bu ola bilməz.

Bütün bu deyilənlərdən belə nəticəyə gəlmək olar ki, istər fransız, istərsə də Azərbaycan dillərində xəbər iki hissədən- ismi və feli xəbərdən ibarətdir.

Hər iki dildə ismi xəbərin ad hissəsi müxtəlif nitq hissəsi ilə ifadə olunur.

Fransız dilində ismi xəbər iki hissədən ibarət olur: 1. Əlaqə feli, 2. Ad hissə.

Əlaqə felləri öz növbəsində 2 yerə bölünür: 1. Əlaqə feli, 2. Təsadüfi əlaqə felləri. Ad hissə 2 funksiyanı yerinə yetirir.

1.                                                   Mübtədaya aid xüsusiyyətləri əks etdirən ad hissə - attribut du sujet.

2.                                                   Tamamlığa aid xüsusiyyətləri əks etdirən ad hissə - attribut di sujet.

Fransız dilində ismi xəbər quruluşça mürəkkəb olur.

Azərbaycan dilində isə ismi xəbər quruluşça sadə və mürəkkəb olur. O, müxtəlif nitq hissələrinə xəbər şəkilçisi artırmaqla düzəlir.

ƏDƏBİYYAT

1.     B.B.İsmayılov. Grammaire française. Syntaxe

2.     E.A.Référovskaïa, A.K.Vassiliéva. Essai de grammaire française cours théorigue.

3.     R.L.Wagner, J.Pinchon. Grammaire du français. Hachette.

4.     E.K.Nikolskaia, T.Y.Goldenberg. Grammaire française. M-1965

5.     Müasir Azərbaycan dili. III hissə. Bakı 1981.

SUMMARY

Nominal Predicate in the modern French and Azerbaidjani languages

In French and Azerbaidjani languages belonging to different language groups there are two types of predicate: 1. Nominal Predicate, 2. Verbal Predicate.

In the modern French language nominal predicate hanking compound structurem consists of two parts.

1.                                                     Link verb

2.                                                     Name part

Different from the French language, in modern Azerbaidjani language nominal predicate, as to the structure possesses two kinds of predicate:

Simple and compound:

1. By adding suffuxes indicating persons to simple, derivative and compound names and infinitives simple predicate is formed.

O çox mehriban insandır. (He is a very kind man)

2. Compound nominal predicate consists of free or permanen word combinations.

Bu paltar sizin qızınızındır. (This is your daughter’s dress)

But in French nominal predicate, as to the structure.

In modern the French and Azerbaidjan languages the name part of the nominal predicate is expressed by different parts of speech.

The name parts carries out two functions:

1.                                                                                      The name part which expresses the features belonging to the subject (attribut du sujet).

2.                                                                                      The name part which expresse the features  belonging to the object (attribut du complement d’object). s

Истяр мцасир Азярбайъан дилиндя, истярся дя йазылы абидяляримиз дилиндя сай­ла­рын тәдгиги беля бир гянаятя эялмяйя имкан верир ки, ян гәдим нитг һис­сяляриндян би­ри олан сайлар юз мювзу даирясинин эенишлийи иля нитг һиссяляри ичя­ри­синдz юзц­нәмяхсус йер тутур. Белә ки, сайларын мяншяйинин, мянаъа нюв­ләринин, сайкюклц сюз­ләрин вә с. щяртяряфли юйрянилмяси дилимизин бир  сыра мәсяляляринин һяллиня  кюмяк эюстяря биляр.

Бу ъяһятдян «Kitabi Dяdя Qorqud» дастанларынын дилиндя сай кате­го­ри­йасыны юйрянмяк хцсуси ящямиййят кясб едир.

«Kitabi Dяdя Qorqud» дастанларынын дилиндя сайлар мцхтялиф мяна нювляриня малик олмушдур. Сайларын мцасир ядяби дилимиздя тясадцф едилян мя­на нювляринин яксяр щиссяси «Dяdя Qorqud»ун  дилиндя дя юз яксини тапмышдыр. Беля ки,  чох гядим тарихя малик олан сайлар абидянин дилиндя дя мца­сир дили­миз­дяки вязиййятиня йахын олмуш вя абидянин йарандыьы дювря гя­дяр, эюрцндцйц кими, чох узун инкишаф йолу кечмишдир.

1. МИГДАР САЙЛАРЫ. Чох гәдим дюврлярдян йаранмасына вя фор­ма­лаш­ма­сына бахмалараг бирдян она гәдяр сайлар тцрк дилләринин гядим аби­дяляриндя ол­дуьу кими, мцасир тцрк дилляриндя дя демяк олар ки, еляъидди бир дяйи­шиклийя уьрамамыш вя илк тяляффцз тярзини мцщафизя едиб сахламышдыр.

Әшйанын конкрет, мцяййян мигдарыны вя кямиййятини ифадя едян мигдар сай­лары абидядя дя, мцасир ядяби дилимиздя олдуьу кими, садя вя тяркиби ол­магла ики група айрылыр.

А. САДӘ МИГДАР САЙЛАРЫ. Бир сайы: Абидянин дилиндя бир сыра мцхтялиф лексик - грамматик функсийа йериня йетирмишдир:

а) Яшйа билдирян сюзләрдян яввял ишлянярәк мцяййян, конкрет мигдар бил­дир­­мишдир. Мясялян: Оьуз заманында Ганлы Гоъа дерлярди бир корбуз яр варды. Йетишмиш бир ъиласын оьлу варды (95), Газлыг Гоъа дустаг олдуьу вахт бир оьланъыьы вар иди. (110), Маьаранын гапысыны  алыб бир айаьын гапынын  бир йанына, бирин дяхи  бир йанына гойду (120) вя с.

