Nigar Veliyeva

BODY LANGUAGE

Touch communication, also referred to as haptics (the study of human touch behavior), is perhaps the most primitive form of communication. Developmentally, touch is probably the first sense to be used; even in the womb the child is stimulated by touch. Soon after birth the child is caressed, patted, and stroked. In turn, the child explores its world through touch. In a very short time, the child learns to communicate a wide variety of meanings through touch.

Five of the major meanings of touch: positive affect, playfulness, control, ritual, task-relatedness are considered here.

Touch may communicate positive emotions. This touching occurs mainly between intimates or others who have a relatively close relationship. “Touch is such a powerful signaling system”, notes Desmond Morris (1974), “and it’s closely related to emotional feelings we have for one another that in casual encounters it’s kept to a minimum. When the relationship develops, the touching follows along with it”. Among the most important of these positive emotions are support, which indicates nurturing, reassurance, or protection; appreciation, which expresses gratitude; inclusion, which suggests psychological closeness; sexual interest or intent; and affection, which expresses a generalized positive regard for other person.

Touch often communicates our intention to play, either affectionately or aggressively. When affection or aggression is communicated in a playful manner, the playfulness de-emphasizes the emotion and tells the other person that it is not to be taken seriously. Playful touches serve to lighten an interaction.

Touch may also serve to direct the behaviors, attitudes, or feelings of the other person. Such control may communicate a number of messages. In compliance, for example, we touch the other person to communicate “move over, hurry, stay here, do it”. In attention-getting, we touch the person to gain his or her attention, as if to say “look at me” or “look over here”.

Touching to control may also communicate dominance. Consider, as Nancy Henley suggests in her “Body Politics” (1977), who would touch whom – say, by putting an arm on the other person’s shoulder or by putting a hand on the other person’s back – in the following dyads: teacher and student, doctor and patient, master and servant, manager and worker, minister and parishioner, police officer and accused, business person and secretary. Most people brought up in our culture would say the first-named person in each dyad would be more likely to touch the second-named person than the other way around. In other words, it is the higher status person who is permitted to touch the lower status person.

Ritualistic touching centers on greetings and departures. Shaking hands to say “hello” or “good-bye” is perhaps the clearest example of ritualistic touching, but we might also hug, kiss, or put our arm around another’s shoulder in meeting someone or in anticipating the person’s departure.

Task-related touching is associated with the performance of some function; this ranges from removing a speck of dust from another person’s face to helping someone out of a car or checking someone’s forehead for a fever.

We must mention that there are cultural differences in touch communication. For example, students from the United States reported being touched twice as much as did students from Japan. In Japan, there is a strong taboo against strangers touching, and the Japanese are therefore especially careful to maintain sufficient distance.

Another obvious cross-cultural difference is in the Middle East, where same-sex touching in public is extremely common. Men will, for example, walk with their arms on each other’s shoulders – a practice that would cause many raised eyebrows in the United States. Middle Easterners, Latin Americans, and southern Europeans touch each other while talking a great deal more often than do people from “non-contact” cultures – Asia and northern Europe.

Even such seemingly minor nonverbal differences as these can create difficulties when members of different cultures interact. Northern Europeans or Japanese may be perceived as cold, distant, and uninvolved by southern Europeans, who in turn may be perceived as pushy, aggressive, and inappropriately intimate.

The other important kind of communication – is space communication. To our opinion, proxemics is the study of how people manage space, particularly the distances between themselves and others in interpersonal relationships.

Edward T.Hall, in “A System for Notation of Proxemic Behavior” (1963), defines proxemics as “the study of how man unconsciously structures micro-space – the distance between men in the conduct of their daily transactions, the organization of space in his houses and buildings, and ultimately the layout of his town”. In his analysis of the physical space between people in their interpersonal relationships, Hall distinguishes four distances that he feels define the type of relationship permitted. Each of these four distances has a close phase and a far phase, giving us a total of eight clearly identifiable distances. These four distances, according to Hall, correspond to the four major types of relationships: intimate, personal, social, and public.

In intimate distance, ranging from the close phase of actual touching to the far phase of 6 to 18 inches, the presence of the other individual is unmistakable. Each individual experiences the sound, smell, and feel of the other’s breath. The close phase is used for lovemaking and wrestling, for comforting and protecting. In the close phase, the muscles and the skin communicate, while actual verbalizations play a minor role. In this close phase, whispering, says Hall, has the effect of increasing the psychological distance between the two individuals. The far phase allows us to touch each other by extending our hands. The distance is so close that it is not considered proper for strangers in public, and because of the feeling of inappropriateness and discomfort, the eyes seldom meet but remain fixed on some remote object.

Each of us, says Hall, carries a protective bubble defining our personal distance, which allows us to stay protected and untouched by others. In the close phase of personal distance (1 to 2 feet) we can still hold and grasp each other, but only by extending our arms. We can then take into our protective bubble certain individuals – for example, loved ones. In the far phase (2 to 4 feet) two people can touch each other only if they both extend their arms. This far phase is the extent to which we can physically get our hands on things; hence it defines in one sense the limits of our physical control over others. Even at this distance we can see many of the fine details of an individual – the gray hairs, tooth stains, clothing lint, and so on. However, we can no longer detect body heat. At times we may detect breath odor, but generally at this distance etiquette demands that we direct our breath to some neutral corner so as not to offend. At this distance we cannot perceive normal cologne or perfume. Thus, it has been proposed that cologne has two functions. First, it serves to disguise the body odor or hide it; and second it serves to make clear the limit of the protective bubble around the individual. The bubble, defined by the perfume, signals that you may not enter beyond the point at which you can smell me.

At the social distance, we lose the visual detail we had in the personal distance. The close phase (4 to 7 feet) is the distance at which we conduct impersonal business, the distance at which we interact at a social gathering. The far phase (7 to 12 feet) is the distance we stand when someone says: “Stand away so I can look at you”. At this distance, business transactions have a more formal tone than when conducted in the close phase. In offices of high officials, the desks are positioned so that the individual is assured of at least this distance when dealing with clients. Unlike the intimate distance, where eye contact is awkward, the far phase of the social distance makes eye contact essential – otherwise communication is lost. The voice is generally louder than normal at this level, but shouting or raising the voice has the effect of reducing the social distance to a personal distance. It is at this distance we can work with people and yet not constantly interact with them. The social distance requires that a certain amount of space be available. In many instances, however, such distances are not available; yet it is necessary to keep social distance, psychologically if not physically. In order to achieve this, we attempt different arrangements with the furniture. In a small office, for example, people sharing an office might have their desks face in different directions so that each worker may stay separated from the other. Or they may position their desks against opposite walls so that each will feel psychologically alone in the office, and thus be able to maintain a social rather than a personal distance.

In the close phase of public distance (12 to 15 feet), an individual seems protected by space. At this distance, one is able to take a defensive action should one be threatened. On a public bus or train, for example, we might keep at least this distance from a drunkard so that should anything happen, we could get away in time. Although at this distance we lose the fine details of the face and eyes, we are still close enough to see what is happening in case we need to take defensive action.

At the far phase (more than 25 feet) we see individuals not as separate individuals but as part of the whole setting. We automatically set approximately 30 feet around public figures who are of considerable importance and we seem to do this whether or not there are guards preventing us from entering this distance. This far phase is, of course, the distance from which actors perform on stage; consequently, their actions and voices have to be somewhat exaggerated.

It is necessary to tell that it would be a mistake to assume that all nonverbal communication takes place behaviorally. Numerous nonverbal messages are communicated by clothing and other artifacts, such as jewelry, makeup, buttons, the car you drive, the home you live in, the furniture you have and its arrangement, and in fact, just about every object with which you associate yourself. Your associations with an Alfa Romeo, Gucci leather, and cashmere sweaters say something very different from what your associations with a Volkswagen, vinyl, and polyester would say. A Rolex and a Timex may both give you the correct time, but each communicates differently about you. Whatever you wear and what you are associated with will communicate something about you.

We learn early to form impressions of people on the basis of their clothing. In a study by Michael Solomon (1986), children from the fourth and sixth grades wearers of a variety of types of jeans and shoes, in such dimensions as popularity, attractiveness, and friendliness. For example, when the children were shown wearers of three brands of jeans – Calvin Klein (designer type, high-priced), Levi Strauss (medium-priced), and Sears Toughskins (inexpensive), the children perceived the Levi Strauss wearers most favorably and the Sears wearers most negatively.

Undoubtedly, gift is one of the kinds of nonverbal messages. A number of theorists have recently pointed out how we communicate even in our gift-giving. One type of gift has been referred to as the Pygmalion gift, that is, the gift that seems to be designed to change the person into what the donor wants the person to become. (Pygmalion gift – is a gift that communicates the gift-giver’s desire for the person to change his or her personality or life-style). The husband who buys his wife sexy lingerie may be asking his wife to be sexy; the wife who buys her husband a weight-lifting machine may well be asking the same thing. The parent who repeatedly gives a child books or scientific equipment, such as a microscope, may be asking the child to be a scholar. The problem with some of these gifts is that the underlying motives – the underlying displeasures – may never be talked about and hence never resolved.

This is not to say that all gifts are motivated by negative aspects of our personalities, only to suggest that even in gift-giving there are messages communicated that are often overlooked and that often function below the level of conscious awareness. Such messages, however, may have considerable impact on the recipient, the donor, and the relationship itself.

Thus, nonverbal communication concerns every aspect of man that sends messages to another person. On the basis of these messages, the other person forms an impression of you – an impression that will be quickly and firmly established. Nonverbal messages communicated by eyes, face, and body, also by clothes and other possessions one displays.

Bibliography

1. Edward T. Hall. A System for Notation of Proxemic Behavior, 1963.

2. Nancy Henley. Body Politics, 1977.

3. Desmond Morris. Touch communication, 1974.

4. E. Sapir. Language, Culture and Personality, Berkley and Los-Angels, 2001.

5. Frank Smith. Psycholinguistics and Reading, New York: Holt, Rinehart and Winston, 1973.

X ü l a s ə

Nitqsiz ünsiyyət

Diqqətinizə təqdim olunmuş məqalə, adınan məlum olduğu kimi, nitqsiz ünsiyyətin tədqiqinə həsr olunur. Burada qeyri-verbal ünsiyyətin müxtəlif növləri araşdırılır. Onlara toxunma prosesi, auranın təsiri, artifaktual kommunikasiyalar aiddir. Hədiyyə vermə prosesi həmçinin qeyri-verbal ünsiyyət növü kimi təhlil olunur. Tədqiqat zamanı belə nəticəyə gəldik ki, qeyri-verbal ünsiyyət bir çox məqamlarda yarana bilər. Məsələn, qeyri-verbal mesajlar gözlə, qaşla, müxtəlif üz cizgilərilə, gülüşün növü və tərzi ilə, bədənin hərəkəti ilə, geyim tərzi ilə, yerişlə və başqa nitqsiz ifadə olunan jestlərlə göndərilə bilər.

Р е з ю м е

Бессловесное общение

Представленная вашему вниманию данная статья, как ясно и из названия, посвящена изучению бессловесного общения. Здесь исследуются различные виды невербального общения. К ним относятся процесс касания, влияние ауры, артифактуальная коммуникация. Процесс дарения подарков также рассматривается как вид бессловесного общения. В процессе исследования мы пришли к такому выводу, что невербальное общение может происходить по разному. Например, невербальные сообщения могут выражаться посредством глаз, бровей, другими чертами лица, видом и манерой смеха, жестом, стилем одежды, походкой и другими бессловесными жестами.

Key words: nonverbal communication, communicate positive

Dr. Zivər Hüseynov

SƏFƏVI DÖNƏMI VƏ TÜRK DILI *

Özət

Турки, которые тысячелетия жили и временами правили на территории Кавказа, Ирана, Ирака, Турции являются носителями культуры, оставившей глубокой след на Востоке, в восточной Европе, а также в Америке. Государство Сефевидов, построенное азербайджанскими турками на большой территории, являются отражением этого времени. На территории Сефевидов наряду с развитой политической и военной системой существовала культура, которая способствовала распространению турецкого языка и литературы на уровне господствующих в то время арабского языка и фарси.

Турецкий язык использовался как официальный язык в дворцовом этикете и среди военных высокого ранга, на этом языке публикуются указы и документы, проводится дипломатическая переписка. В учебных заведениях больших городов изучается турецкий язык. Осуществляются переводы различных источников на турецкий язык и проводится их исследование. Турецкий язык, возвысившийся до официального и научного уровня, стал использоваться поэтами для создания произведений на родном языке. Конечно стала тщательного записываться древняя литература, передаваемая во времени в устной форме. В периоде господства Сефевидов были созданы достойные образцы произведений, созданных писателями, поэтами и учёными. Из всего этого можно сделать вывод о том, что в истории турецкого языка государство Сефевидов сыграло выдающуюся роль.

The Turks, who lived thousands of years and ruled from time to time in the territory of the Caucasus, Iran, Iraq, and Turkey, are carriers of the culture which has left deep traces in the east, in eastern Europe, and also in America. The Safavid state, constructed by the Azerbaijan Turks in a big territory, is a reflection of this time. In the territory of the Safavids, along with a developed political and military system, there was a culture which promoted distribution of Turkish language and literature at the same level as the Arabic and Persian languages, which dominated at that time.