б)Бир сайы щям тәкликдя, щям дя ики сайы иля бирликдя ишляняряк гейри-мцяй­йян кямиййят билдирмишдир. Мясялян: Чох даьлар, дяря-тяпя кечди, эцн­лярдя бир эцн Дцз­мцрд гялясиня эәлди(109). Йерин бир уъундан бир уъуна йетәм дейян Соьан Са­­ры беля варсын!(111); Бяс бир аьыздан бяйляр щасара йцрцш етдиляр (114); …пящ­ляванларын гапланы Боз оьлан йетди - бир-ики демяди, кафирляря  гылынъ урду (47);

Бир сайы абидәдя мцтхтялиф мязмунлу йени сюзлярин йаранмасында фяал иштирак етмишдир. Мясялян: Танринын бирлийиня йохдур эцман (28); Йа гадир аллащ, бирлийин, варлыьын щяггичцн Язраили мяним эюзцмя эюстярэил (87); Бирлийиня сыьындым, чя­лябим, гадир танрым (113);  Йедди йердян гапы ачылды. Бириндян дашра эялди (101);

«Дядя Горгуд»ун дилиндя бир сайы рянэарянэ мәна чаларлары йаратмышдыр: Бир йеря аь отаг, бир йеря гызыл отаг, бир йеря гара отаг дикдирмиш (20); Ола ким, бир аьзы дуалынын алгышыйла танры бизя бир йетман яйал веря - деди (21); Бир йазын, бир эцзцн  буьайла буьрайы савашдырарларды (22); Буьа иля  оьлан бир  щямля чякишдиляр (22); Бир эцн  ола дцшям юлям, йеримдя-йурдумда кимсяня галмайа - деди (45); Бяйляр мяним дяхи щаггымда бир дуа еляйин  ким,  аллаһ таала мана да бир гыз веря - деди (46); Гысыръа йенэя дерляр  бир хатун варды (49); Бир дяхи йахшы йиэидин ъанын алмайа - деди (88); Бир аз дяхи иряли варалым - деди (135);

Йухарыдакы нцмунялярдян эюрцндцйц кими, бир сюзц яшйанын кямий­йятини, мигдарыны билдирмякля бярабяр, тяркиб дахилиндя ясас грамматик-синтактив вязифя­син­дян ялавя даща бир сыра мяна чаларлары ифадя едир.

 ИКИ САЙЫ: Ики оьланъыьы юксцз гоймаьыл! - деди (92); Ол ики һалала йцз гирх ил юмцр вердим - деди (93); Архасындан ики гайыш чыхарды, тякурун юнцня бурахды (103); Мяня  ики адам верин,  йемяйим мяним биширсин, мян йейяйим!-деди (117);

ЦЧ САЙ1: Ол гызын цч чанявяр галынлыьы,  гафтанлыьы варды (75); Цч киши саь йанындан, цч киши сол йанындан дямир зянъир иля буьайа тутмушларды (32). 

ДЮРД  САЙЫ: Гарылар дюрд дцрлцдцр (17); дюрд оьлу олан бирин верди, цч олан бирин верди (118).

БЕШ САЙЫ:  Аь алнында беш кялмя дуа гылдыг (114); Беш ахчалы цлц­фя­чи­ляр йолдаш етдин (112).

АЛТЫ  САЙЫ: Эейимини, кеъимини доьрады, алты бармаг дяринлийи зяхм ириш­дирди (113); Алты пярли чомаьы иля ат тяпиб эялиб йухарыдан ашаьыйа кафири гаты урду, алымады (112); Ютяки гара даьын бир йанында алты башы балгар бир яр эюрдцм (111).

ЙЕДДИ САЙЫ абидядя ян чох ишлянян сайлардандыр: Йедди киши иля гуруларды няним йайым (111); Йедди гат мейданы доланды эялди (98); Йедди эцн, йедди эеъя  йортдулар, кафирин сярщяддиня ирдиләр (98); Йедди эцн, йедди эеъя йемя - ичмя олду (44); Йедди гыз гардашы аь чыхарды, гара донлар эейдиляр (58).

Абидәдя сяккиз сайына тәсадцф олунмады.

ДОГГУЗ САЙЫ: Доггуз гара эюзлц, хуб цзлц сачы ардына юрцлц, кюк­­сц гы­зыл дцймяли... кафир гызлары...(31); Доггуз ай дар гарнымда эютцрдцйцм оьул (39);

ОН САЙЫ:  Он ай дейәндя дцнйада эятирдийим оьул (39); Беш йа­шындан он йашына эирди, он йашындан он беш йашына эирди (46); Доьарса он йашына вармасын (137); Дядяйи гова-гова он Дяли   Гаръар он йеляк йер ашырды (53).

ЙИЭИРМИ САЙЫ: Бюйля  деэяъ, ханым, ол намярдлярин йиэирмиси дяхи чыха эялди вя бир гу дяхи онлар эәтирдидяр (23).

ОТУЗ САЙЫ:    Кечяндян отуз цч ахча алырды,  кечмяйяндян дюйя-дюйя гырх ахча алырды (87).