Turkish language is used as an official language in palace etiquette and among military men of high rank, and in this language decrees and documents are published and diplomatic correspondence is sent. In educational institutions of big cities, Turkish language is studied. Translations are made from various sources into Turkish language, and research is conducted. The Turkish language, towering to an official and scientific level, began to be used by Turkish-speaking poets for the creation of works in their native language. Of course the ancient literature transferred at that time in oral form began to be carefully registered. The most noteworthy examples of our literature are those created by writers, poets and scientists in the period of Safavid domination. From all of this, it is possible to draw the conclusion that in the history of Turkish language, the Safavid state played an outstanding role.

Türklər hələ əvvəlki əsrlərdən bəri qərbi Asyanın geniş bir ərzisində müxtəlif əsrlərdə müxtəlif sülalələrin adı altında böyük və kiçik dövlətlər qurmaqla hakimiyyət etmişdirlər. Səfəvilərin hakimiyyət etdikləri hazırkı Azərbaycan, İran və İraq bölgəlrində də Səfəvilərdən əvvəlki əsrlərdə başqa türk sülalələri hakimiyyət etmişdirlər. Qəznəvilər dövründən bəri, hazırki Azərbaycan, İran, Türkiyə və İraq sərhədləri daxilindəki geniş siyasi fəaliyyətlərinə və qurduqları dövlətlərə nəzər salsaq, onların bu bölgələrdə hərtərəfli hakim olduqlarının şahidi olarıq. Adı gedən bölgələrdə Qəznəvi, Qaraxanlı, Xarəzmşah, Səlcuqlar, habelə Elxanı, Qaraqoyunlu, Ağqoyunlu, Səfəvi və Osmanlı adı altında hökümət edən türklərinin müxtəlif dövürlərdə şərqdən qərbə, hətta, bəzən Afrika torpaqlarınadək uzanıb gədən hökumətləri bu xalqın siyasi, tarixi, mədəni, ədəbi və sair baxımdan dünyanın qabaqcıl xalqlarından biri olmasını sübut edir. Bu proseslər nəticəsində türklərin mədəniyyəti ilə bərabər dilləri də həmin bölgələrdə yayılmağa və hakim olmağa başlamışdı.

Səfəvi dövründə türklərin dili dedikdə, böyük bir coğrafiya, yəni həmin vaxtda qərbdə hakim olan Osmanlılar, şərqdə Özbəklər və Hindistanda Məmlukların qurduqları dövlətlərdə yaşayan xalqların dili nəzərdə tutulsa da bu məqalədə Səfəvi dövləti daxilində istifadə olunan türk dili haqqında söhbət açacağıq.

Ümumilikdə türk dili də dünyanın digər dilləri kimi tarixi baxımdan müxtəlif dövürlərə bölünmüşdür. Lakin, Səfəvi dövrü mövcud olan türk dili də XVI- XVIII əsrin ilk onilliyi, yəni Səfəvilər sülaləsinin hakimiyyəti ilə eyni zamanda olan türk dilidir.

“Türk dilinin yeni ləhcələri” və ya “Türk dilinin yazı dilinə çevrilməsi” (2; s.151) adlanan bu dövr, XVI əsrdən başlayır və bu dövr eyni zanda “Türk dillərinin müasir ləhcələri” dövrü də adlanır. Belə ki, həmin vaxtdan etibarən bu dil, artıq şifahi xalq dili vəziyyətindən çıxıb, sürətlə mətn, yazı və ədəbi dil səviyyəsinə çatmışdı.

Haqqında söhbət gedən dövür habelə, əvvəllər eyni kökdən, Oğuz türkcəsidən olan və sonralar siyasi coğrafiyasına görə bir-birindən fərqlənən iki ləhcənin meydana gəldiyi dövürdür. Bir-birinə yaxın olan bu iki ləhcə, iki qüdrətli dövlət daxilində Osmanlı türkcəsi və son zamanlar Azərbaycan türkcəsi adlanan türk dili və ya “qızılbaşi” (5; s.161) adı ilə tanınırdı. Osmanlı türkcəsi Osmanlı dövləti daxilində, Azərbaycan türkcəsi isə Qaraqoyunlu, Ağqoyunlu və xüsusilə Səfəvi dövləti daxilində fars dilindən sonra işlənən ikinci hakim dil idi.

Yuxarıda qeyd etdiyimiz kimi o dövürdə bir-birindən çoxda seçilməyən Oğuz türkcəsinin Səfəvi dövləti daxilində istifadə olunan ləhcəsi bəzi qaynaqlarda “torki” adlanırdı. Böyük dilçi alim, Ə. Dəmirçizadə, bu dilin hələ Səvəfi dövründən əvvəlki əsrlərdə “türki - türkcə” adlanmasına dair yazmışdır: “O zaman, (Nizami Gəncəvi dövründə) تركي “türki” sözü əsasən “türk dili” mənasında işlənirdi və Azərbaycanda oğuz-qıpçaq qəbilə dilləri əsasında tam formalaşmış ümumxalq Azərbaycan dili də bu adla tanınırdı. Hətta sonralar, xüsusən XIV-XV əsrlərdə “Osmanlı” adı ilə tanınan türk ədəbi dili və “Cığatay” adı ilə tanınan özbək ədəbi dili formalaşandan sonra da “türki” və ya “türk dili” termini uzun müddət “azərbaycanca” mənasında işlənmişdir”.(5; s.87)

Bu haqda, başqa bir dilçi alim H. Zərinəzadə yazır: “Səfəvilər dövründə farsca lüğət və tarixə aid əsərlər yazmış müəlliflər ترك (tork) - türk dedikdə, əsas etibarilə azərbaycanlıları nəzərdə tutmuş, osmanlı türklərini روم-rum və ya - روميrumi, özbəkləri - ازبك özbək, türkmənləri– تركمن torkmən və ya - تركمانtorkəman, monqolları - مغولmoğol, Çin Türküstanı əhalisini isə تركان ختائي- torkani-xətai adlandırmışdırlar”.(20; s.27-28) Beləliklə tork adlanan azərbaycanlılarının o dövürdə dillərinin “torki” adlanması istisna deyil.

Bu faktlardan başqa, həmin dövrün türk və fars dilində yazılmış mətnlərində istifadə olunan çoxlu sayda türkcə sözlərin əksəriyyətinin bu gün türk ləhcələri arasında ən çox Azərbaycan türkcəsində işlənməsi bizi bu fikrimizdə yanıltmır.(9;s.91-188) Yuxarıda göstərilən misallara əsasən də məqalədə haqqında söhbət açdığımız türk dili, yalnız, Səfəvi dövləti daxilində istifadə olunan və bu gün Azərbaycan dili adlanan türkcədir.

Əvvəlki dövürlərdə olduğu kimi dövlət daxilində fars dilinin hakim olmasına baxmayaraq, Səfəvilər dövründə türklərin hakimiyyətindən dolayı türk dili, daha geniş istifadə olunurdu. Belə ki, bu dövrdən etibarən türk dili, ədəbi və elmi dil kimi fars dilindən heç də geri qalmırdı. Bununla bağlı, bir çox tarixi sənədlərdə faktlar vardır və bu faktlardan biri, avropalı Şarden adlı səyyahın yazdığı yazıdır. O, öz səyahətnaməsində İsfahan şəhərindəki xatirələrindən yazarkən, səltənət kitabxanası haqqında belə yazır: “Bu səltənət kitabxanasının kitabları farsca, ərəbcə, türkcə və kufi dilində olan kitablardan ibarətdir”.(17; s.79) Şardenin verdiyi məlumatdan, türk dilinin o dövrdəki nüfuzu və elmi dil kimi ərəbcə və farsca ilə yanaşı elmi dil səviyyəsində olduğu orataya çıxır.

Adı gedən dövürdə türk dilinin bu dərəcədə inkişaf etməsi, bir çox müxtəlif səbəblərə dayanır. Ən başlıca səbəblərdən biri hələ XV əsrdə türklərin ən çox yaşadığı ərazilərdə qurulmuş Qaraqoyunlu və Ağqoyunlu dövlətlərinin hakimləri Cahan şah, Uzun Həsən, Soltan Yaqub və sonrakı, yəni XVI və XVII əsrlərdə Səfəvi hakimlərindən Şah İsmayıl Xətai, Şah Təhmasib və digərlərinin türk dilinə dəyər vermələri və bu dili rəsmi dil kimi istifadə etmələridir.

Səfəvi dövlətinin başçılarının öz ana dilləri olan türk dilinə çox dəyər verdikləri haqda, əlimizdə bir çox dəlillər vardır. Bunun ən bariz nümunələrindən biri, I Şah İsmayılın şiyə məzhəbi ilə yanaşı türk dilinə göstərdiyi xüsusi diqqət idi. O, şiyə məzhəbinə Səfəvi hakimiyyətinin qüdrətlənməsinin əsası olduğu, türk dilinə isə Səfəvi havadarlarını birləşdirən amil olduğu üçün önəm verirdi.

Belə ki, türk və Qızılbaş tayfaları bu dövlətin havadarları və əsas qüdrətləri idilər. Səfəvilər, Qızılbaşların qılıncının gücü ilə səltənət təşkil etdikləri üçün Qızılbaşların dövlətdə birbaşa nüfuzları vardı. Bundan başqa bu tayfanın məzhəbi və hərbi xislətləri də buna zəmin yaradırdı.

Səfəvi hökumətinin ilk illərində hökumətin müxtəlif sahələrində, məzhəb, siyasət və ordu bir-birindən tam olaraq ayrı olmadığına görə, mənsəblər və məqamlar birbaşa bir-birinə müdaxilə edirdilər və bu mənsəblər və məqamların başında da türk tayfaları dururdu. Ələlxüsus dövlətin banisi, Şah İsmayılın öz hədəflərini icra etməsi üçün topladığı Qızılbaş, Şamlı, Ustaclı, Təkkəli, Rumlu, Əfşar, Qacar və Ərsaq tayfaları əsas və həqiqi güc kimi bütün sahələrdə fəaliyyət göstərirdilər. Padşah, həmin dövlət məmurları, ordu başçıları və hətta öz müridləri ilə mənəvi və zahiri əlaqəsini də türk dilində bəyan edirdi. Bütün bunlara görə, Şah İsmayılın qüdrətə çatması ilə yanaşı, türk dili yeni güc əldə etdi.

Türklərin məzhəbi xislətlərinə nümunə olaraq isə bunu demək olar ki, hələ əvvəlki əsrlərdə belə Səfəvi xanədanı şiyə məzhəbinin təbliğatı üçün türkləri göndərirdilər. Belə ki, Səfəvilərin bəzi təbliğatçıları iranlı şiyə məzhəb şeyxlər deyil, şiyə məzhəbli türklər idilər və bu ənənə hələ Şeyx Heydərin zamanında mövcud idi. Qaynaqlarda yazılan faktlara əsasən, Soltan Heydər zamanında iki dəfə türk şiyələrdən olan Həsən Xəlifə adlı şəxs İrana gəlib, Soltan Heydərdən əmr aldıqdan sonra Təkkə elinə göndərildiyi haqqında yazır. (12; s.135)

Türk dilinin inkişafına səbəb olan digər amillərdən biri də, qonşuluqda türk dövlətlərinin mövcüd olması və Səfəvilərin onlarla olan əlaqəsi idi. Günbatanda Osmanlı dövlətinin bir qüdrətli siyasi-mənəvi faktora çevrilməsi, gündoğanda isə Baburlu və Şeybani Türk dövlətlərinin varlığı türk dilinin inkişafına təsir edirdi.

Beləliklə, Səfəvi dövründə türk dili fars dilindən sonra dövlət, saray və diplomatiya dilinə çevrilmişdi. Hakimlər, dövlət işçiləri, onların ailələri və yaxınları və dövlətin yüksək rütbəli şəxsləri türk dilinə üstünlük verir və bu dildə danışırdılar.

Bu dövürdə başqa ölkələrdən Səfəvi padşahlarının ünvanına türk dilində məktublar gəlir və ya Səfəvi padşahları türkdilli və qeyri-türkdilli ölkələrə bu dildə məktublar göndərirdilər. Belə məktubların bəzilərinin göndərildiyi tarix və ünvan haqqında bəzi tarix kitablarında, xüsusilə Firidun bəyin “Münşaatus-səlatin” kitabı və bu kimi qaynaqlarda yazılmış və bunların bəziləri tarixçilər tərəfidən tədqiq edilib, tanidilmişdir. Buna misal olaraq I Şah Təhmasibin Şahzadə Səlimə Bayazid haqqında ünvanladığı və I Şah Abbasın Osmalnı Fərhad paşaya yolladıqları məktublar (9; s.266-271), I Şah Səfi tərəfindən Mixail Romanova və II Şah Abbas tərəfindən Şirvan bəylərbəyi Manuçehrə göndərlmiş iki türkcə məktubdan söz açmaq olar.(14; s.89) Bundan başqa Soltan Hüseyn Səfəvinin vəziri olan Məhəmmədrza bəyin Fransa səfirinə ünvanladığı türk dilində dörd məktubu da Farnsanın Xarici İşlər Nazirliyinin arxivində saxlanılmaqdadır. (18; s.11,21,26,28)

Türk dilinin nüfuzunu sübut edən faktlardan biri də Səfəvi padşahlarının verdikləri fərmanların başlığında “hökm” əvəzinə “sözümüz” yazdıqlarına dair mövcud olan sənədlərdir. (3; s.51)

Əvvəlki dövrlərlə müqaisədə Səfəvilər zamanı özünün qızıl dövrünü yaşayan türk dilinin bu dövürdə fars dilinə təsiri daha da artmağa başlamışdı. Farsca yazılan mətnlərdə türk dilində saysız-hesabsız sözlərlərdən başqa, xalq dilində işlənən “qurban olduğum”, “Abbas muradını versün”, və bu kimi cümlələr ha belə türkcə beytlər və sənədlər olduğu kimi yazılmaqla fars dilinə kəskin təsir qoyurdu. Bu da türk dilinin başqa dillərə təsir edəcək dərəcədə inkişaf etməsinin göstəricisidir.