ГЫРХ  САЙЫ:  Абидянин дилиндя ән чох йайылан сайдыр.

Гырх инчя гызы бойнуна алды (25); Гырх баш гул, гырх гырнаг оьлу Уруз башына азад еләди (44); Бейряк галхды аьлайа-аьлайа  гырх йиэидин йанына эялди. Айдыр - щей мяним гырх йолдашым (59).

ЯЛЛИ САЙЫ абидәдя алтмыш сайы иля бирликдя гейри-мцяййян сай кими ишлян­мишдир. Мясялян: Бир аьаъы йериндян гопарды, атыб ялли-алтмыш адам щялак еляди (117).

АЛТМЫШ САЙЫ: Тәпяэюз айдыр; эцндя алтмыш адам верин йемяйя!-деди (117); Онун ардынъа алтмыш юйәъ дәрисиндян кцрк еляся топугларыны юртмяйян...  (85);   Алтмыш тутам эюндярини ня юйәрсян, мяря кафир?! (33).

«Китаби-Дядә Горгуд»ун дилиндя йетмиш сайына ъями бир йердя, щям дя тяркиб дахилиндя тясадцф олунур: Сянин бир танрын варса, мяним йетмиш ики путханам вар, - деди (132).

СЯКСЯН ВЯ ДОХСАН САЙЛАРЫ: Дохсан йердя ала халы, ипяк дюшянмишди, сяксян йердя бадйяляр гурулмушду (31); Дохсан башлы бан евлярин гара йерин цзяриндя тикдирмишди (31); Садаьында сәксян охун верэил мана! (37).

Йцз сайы абидәдя аз-аз щалларда тяк ишләнмишдир. Мәсялян: Тәкур тахт цзя­рин­дя отурмушду. Йцз кафир ичин эейинмишди (98); Хан Газанан оьлу Уруз бяй цч йцз йиэитля яли баьлы,  голу баьлы эетди (32) вя с.

МИН САЙЫ: Мин сюйлярсән бирисини гоймаз, әрин сюзцн гулаьына гоймаз (18);   Мин йердв ипәк халчасы дюшянмилди (19); Мин буьра (няр) эятирин ким, майа эюр­мямиш олсун (53).

"Китаби-Дәдә Горгуд" дастанларынын дилиндя мигдар сайлары ичярисиндя ян бю­йцк рягями билдирән сай тумян сюзцдцр. Тцмян сюзц абидядя он мин,  чохлу мя­на­сыны ифадя етмишдир. Бу сюзә дастанларын дилиндә бир нечә йердя тәсадцф олунур. Мя­ся­лян: Аьча йунлу тцмән гойунун эяздирмяйя (147); Аьайылдан тумән го­йун эе­дярсә мяним эедяр (29); Аьайылдан тцмән гойун сянин эедәр (29).

Он мин мигдар сайы абидядә айрыъа да ишләнмишдир: Газанын Ганылар Дяр­вянддя он мин гойуну вардыр (32).

Б. ТЯКИБИ САЙЛАР. Абидянин дилиндя ишлянян тяркиби сайлар гуру­лушъа мца­сир Азярбайъан дилиндәки сайлардан, демәк олар ки,  фярглянмир. Ясас фярг отуз­луг сай системиндя юзцнц эюстярир. Белә ки, «Дядя-Горгу»дун дилиндя та­ма­миля орижинал тәркиби сай дцзялтмә цсулуна тясадцф олунур.  Ону да гейд етмяк ла­зым­дыр ки, бу ъцр тяркиби сай дцзәлтмя цсулуна диэяр йазылы абидяләримизин дилиндя раст эялинмир. "Дядя  Горгуд" дастанларанын дилиндя "цч отуз" дохсан сайы мәнасында ишлянмишдир. Бу отузлуг сай системи щесаб олунур, буну тәкъя ики отуз, цч отуз шяклиндя йох,  башга формадарда да ишлятмяк олар. "Дядя  Горгуд"дакы ъцм­ляляря нязяр йетиряк: «Эерчяклярин  цч отуз он йашыныз долдурса йей (15); Он отуз он йашыныз долсун, щагг сизя йаман эюстәрмясин (15).

Биринъи ъцмлядяки сайы (3.30+10) йцз, икинъи ъцмлядяки сайы ися  (10.30+10=310) «цч йцз он» мянасында баша дцшмяк лазымдыр. Һям  дә беля эцман  етмяк олар ки,  бу ъцмлядя  «цч отуз он» шәклиндя  сайлар бирляшмяси гейри-мцәййян  чохлуг  анла­йышынын ифадясидир.

"Китаби-Дядә Горгуд" дастанларынын дилиндя отузлуг сай системи гурулуш ети­бариля  онлуг вя ийирмилик сай системиня чох охшайыр. Фярг бурасындадыр ки» «Дядя Горгуд»да ийирми дейил, «отуз» сайы ясас ващид кими эютцрцлцр вя икинъи бир отуз мигдары битинъя эюрцнцр он, ики он сайы артырылыр (2, 68).

Диэяр тцрк дилляриндя отузлуг сай системиня щяләлик тясадцф олунмамышдыр.  Мәлум олдуьу цзря, бязи тцрк дилләриндя "ийирмилик" сай системи олмуш, щал-ща­зырда да вардыр. Эерман дилляриндя,  бир сыра Щинд-Иран дилляриндя, франсыз ди-линдя ийирмилик сай системинин олдуьу мялумдур. Тцрк дилляринин бязиляриндя мигдар сайларыны явяз едян сюзляря дя раст эялмяк олур. Гарачай-балкарларын дилиндя «ики ъиэирме» сюзц гырх сайыны  әзяз едир вя бу дилдя ийирмилик сай системи мювъуддур.

Мя1ум олдуьу цзрә, гәдим тцрк йазылы абидяләриндя буна охшар сай системи вар­дыр.  Лакин гядим тцрк абидәләринин дилиндя бу систем онлуглары дейил,  тяркиби мигдар сайларыны әмялә эәтирмәк цчцн ишлядилир. Бурада гядим  тцрк абидяләринин ди­лин­дә сайлар тамамиля башга сяпкидя - яввәлъя тякликляр, сонра исә онлуглар ишля­дилир. Мясялән: бир йегирми (IЫ), токуз йегирми (19); еки отуз (22), секиз отуз (28); алты кырк (36),  еки   елиг (42), йети елиг (47), токуз елиг (49) вя с.

Әксәр щалларда абидянин дилиндя ишлянян тяркиби сайлар мцасир дилимиздяки сай­лара уйьун эялир. Абидядя дя тәркиби сайлар йухарыдан ашаьыйа доьру инкишаф хятти иля эедир; беля ки,  яввәлъя онлуг, сонра ися тяклик эялир, Йцзлцклярдя  яввәлъя йцзлцк, сонра онлуг, даһа сонра ися тяк рягәм дейилир. Йухары галхдыгъа бюйук рәгямдян кичийя  доьру ардыъыллыг излянилир. Онлардан бир нечясини эюстәряк:

Щяр  атанда он ики   батман даш атарды (40); Он алти илдир ки, юлцсу-дириси хябә­рин кимся билмяз (61); отуз доггуз гыз талели талеиня бирәр ох атды. Отуз доггуз йиэид охунун ардынъа эетди (71); Ийирми дюрд   (кафир гызын) бойун охшайан Дяли Дондар йетди (85); Газанын цзяриня ийирми беш бяйини шәһид етдиләр (144); Юз адына хорлайан, ялли йедди гялянин килидин алан, Елин Гоча оьлу Дюня Билмяз Дюләк Уран мяня дерләр (151); Кечяндян отуз уч ахча аларды, кечмяйяндян дюйя-дюйя гырх ахча аларды (87); ... гырх ъцббя бцрцнцб  отуз йедди гяля бәйинин...(43); Дәли Домрул йцз гырх ил дяхи йолдашы иля йаш йашады (93); Цч йцз ъидалы йиэит бунун йанына ъям олду (14); Беш йцз Оьуз йиэитляри шящид олду (44); Цч йцз алтмыш алты алп ава минся (136); Алты йцз гара донлу кафир бунларын цзяриня гойулдулар (135).

Абидянин дилиндя мигдар сайы кими ишлянән мин сайы сюзцн тяркиб һиссяси кими дя чыхыш едир. Мясялян:

Он мин ярдян йаьы эюрдцмся,  ойунум дедим.

Йиэирми мин яр йаьы эюрдцмся, йыламадым.

Отуз мин яр йаьы эюрдцмся, ота сайдым.

Гырх мин яр йаьы  эюрдцмся, гыйа баьдым.

Ялли мин яр эюрдцмся, ял вермядим.

Алтмыш мин яр эюрдцмся, айтышмадым.

Сяксян мин яр эюрдцмся, сяксянмядим.

Дохсан мин йаьы эюрдцмся, донатмадым.

Йцз мин яр эюрдцмся, йцзцм дюнмядим (145);

Йедди мин гафтанынын арды йыртыълы, йарымындан гара сачлы …(32);

Сайларын мәншяйинин юйрянилмяси сащәсиндя дя бязи ишляр эюрцлмцшдцр: Ийирми сайынын ики-дян тюряндийи фикри мювъуддур (1, 141).

Ийирми сайынын мяншяйи илә әлагәдар А.Ялизадя йазыр: «Ики-р-ми сюзцндя «ики»-2, «ми»  исә он демякдир (3, 26). Лакин «ми» щиссяъийинин он мяна­сын­да ишлян­мя­си­ня һеч бир абидядя раст эялинмир.

А.Ялизадя гырх сайынын йаранмасында  Б.А.Гордлевскийя, ялли сайынын ямяля эялмясиндя ися А.П.Самойловичя ясасланараг эюстярмишдир ки, гырх сайы дюрд сайындан тюрямялидир. Мцяллиф ялли сайынын биринъи щиссяси «ял»-ин беш, икинъи щиссяси «ли»-нин ися он сайы мянасында ишлянмясини гейд етмишдир (3, 27).

Алтмыш, йетмиш, сяксян, дохсан сайларынын ямяля эялмясини Щ.Мирзя­задя тари­хи грамматикайа щяср етдийи китабында ашаьыдакы кими изащ етмишдир: алтмыш, йет­миш сайлары дейилишиндя бязи ъцзи фяргляря бахмайараг, ясасян, алты, йедди мигдар сайларынын сонуна-миш щиссясинин артырылмасы иля дцзялмишдир.

Вахтиля мцстягил сюз олан, онлуг мяфщуму ифадя едян- мыш елементи тарихян чох гядимлярдя юз мцстягиллийини итирмиш, бир шякилчи кими бизя эялиб чатмышдыр.