Yuxarıda sadalanan bu faktlardan başqa, türk dilinin o dövrdəki nüfuzu haqqında əlimizdə bir çox sənədlər vardır. Belə ki, həmin dövrdə şərqə, xüsusilə də İran və Osmanlı torpaqlarına səfər edən səyyahlar öz səyahətnamələrində türk dilinin Səfəvi dövləti daxilində rolu və əhəmiyyəti haqqında bir çox məlumatlar vermişdirlər. Buna misal olaraq, Osmanlı dərbarında uzun müddət qaldıqdan sonra türk dilini öyrənmiş italyan Pyotro De Lavalinin bu haqda yazılarını göstərmək olar. O, İranda qaldığı zaman İsfahan təəssüratlarından yazarkən, türk dili və onun əhəmiyyəti haqda bir neçə yerdə maraqlı faktlar yazmışdır.

De Lavali, Şah Abbasın hüzurunda oldugu zamanların xatirələri haqqında yazır: “Şah, bizim türk dilini bilib-bilmədiyimiz haqda orada olanlardan soruşdu və onlar cavabında, mənim çox yaxşı bildiyimi dedilər. Çünki gün boyu onlarla bu dildə danışırdım. Beləliklə, öz yerimdə oturduqdan sonra şah, gülərüzlə mənə baxıb türk dilində deyildiyi kimi dedi: -Xoş gəldi, səfa gəldi-”.(4; s.656)

O, yazıları boyu, şahla türk dilində danışdığı haqda başqa məlumatlar da vermişdir.

De Lavali, 1617-ci il 18 Dekabr tarixində dostu Maryo Eskipanoya İsfahan şəhərindən göndərdiyi məktubda yazır: “İranda ümumilikdə fars dilindən çox türk dilində danışılır, xüsusilə də saray əhli və yüksək rütbəli şəxslər arasında... İranlılar türk dilinə fars dilindən daha çox dəyər verdikləri üçün deyil, bütün qoşun türk Qızılbaşlardan təşkil olduğu üçün bu dildə danışılır. Müxtəlif tayfalardan olan şahın əlaltıları da türkcə danışır və fars dilini bilmirlər. Buna görə də təkcə əmirlər orduya aid işlərdə deyil, hətta şahın özü belə vaxtının çoxunu onların arasında keçirir və öz fikirlərini bəyan etmək üçün türk dilində danışırdı. Bu səbəbə görə də bu dil, bütün saraydakılar, qadınlar və başqaları arasında yayqın idi.(8; s.58)

İranda qaldığı müddətdə türkcə bir şeir yazan bu səyyah, 1620-ci ildə bu dildə “Türk dilinin qrammatikası” kitabını da yazmışdır. Adı gedən kitabın girişində Avropa, Asiya və Afrikada hökmranlıq edən Osmanlı, İranda hökmranlıq edən Səfəvilər və Orta Asiyada hökmranlıq edən digər türk xalqlarına görə, bu dilin öyrənilməsinin əhəmiyyətli olduğu haqda məsələlərə toxunmuşdur. (8; s.59)

Almaniya dərbarıdakı, Fridrix Fen Helşteyn tərəfindən münşi vəzifəsini yerinə yetirmək üçün Rusiya və İrana göndərilmiş Adam Olarius 1636-ci ilin noyabrından 1638-ci ilin fevralına qədər İranda qalmış və türk dili haqqında yazmışdır: “İranlılar ana dilindən başqa türk dilində də danışmağa çalışırlar”. (13; s.304)

Sanson adlı başqa bir avropalı səyyah, türk dilinin əhəmiyyətinə dəlalət edən bir məlumatda yazmışdır: “1683-cü ildə məni xristian təbliğatçılarının qrupunda İrana yolladılar. Mənim ilk işim türk və İran (fars) dillərini öyrənmək idi. Çünki bu dilləri öyrənmədən bu işdə faydalı olmayacağımı və işimdə uğur qazana bilməyəcəyimi bilirdim...”. (16; s.19)

Sanson, iranlıların şaha olan hörməti barədə yazarkən, xalqın şahla söhbət etdiyi və ya ona müraciət etdikləri zaman istifadə etdikləri türkcə sözləri də öz səyahətnaməsində yazmışdır. Bu sözlər “qurban olum”, “din və imanım padşah”, “başuna dönüm” kimi sözlərdən ibarətdir. (16; s.169)

Başqa bir səyyah 1684-cü ildə münşilik vəzifəsi üçün İrana gələn Engelbert Kampfer adlı şəxsdir. O, öz səyahətnaməsində türk dilinin yayğın olması haqqında yazır: “İran dərbarında yayğın olan dil, Səfəvi silsiləsinin ana dilidir və bu dil, məmləkətin adi xalqının dili ilə fərqlənir. Türk dili, saraydan yüksək rütbəli və hörmətli şəxslərin evlərinə də nüfuz edib və beləliklə, elə bir vəziyyət yaranıb ki, şahın hörmətini qazanmaq istəyən hər kəs, bu dildə danışır. Bu gün iş o yerə çatıb ki, başı bədəni üçün qiymətli olan hər kəs, bu dili bilməsə, həmin şəxs üçün eyib sayılır”. O, türk dili haqqında başqa bir yerdə yazır: “Türk dili, bütün şərq dillərindən asandır. Çünki kəlmələrin hallanması (sərf olunması) və qrammatik quruluşu asandır. Türk dilinin sözlərində olan əzəmət və onun qulağa xoş təsir bağışlayan ahəngi, bu dilin səltənət qəsrində danışıq dili olmasına səbəb olmuşdur”. (10; s.167)

Səfəvi dövründən qalmış bütün məktublar və sənədlər həmin dövrdə türk dilinin təkcə saray və ordu dili deyil, rəsmi dil olduğunu da sübut edir.