 Мцасир Азярбайъан дилиндя сяксян сайынын фарс дилиндян алынмыш синоними олан щяштад сюзц дя ишлянир. Щяштад сайына «Dяdя Qorqud»ун дилиндя тясадцф едилмир. Бу да Азярбайъан дилиндя сяксян (сяккиз он) сюзцнцн чох гядим заманлардан иш­лян­дийини эюстярир. Абидядя сяксян сайынын ишлянмяси тябиидир, чцнки ясил тцрк сюзц олан сяксян сайы тцрк дилляринин яксяриййятиндя мюв­ъуд­дур. Мяншяъя фарс сюзц олан щяштад сайына ися сон ясрлярдян тясадцф олунур. Сяксян сюзц ися Иранла сярщяддя йерляш­мя­йян Азярбайъан дилинин шимал вя гярб групу диалект вя шивяляриндя горунуб сах­ланмышдыр. Юз дюврцнә эюря аз-чох тиъарәт мяркязи олан вә фарс дили тясириня мяруз галмыш йерлярдя - шярг вя ъянуб групу диалект вя шивәлярдя  исә һяштад сюзц даща чох йайылмыш, һәм данышыг, щям дя әдяби йазы дилиндя нормал бир сюз кими ишлянмишдир (7, 99).

 Мцасир дилимиздя сон заманлар цстцнлцк сяксян сюзцня верилир, ядяби дил бахымындан бу сюз даща  дцзэцн һесаб едилир.

Сайлары фяргляндирян яламятләрдән бири дя онларын диэяр нитг һисся­лә­ри­нин ямяля эәлмясиндя иштирак етмяси вя юзляринин ися щеч бир нитг һисся­синдян ямялә эяля бил­мямясидир. Сайларын тяркибиндя мигдар мцяй­йян­лийи олдуьундан кямиййят шякил­чи­ляри илә ишләнмир. Сайдан сонра эялян тәйинләншән сюз кямиййят категарийасы шәкил­чи­лярини гябул едя билмир. Бу факт сайларын мцстягил, диэяр нитг һиссяляриндян асылы ол­ма­йан нитг һиссяси олдуьуну сцбут едир.

Дцнйа дилляриндя мигдар сайлары ян гядим сай щесаб олунур. Бу сай­лар әшйа­нын мцәййән кәмиййятини,  дягиг вя йа конкрет мигдарыны билдиряряк неъя? нә гә­дяр? суалларындан бириня ъаваб олур. Мигдар сайлары морфоложи ъяһятдян сайларын ян бәсит формасыдыр вя һеч бир спесифик шякилчи гәбул етмир. Башга сюзлә, беля сай­ла­рын һеч бир формал яламяти вя йа хцсуси шякилчиси йохдур. Сайын бу нювц онун диэяр нювляри цчцн ясас һесаб олунур. Дилимиздя ишлянян бцтцн сайлар демек олар ки,  мигдар сайларындан ямяля эәлмишдир.

Мцъярряд анлайышы ифадя едян мигдар сайлары синтактик ъәщятдян тяйин йе­рин­дя ишляндикдя исимләрин мигдарыны, кямиййятини мцяййянляшдиряркян, онлары бир нюв юзляриндян асылы едир.

Абидәнин дилиндя мигдар сайлары мцәййян чохлуьун бир щиссясини вя йахуд гей­ри-мцәййян кямиййятини билдирир. Тцрк дилляриндя мигдар сайлары юз мязмун вя вязифясиндян башга айдынлашдырма, дягигляшдирмя, бяра­бярлик вя с. кими мянала­рын­да да ишләнир. Бу ъцр  мяна чаларларына «Дядя Горгуд»ун дилиндя тясадцф олунур. Мясялян: Варды бу гырх (йиэит ики бюлцк олду) йиэидин йиэирмиси бир йана олду (23); Бабаны  ол гырх намярддян гуртарэил,  йцрц оьул (28); Онлар, еля деэяъ,  ат аьызлы Аруз Гоъа ики дизинин цстцня чюкдц (31); Онлар бир йедийиндя сян ики йеэил! Сәни кафирляр билмясинляр,  дуймасынлар (39); Чобанын дашы тцкянди, го­йун демяз, кечи демяз, сапанын айасына гор атар,  кафирлярин дюрдцн, бешин йыхар (34). Гейд едил­дийи кими, мигдар сайлары дастанларын дилиндя мцхтялиф нитг һис­ся­ля­ри­нин ямяля эәлмясиндя иштирак едя билир. Бу щадисяйя аид бир нечя нцмуняйя диг­гят едәк: ...Мян бу эцн гонур ата гачарам_, цчэцнлцк йолу бир эцндя аларам (34-35).  Он икиъя  сцкцъийин юрян олмуш,  йыьышыр ахы...(26); Чоба­нын цчйашар дана дя­ри­синдян сапанынын айасы,  цч кечи тцкцндән сапанынын голлары варды (40); Гушун ала гатыны, гумашын арысыны, гызын кюйчяйини, доггузлама   чырьаб-чуха Байандыр хана пянъйек чихардылар (114).