XVI əsrin sonundan başlayaraq, XVII əsrin ortalarına qədər hakimiyyət edən I Şah Abbasın təşəbbüsü ilə dövlətin paytaxtı türklər yaşayan bölgədən İsfahana köçürülməsi ilə Təbriz öz əvvəlki siyasi və mədəni əhəmiyyətini əldən verdi, başqa bir tərəfdən isə Sah Abbas, hərbi islahatlar aparmaqla Qızılbaş tayfalarının qüdrətini azaltdı. Bu dəlillərə görə, türk dili əvvəlki əsrə nisbətən, zəifləmişdi. Bunun nəticəsində də, fars dili rəsmi dil, ərəb dili elmi və dini dil kimi hakim olmuş, türk dili isə tam rəsmi dil statusunu qazana bilməmişdir.

Ancaq, bütün bunlara baxmayaraq, türk dili xalqın təlabatına görə, təhsil ocaqlarında belə istifadə olunurdu. Həmin dövrdə Təbriz, Şirvan və türklərin yaşadığı digər böyük şəhərlərdə fəaliyyət göstərən məktəblərdə türk dili, fars və ərəb dili ilə yanaşı tədris olunur və bu bölgələrdə yaşayan xalq, öz ana dilində təhsil alırdı. Beləliklə, bu məktəblərdə türk dilində kitablara təlabat artmağa başladı. Bu səbəbə görə də türk dilində müxtəlif fənnlərə aid kitablar yazılmağa və ya başqa dillərdən, xüsusilə də fars və ərəb dillərindən tərcümə edilirdi. Bu ehtiyaclar ilkin mərhələdə ərəb və fars dilində yazılmış müxtəlif fənnlərə aid kitabların türkcəyə tərcümə edilməsi ilə başlandı az keçmədən tibb, riyaziyyat, tarix və sair bölümlərə aid türk dilində kitabların yazılması ilə davam etdi.

Tərcümə edilmiş əsərlərə nümunə olaraq, dövrün ən əsas tərcümə əsərlərindən biri “Şühədanamə”-ni göstərmək olar. Bu əsər, 1538-ci ildə Məhəmməd ibn Nişati tərəfindən Hüseyn Vaiz Kaşifinin “Rövzətüş-şühəda” adlı əsəri üzərindən edilmiş tərcümədir. Məhəmməd ibn Hüseynin XVI əsrdə etdiyi tərcüməsi də dövrün ən məşhur tərcümə əsərlərindəndir. (7; s.21) Həmin dövrdə digər tərcümə olunan əsrlərdən, Şeyx Əbülfəzl Hüseyn ibn İbrahimin “Kəvamilüt-təbir” və “Təzkireyi Şeyx Səfi” əsərinin adını da çəkmək olar. (3; s.65)

Azərbaycan ədəbi və tərcümə nəsrini, böyük şair və mütəfəkkir, Məhəmməd Füzulidən ayırmaq olmaz. Belə ki, bu dilə tərcümə edilmiş ən yaxşı tərcümə əsərləri onun tərəfindən edilmişdir. Həmin əsərlərindən biri, Caminin “Hədise ərbəin” əsərinin türkcəyə tərcüməsidir. O, bu əsəri klassik üslubda tərcümə etmişdir. (7; s.24) “Hədiqətütüs-süəda” onun tərəfindən yazılmış digər sərbəst təcümə əsəridir ki, daha çox müstəqil əsər hesab olunur. Bu əsər yazıçının dini-fəlsəfi bilik və düşüncələrinin bəhrəsidir.

Dövrün digər tərcümə əsərləri nümunələrindən “Şeyx Şəfi mənqbərələri” ilk dəfə türk dilinə çevrilmiş “Kəlilə və Diminə”, Kərbəla hadisəsi haqqında ərəb və fars dilindən tərcümə edilmiş “Ciyaul-muminin” və “Oğru və qazi” və sair əsərləri göstərmək olar.

Başqa dildən müxtəlif mövzularda əsərlərin tərcümə edilməsi, bu dildə danışan xalqın ehtiyaclarını ödəməkdən başqa, həmin dilin zənginliyi və elmi dil səviyyəsində olduğunun göstəricisidir. Zira bir dildən müxtəlif mövzulu əsərlərin çevrilməsi, həmin dilin zəngin söz ehtiyatının olmasını sübut edir.

Türkdilli xalqın ana dilindəki kitablara olan ehtiyaclarını ödəmək üçün tərcümə əsərlərindən başqa, farca-türkcə və ərəbcə-türkcə lüğətlər, habelə türk dilinin qrammatikasına* dair kitablar da yazılmışdır.

Lüğət nümunələrindən Həsən ibn Hüseyn Qarahesarinin yazdığı “Əl-Lüğət” Əhməd ibn Kamal paşanın yazdığı “Dəqaiqul-həqaiq”, Məhəmməd ibn Bədrəddin Münşidən “Müsəlləs”, Xacə Təbib Buxaridən “Əlfazu Cəliye fi bəyani Luğatu Turkiye” və sair əsərləri göstərmək olar.(19; s.178) Məşhur “Sənglax” və “Qəvaedi Əhmədiyye” də o dövrün türkcə lüğət nümunələrindəndir.

Bir dill haqqında yazarkən o dilin inkişafını sübut edən yazılı ədəbiyyatdan da söz açmaq lazımdır, çünki bir dili yaşadan onun ədəbiyatı və yazılı əsərləridir. Buna nümunə göstərdiyimiz tərcümə əsərləri və lüğətlərdən başqa, türk dilində yazılmış müstəqil əsərlər də az deyil. Həmin dövrdə türk dilinin ədəbiyyatı olduqca parlaq bir dövrə çatmışdı. Belə ki, əvvəlki əsrlərlə müqaisə etdikdə bu dövr, türk ədəbiyyatının qızıl dövrü sayılır. Həmin dövrün tanınmış yazıçı və şairləri türk dilində bir çox əsərlər yadigar qoymaqla, Azərbaycan dilini ədəbi bir dil kimi tanıtmaqla bərabər bu dili yaşatmışdırlar.

Yuxarıda qeyd etdiyimiz kimi, XVI əsrdə Səfəvi dövləti qurulduqdan sonra bu dövlətin padşahları, I Şah İsmayıl və Şah Təhmasib müxtəlif elmlərin inkişafında böyük addımlar atmışdırlar. Onlar öz saraylarında şairlər, alimlər, incəsənət ustalarını toplayır və onları himayə edirdilər. Şah İsmayılın sarayında Göyçayın Bərgüşad kəndində dünyaya göz açmış Həbibinin başçılığı ilə ədəbi məclis təşkil edilirdi. Əslində, Ağqoyunlu hakimi Soltan Yaqub tərəfindən təşkil olunmuş bu məclis, I Şah İsmayıl dövründə şair və ədiblərin toplaşdığı yerə çevrilmişdi. Burada toplanan şairlərin əksəriyyəti türk dilində şeir yazan saray şairləri idi.