Мигдар сайы абидянин дилиндя исим кими шяхся эюря дя дяйишмишдир. Мясялян: Оьулларын икиси  белә саь ясян эялди (134); Бюйля деэяъ, ханым, ол намярдлярин йи­эир­миси дяхи чыха билди (23); Мин сюйлярсян бирисини гоймаз,  ярин сюзцн гулаьына гоймаз (18); Бирин атанда икисин, цчцн йыхды,  икисин атанда цчцн, дюрдцн йыхды (34) вя с.

СЫРА САЙЛАРЫ: Истяр сыра сайлары, истярся дя диэяр сай нювләри мигдар сай­ла­ры ясасында мейдана чыхыр. Сыра сайлары яшйа һаггында даща конкрет анлайыш әкс ет­дирир, юзцнямяхсус шякилчиләр васитясиля ямяля эялир,  мязмун вя шякилъя мигдар сайларындан фярглянир. Мигдар сайларына ялавә едилмякля йени мязмун йарадан бу шәкилчиляр ейни заманда сайларын морфоложи яламяти щесаб олунур.

Мцасир дилимиздә олдуьу кими, йазылы абидяляримизин дилиндя дя сыра сайлары -ынъы, -инъи,  -унъу_, -цнъц, -нъы,  -нъи шякилчиси васитясиля ямяля эялир. Истяр муасир дил­дя, истярся дя тарихян бу шякилчинин әлавяси илә ямяля эялян сыра сайлары аид олдуьу сюз­дян әввял эялярәк щямин сюзля ифадя олунан яшйа  вя һадисялярин сырасыны  бил­дирир. Сыра сайлары дяряъя дя билдирдийиня эюрә, бязян сайын бу нювц  дяряъә сайы адландирылыр (4, 57). Щям дя сыра мяфщуму мигдар мяфһцмумдан сонра йаран­дыьы цчцн сыра билдирян адлар мигдар билдирян адлардан тюрәмя щесаб едилир (4, 57-58).

«Дядя Горгуд» абидясиндя сыра сайларына чох аз тясадцфлярдя раст эялинир. Абидянин дилиндя бир йердя биринъи сайы явязиня яввял сюзц ишләнмишдир. Бу сюз там щцгуглу олмаса да, ясасян биринъи сыра сайынын мянасына уйьун эялир. Биринъи  сыра сайына ися абидянин дилиндя раст эялмирик. Беля бир нцмуняйя нязәр йетиряк: Айт­дылар: - имди инъимя, ханым, яввял онун ялини юпдцйцмцзя. Яэәр сәнин оьлун олма­сай­ды бизим малымыз Эцръцтстанда эетмишди (43).

Мялум олдуьу цзря, Азярбайъан дилиндя ишлянян сыра сайлары ичәри­синдя азяр­бай­ъанъа сюзлярдян башга яряб дилиндян алынан вя сира сайы мяз­му­ну билдирян сюз­ляр: яввялян, санийян, салисән, рабиян, хамисян вя с. сюзләри дя ишлянмишдир. Беля алынма сай­лар Азярбайъанын әрәбләр тярәфиндян истиласы дюврцндән сонра йазы дилиндя юз ифадәсини тапса да, ъанлы данышыг дилиня нцфуз едя билмәмишдир. «Бу факты истяр мца­сир данышыг дили, истярся халг әдябиййатынын дили тясдиг едир, чцнки сайларын бу нювц халг ядябиййатынын дилиндя әщямиййятсиз дяряъядя юз әксини тапмышдыр (7, 101).

«Дядя Горгуд»ун дилиндя гейд олунан сыра сайларынын ишлянмямяси бир тя­рәф­дән дастанларын әряб истиласындан яввял йарандыьыны, диэяр тәрәфдян ися даща чох данышыг дилиня мяхсуслуьуну тәсдиг етмиш олур.

  «Kitabi Dяdя Qorqud»ун дилиндя бир йердя ися цчцнъц сыра  сайына тясадцф едилир:  Оьланын анасы ямъяйин бир сыхды, сцдц эялмяди, ики сыхды, сцдц эялмяди,  цчцнъцдя  кяндуйя  зярб еляди ганы долду.  Сыхды  сцдля ган гарышыг эялди (27).

Яслиндя  контекстдян мялум олур ки,  мятндя цчцнъц  сыра сайындан ялавя би­рин­ъи вя икинъи сыра сайларынын мязмунуна уйьун эялян сюзляр - бир вя ики  иш­лян­мишдир. Эюрундцйц кими, мятн беля бир мязмуна уйьун эялир: Оьланын анасы ям­ъяйин биринъи дяфя сыхды,  сцдц эялмяди,  икинъи дяфя сыхды, сцдц эялмяди, цчцнъц дяфя кяндуйя зярб еляди гани долду...

 Бу хцсусиййятя дастанын дилиндя даща бир нечя йердя раст эялирик. Беля бир кон­текстя мураъият едяк: Аруз Тяпяэюзц алды,  евиня эятирди. Буйурду бир дайя эялди, ямъяйини аьзына верди. Бир  (мцгалися ет: биринъи дяфя) сорду-оланъа сцдцн алды,  ики (икинъи дяфя) сорду-ганын алды,  цч (цчцнъц дяфя) сорду-ъанын  алды (сящ. 116).

Диэяр йазылы абидялярдя тез-тез раст эялинян икинъи, дюрдцнъц, бешинъи сыра сайларына «Kitabi Dяdя Qorqud»ун дилиндя тясадцф едилмяди.

Абидянин дилиндя бир сыра сюзляр сыра сайын мязмунуна уйьун олараг ишлян­мишдир: язял, сон уъ, юндян вя с.

Мясялян: Язялдян йазылмаса гул башына гяза эялмяз (14);

Сон уъу юлцмлц дцнйа (30); Юнцнъя бу чяринин бир аь санъаглы алай чыхды. Чадырын елдян юндян тикди (150); Бу эялян Бякился сиздян юндян мян гачарам, - деди (130).

Демяли, сайлары морфоложи ъящятдян сяъиййяляндирян хцсусиййятлярдян бири сыра сайынын шякилчиси щесаб олунур. Бу шякилчиляр анъаг сайларла ишлянир,  диэяр нитг щиссяляри иля ишляня билмир.

ГЕЙРИ-МЦЯЙЙЯН САЙЛАР. Гейри-мцяййян сай мясяляси тцрколожи ядя­биййатда мцбащися тюрядян мясялялярдяндир. Бу мцбащися ян чох аз вя чох  сюз­ляри иля баьлыдыр. Бязи дилчиляр бу сюзляри гейри-мцяййян сай кими эютцрцрляр. Азяр­байъан, газах, тцркмян, юзбяк дилчиляри аз, чох, хейли вя с. бу кими сюзляри сай­ларла ялагяляндирирляр. Н.К.Дмитрийев ися щямин сайлари (аз, чох) сифят групуна да­хил едир. А.Н.Кононов  бу сюзлярин юзбяк дилиндя гейри-мцяййян мигдар, тцрк ди­лин­дя ися мигдар зярфляри олдуьуну эюстярир (8, 148).

Азярбайъан дилиня даир грамматика китабларында бу сюзляр сай, зярф вя сифят ки­ми эютцрцлмцшдцр.  Бу  сюзлярин сифятляря аид едилмяси мягсядяуйьун дейил. Беля ки, онлар мязмунъа, щямчинин синтактик тяйинлик функсийасы бахы­мындан  щеч дя яламят вя кейфиййят якс етдирмир.

Тцрколожи  ядябиййатда гоша ишлянян бир сыра мигдар сайлары тягриби сайлар кими нязярдя тутулур: беш-алты, ийирми - отуз вя с. Ф.Р.Зейналов беля сайлары гейри-мцяййян сайлара аид етмяйи мягсядя уйьун щесаб едир (8, 149). Чцнки онларын мязмунунда конкрет кямиййят дейил, гейри-мцяййян кямиййят якс олунур.

«Kitabi Dяdя Qorqud»ун дилиндя гейри-мцяййян сайлар да бу цсулла, йяни ики сайын бир-бириня йанашмасы иля дцзялир. Мисаллара диггят едяк: Бир аьаъы йериндян гопарды, атыб ялли-алтмыш адам щялак еляди (117); Пящляванларын гапланы бир оьлан йетди,  бир-ики демяди,  кафирляря гылынъ урду (47).

Абидянин дилиндя мин сайы да бязи щалларда гейри-мцяййянлик билдирмяйя  хид­мят едлр. Мясялян: Онун ардынъа мин говум башлары Дцйяр йетди. Онун ардынъа мин Бякдцз башлары Ямян йетди (85); Мин йердя ипяк халчасы дюшянмишди (109);

Абидянин дилиндя гейри-мцяййян сайлар аналитик цсулла, йяни  ики ейни сюзцн  тякрары  иля дя дцзялмишди. О гядяр дя йайылмамыш бу щадисяйя  «Дядя Горгуд»ун дилиндя бир нечя йердя тясадцф олунур. Мясялян: Гатар-гатар гызыл дявялярини йет­диляр; Товла-товла шащбаз атларыны миндиляр (32); Товла-товла шащбаз атларыны биз минмишиз. Гатар-гатар гызыл дявясини биз йедмишиз (33); Гатар-гатар дявяляр ба­ьышларды (72).

Гейд етмяк лазымдыр ки, абидянин дилиндя гейри-мцяййян сайлар эениш йайыл­мамышдыр.

ТОПЛУ ВЯ БЮЛЭЦ САЙЛАР. Сайын бу мяна групуна да «Дядя Гор­гуд»ун дилиндя тясадцф олунур. Топлу вя бюлэцлц сайлар мцасир тцрк дил­ляриндя мор­­фожи йолла - хцсуси шякилчиляр васитясиля дцзялир. Мцасир Азярбайъан дилиндя сайын бу нювляри,  демяк олар ки, ишлянмир. Бир-ики сай бу мянаны ифадя едирся дя, онлар хцсуси груп тяшкил едяъяк гядяр дейилдир (8, 139)

«Дядя Горгуд»ун дилиндя ися бир нечя йердя топлу вя бюлэцлц сайлара тясадцф олунур. Мясялян:

а) Топлу сайлар абидянин дилиндя ясасян нисбят шякилчиси васитясиля дцзял­мишдир: Яввял йиэирмиси варды (23); Варды бу гырх йиэидин йиэирмиси бир йана, йиэирмиси дяхи бир йана олду (23); Чобанын дашы тцкянди,  гойун демяз, кечи демяз, сапанын айасына гор атар, кафирлярин дюрдцн, бешин бир йердя йыхар олду (34); Бирин атанда икисин, цчцн йыхды,  икинъини атанда цчцн, дюрдцн йыхды (34); Мян цчцнц  булурсам, икисини сян булурсан (54).