Bunu da qeyd etməliyik ki, I Şah İsmayıl, vaxtının çoxunu döyüşlərdə keçirməsinə baxmayaraq, alimlər məclisində oturur və şeir yazmağa böyük maraq göstərirdi. Belə ki, onun öz ana dilində yazmış olduğu şeirlərdən ibarət “Divanı” Azərbaycan, İran və sair ölkələrin kitabxanalarında mövcüddur. (11; s.55) Şah İsmayılın Xətayi təxəllüsü ilə yazdığı ürəkoxşayan şeirləri bu gün də xalq arasında oxunmaqdadır.

Şah İsmayıl və şairlik bacarığı olan I Şah Təhmasibdən başqa, digər şahlar, şahzadələr və dövlətin yüksək rütbəli şəxsləri şeir və ədəbiyyata böyük maraq göstərir, alim və şairləri himayə edirdilər. Buna misal olaraq; Sadiq Bəy Əfşar özünün o dövrdə türk dilində yazmış olduğu “Məcmu əl-xəvas” adlı təzkirəsində bir çox padşah, şahzadə və dövlət məmurlarının adları və beytlərindən nümunələr yazmışdır. (15; s.21-28)

Dilimizin elmi və ədəbi baxımdan inkişafında şairlərimizin rolu böyük olmuşdur. Onlardan biri, dünya ədəbiyyatının parlaq nümunələrindən olan Məhəmməd Füzulidir. Bu şair özünün ən məşhur nəzm və nəsr əsərlərini öz ana dilində yazmışdır. Bundan başqa, onun qoyub getdiyi Füzuli məktəbi sonrakı əsrlərdə bir çox şairin yetişməsi üçün zəmin yaratmışdır.

Bu şahlar və dövlət məmurlarının şeir və ədəbiyyata olan maraqları və qayğıları şairlərin, o cümlədən türk dilində şeir yazan şair və elm adamlarının ortaya çıxmasına və Səfəvi dövləti daxilində türk ədəbiyyatının fars ədəbiyyatı qədər irəliləməsinə səbəb olmuşdur.

Həmin dövrdə Səfəvi dövləti daxilində türk dili və ədəbiyyatı ən çox Təbriz, Şirvan və sair bu kimi böyük şəhərlərdə fəaliyyət göstərirdi. Lakin, əvvəlki illərdən bəri bu dövlətin paytaxtı olmuş Təbriz şəhəri ən böyük mərkəzlərdən biri olduğu üçün alim və şairlərin əksəriyyəti bu şəhərdə toplaşırdılar, buna görə də həmin dövrdə yayğın olan ədəbi dil, Təbriz ləhcəsi idi. Böyük dilçi alim Dəmirçizadənin dediyinə görə, XVI əsrdə Azərbaycan ədəbi dili Təbriz ləhcəsinə söykənirdi. (6; s.187)

Səfəvi dövrünün ədəbi dili həmin vaxt inkişaf mərhələsində olsa da hələ də nüfuzu davam edən ərəb və fars dillərinin kəskin təsiri altında idi. Çünki həmin dövrün türk dilində yazıb-yaradan şair və alimləri öz dillərindən başqa əvvəlki dövrün ənənəsini davam etdirərək ərəb və fars dillərində də nəzm və nəsr əsərlər yaradırdılar. Eyni zamanda Osmanlı və Cığatay ədəbi dili ilə bir-birinə qarşılıqlı təsir göstərməkdə idilər. Lakin ədəbi dili Osmanlı ədəbi dilindən də ayırmaq doğru olmazdı, çünki həmin dövürdə olan şairlərin bəziləri hər iki ləhcəyə aid edilir. Bundan başqa bu iki ləhcənin eyni kökdən olması ilə yanaşı, bu iki saray arasında elm və mədəni əlaqələr mütəmadi olaraq davam etməkdə idi. Osmanlı türkcəsi Səvəfi dərbarında, azəri türkcəsi isə Osmanlı dərbarında hörmətlə qarşılanıdı. Buna misal olaraq; Şah Təhmasib Osmanlı şairlərindən Xəyali və Rəhiminin şeirlərini bəyənmişdir. Bundan başqa, Şah Təhmasibin böyük şair Baqi ilə tanışlığını, hələ əvvəlki Osmanlı şairlərinin əsərlərinə də yabançı olmadığını və Hind dənizindəki uğursuz təşəbbüsündən sonra quru yolla Türkiyəyə qayıdan Katibi ləqəbli Seydi Əli Rəisin Osmanlı ləhcəsi ilə yazdığı şeirlərin Səfəvi sarayında zövqlə oxunduğunu, Səfəvi təzkirəçisi Sadiqi xüsusilə qeyd edir. Cığataycaya gəlincə, xüsusilə Nəvaidən sonra bütün türk məmləkətlərində böyük bir nüfuz qazanan bu ləhcənin ədəbiyyatı, yalnız, Teymurlular dövründə daha çox yayıldığı Xorasanda deyil, İranın hər tərəfindəki türk ziyalıları arasında qəbul edilərək sevilməkdə idi. Cığatayca yazmaq dəbi Hind və Osmanlı sarayları ətrafındakı türk şairləri kimi, İran türkləri arasında da yayğın idi. Şah Təhmasib dövründə Nəşatinin ibn Bəzzazın məşhur “Səfvat əl-səfa”sını Cığatay ləhcəsi ilə tərcümə etməsi, Şərq türkləri arasında Səfəvi təbliğatı aparmaqdan çox, bu ənənənin təsiri ilə olmuşdur. Həmçinin I Şah Abbasın kitabçısı “Məcmə əl-həvvas” adlı şairlər təzkirəsini Cığatayca yazması, yenə bu dövrdə Şirvanlı Ətiqinin Cığatayca yazmış olduğu şeirləri də bu ənənənin davam etdiyini göstərməkdədir. (11; s.58)

Türk ədəbi dili, iki əsr yarıma yaxın sürmüş Səfəvi dövründə iki üslubda davam etmişdir. Həmin dövrün ilk birinci əsrində bu dilin ədəbiyyatı ən çox klassik üslubda davam edirdi. Şairlərin çoxu saray şairləri olduqları üçün daha çox rəsmi dilə üstünlük verirdilər. Lakin, sonrakı yüzilliklərdə türklərin qüdrəti sarayda zəiflədiyi üçün şairlər ən çox xalq arasında fəaliyyətlərini davam etməyə və xalq dilində yazıb-yaratmağa başladılar və beləliklə, ədəbi dil, tədricən klassik üslubdan uzaqlaşıb, xalq dili və sadə dilə yönəldi. Bütün bu şərtlərlə, Azərbaycan (türk) dili ədəbi dil kimi öz üstün mövqeyini saxlamaqla, şifahi xalq şeiri və danışıq dili hesabına gündən-günə zənginləşməkdə idi.