Сайлар нисбят шякилчиляри иля бирляшяряк субстантивляшир, бюлэц анлайышы йарадыр. Йухарыдакы нцмуняляр дя буну тясдиг едир.

б) Абидянин дилиндя бюлэц сайлар да хцсуси-морфоложи йолла ямяля  эялмишдир. Бу мянада  новц- ар, -яр, -шар,  -шяр шякилчиси васитясиля дцзялмишдир. Мясялян: Отуз доггуз гыз талели талеиня биряр   ох атды (71); Бунун гапысына биряр кцрз уралым! - деди. (149); Чобанын цчйашар дана дярисиндян сапанынын айасы, цч кечи тцкцндян сапанын голлары варды (40); Аь алнындан бешяр кялмя дуа   гылдыг,  гябул олсун (44); Биряр кцрз уруб    гапийа оватд атдылар. (149),

НУМЕРАТИВ СЮЗЛЯР. Билдийимиз кими, мигдар сайлары исимлярдян яввял иш­ляняряк онларын конкрет мигдарыны билдирир. Бязян кямиййятъя тяйин едилян исмин даща конкрет изащы, она мяхсус олан бир ъящятин айдынлаш­дырылмаси вя йа дягиг­ляш­дирилмяси цчцн бир сыра сюзляр дя ишлянир ки, беля йардымчы  созляря  айдынлашдыриъы вя йа нумератив сюзляр дейилир. (7, 99)

Диэяр  йазылы  абидяляримизин дилиндя олдуьу кими, «Дядя Горгуд» абидясиндя дя бир сыра йардымчы вя йа  айдынлашдырыъы сюзляр ишлямишдир ки, щямин сюзляр сай­лар­дан сонра,  исимдян ися яввял эяляряк исмин даща щяртяряфли  изащына кюмяк  етмиш­дир.  Абидянин  дилиндя кяря, аьаъ, кялмя, пара, сцрц,  бюлцк, баш, йеляк, эюз, гач вя с. кими нумератив сюзляр чох ишлянмишдир: Газандан дюнмязям эярякся йцз паря еля - деди (156); Гылбаш бир гач адам иля  миниб, Газанын дайысы Арузун евиня эялди (153);  Цч кяря йаьы эюрмяся ган аьлайан Доьсун оьлу Рцстям варсын!  -деди (111); Сонра Ямян дейилярди бир киши алты кяря варды (110);  Йедди гат мей­даны доланды, эялди (98);   Кафирляр йедди аьаъ йер гаршы эялдидяр (98); Газан кими пящливаны бир савашда цч кярря атындан йыхан, Гыйан Сялъуг оьлу Дяли Дондар чапар йетди (84); Бир эюз адам ятиня дойам дердим (123); ... гылыъла паралайайын,  алты бюлцк едяйин, алты, йолун айырдында бурахайын! (77); Цч кяря аьзындан играр еляди (53); Дядяйи гова-гова Дяли Гаръар он йеляк йер ашырды (53) вя с.

Ону да гейд едяк ки, «Дядя Горгуд»ун дилиндя алынма сайын  ишляндийиня дя тясадцф одунур. Дастанларин дилиндя ики дяфя пянъйек бирляш­мясиня раст эялинир: ...ханлар ханы Байандур хана пянъйек чыхардылар (71).

Азярбайъан дили абидяляриндя "дяфя" мяналы нумератив сай кими башга ифа­дя­ляр (эяз, кяря, сонралар ися дяфя) ишлянмиш, ъанлы халг дили хцсусиййятлярини даща чох якс етдирян ясярлярдя ися йол   сюзцндян истифадя едилмишдир (6, 66).

Беляликля, гядим тарихя малик олан сайлар щям гурулушъа, щям дя лцьяви мяна­сы вя вязифяси етибариля бцтцн дюврляр ярзиндя юз сабитлийини горуйуб сахлайа бил­мишдир. Узун тарихи инкишаф йолу  кечмясиня бахмайараг бязи фонетик фяргляр нязяря алымазса, абидядя ишлянян сайлар юз лексик-грамматик хцсусиййятляриня эюря индики дюврля ейниййят тяшкил едир.

Ядябиййат

1.                 Азярбайъан дилинин грамматикасы, Ы щисся. Бакы, 1951.

2.                 Дямирчизадя Я.М. «Kitabi Dяdя Qorqud» дастанларынын дили. Бакы, 1959.

3.                 Ялизадя А. Азярбайъан дилиндя кямиййят категорийасы (намизядлик диссертасийасынын ялйазмасы). Бакы, 1966.

4.                 Хялилов Р.Й. Азярбайъан дилиндя сыра сайлары. С.М.Киров адына АДУ-нун Елми Ясярляри. 1968, №6.

5.                 «Kitabi Dяdя Qorqud» (тяртиб едяни Щ.Араслы). Бакы, 1978. (Нцмуняляр ады чякилян китабдан сечилмиш, мютяризядя щямин китабын сящифяляри эюстярилмишдир).

6.                 Мяммядов Й. Орхон-Йенисей абидяляриндя адлар, ЫЫ щисся. Бакы, 1981.

7.                 Мирзязадя Щ. Азярбайъан дилинин тарихи грамматикасы. Бакы, 1990.

8.                 Зейналов Ф.Р. Тцрк дилляринин мцгайисяли грамматикасы. Бакы, 2008.