Bu dildə olan ədəbiyyatın inkişafı elə bir həddə çatmışdı ki, türk olmayan şairlər də bu dildə şeir yazırdılar. Həmid Araslı yazır: “Səfəvi dövründə təkcə Azərbaycan şairləri deyil, hətta Qafqazın digər xalqları belə, bu dildə şeir yazırdılar. Bir sıra erməni və gürcü aşıqları bu dildə şeir və dastanlar yazırdılar. (1; s.77)

Şifahi ədəbiyyat, hər bir cəmiyyətin ictimayi vəziyyətinə bağlı olduğuna görə, demək olar ki, xalq dilinin əsas kökü hesab olunur və ədəbi dilinin inkişafında çox böyük rol oynayır. Bütün dünya ədəbiyyatlarında olduğu kimi, türk ədəbiyyatında da şifahi xalq ədəbiyyatı yazılı ədəbiyyatdan əvvəl yaranmışdır. Digər ədəbiyyatlara nisbətən, türk dilində daha inkişaf etmiş şifahi xalq ədəbiyyatı çox qədim zamanlardan yaranmışdır və bu da xalq dilinin zənginliyinin göstəricisidir. Azərbaycan ədəbi dilinin şifahi qolu yazılı qolundan əvvəl, təqribən VIII-X əsrlərdə formalaşmışdır (5; s.75) və bunun ilkin zəngin abidəsi “Kitabi Dədə Qoqud” əsəridir ki, sonrakı əsrlərdə yazılı formaya keçdi. Beləliklə ədəbiyyatın inkişafında şifahı ədəbiyyatımızın da rolu böyük olmuşdur.

O dövrün şifahi xalq ədəbiyyatını iki hissəyə bölmək olar. Bunlardan biri, dastanlar, nağıllar, müxtəlif heca vəznində olan qoşma, gəraylı, bayatı və əfşarı, qaytağı, varsağı, ağı kimi dübeytilər və şahın şəninə oxunan mahnılardan ibarətdir. Digəri isə atalar sözləri, hikmətli sözlər, tapmacalar və sair kimi siyasi və fəlsəfi mövzuda olan şeirlərdən ibarətdir.

Şifahi ədəbiyyatın şeir növü yazı formasına keçməmişdən əvvəl dildən-dilə, ağızdan-ağıza keçərək, hətta bu günümüzə qədər gəlib çatmışdır. Bunları bu günümüzə qədər çatdıranlar isə aşıqlardır. Sözün əsl mənasında, aşıqlar vastəsi ilə şifahi xalq ədəbiyyatı yazılı ədəbiyyat yarandıqdan sonra bu ədəbiyyatla çiyin-çiyinə öz yolunu davam etmişdir. Başqa bir tərəfdən isə şifahi ədəbiyyatın, klassik ədəbiyyatla bir-birlərinə qarşılıqlı təsirləri vardır. Bu ədəbiyyat üslubu əvvəlki əsrlərdən davam etsə də əsl inkişaf dövrü yazılı ədəbiyyatla eyni vaxtda, yəni Səfəvi dövründə idi.

XVI əsrdə, Səvəfilər dövründə şairlərlə bərabər xalq yaradıcıları olan aşıqlar da saray tərəfindən hörmətlə qaşılanırdı.

Aşıq poeziyasından ilham alan, saz çaldıran Xətayinin özü də, aşıq şeirlərindən fərqlənməyən qoşmalar yazıb, şiyə fikirlərini təbliğ edirdi.

Bundan başqa, həmin vaxt “Xətayi” adında saz havası və xüsusi qoşma forması meydana çıxmışdı. Hətta Xətayinin əruz vəznində yazdığı qəzəllər də saz motivlərinə uyğunlaşdırılaraq, aşıqlar tərəfindən oxunurdu.

“Şah Xətayi seyrə çıxdı, açdı Hürrün qəbrini,

Ya İlahi, sən bilirsən günahkaram doğrusu”. - beytilə bitən qəzəlini aşıqlar son zamanlara qədər oxumaqdadırlar.

Bu dövrdə Qurbani, bayatı şeirinin ustadı sayılan Sarı Aşıq, Aşıq Qərib və başqaları kimi məşhur aşıqlar var idı.

XVII əsrdə siyasi vəziyyətə görə, xalqın azadlıq ruhiyyəsindən irəli gələn “Koroğlu”, “Xətayi”, “Ərəbəzəngi” kimi qəhrəmanlıq dastanları, “Abbas və Gülgəz”, “Aşıq Qərib”, “Əsli və Kərəm” kimi eşq dastanları, “Novruz”, “Bəxtiyarnamə” kimi xalqın adət-ənənəsi və milli ruhundan xəbar verən dastanlar da yazılmışdır. Bu dastanlar mənzum və mənsur formada yazılır, çox vaxt aşıqlar tərəfindən oxunurdu.

Səfəvilər zamanında şifahi xalq ədəbiyyatından ilham almış və onun təsiri altında olub, klassik və saray mühitində hakim olan ədəbiyyatdan fərqli olan “Coban ədəbiyyatı” adlanan daha bir ədəbiyyat da meydana gəlmişdi. Bu ədəbiyyatın nümunələrindən “Səqqa” hekayəsini göstərmək olar.

Həbibi Bərgüşadi, Məhəmməd Füzuli, Şah İsmayıl Xətayi, Süruri, Tüfeyli, Qövsi Təbrizi, Sadiqi bəy Əfşar, Şah İsmayılın kiçik oğlu Sam Mirzə, Rağib təxəllüslü Kəlbəli, bu dövrün türkcə yazan tanınmış şair və yazıçılarıdır.

Bu şair və yazıçılar, onların əsərləri haqqında həmin dövrdə yazılmış “Töhfeyi Sami”, “Məcalesul-xəvas”, “Təzkireyi Nəsrabadi” təzəkirələri, ədəbiyyat və tarix kitabları, habelə türkcə və farsca yazılmış müasir əsərlərdən məlumat almaq olar.

Bütün bu saydığımız dəlillərdən belə bir nəticəyə gəlinir ki, Səfəvi dövründə türk dili ilə tanınan Azərbaycanca çox önəmli dillərdən biri olmuşdur. Bu dil dövlətin rəsmi dili olan fars dilindən sonra ikinci rəsmi dil və ən əsası da saray və ordu dili olaraq, istifadə olunurdu. Bundan başqa, bu dilin inkişafı elə bir həddə çatmışdı ki, çoxlu sayda, digər türk ədəbiyyatlarına da nümunə olacaq şair və yazıçılar ortaya çıxmışdır. Bu şair və yazıçıların yadigar qoyduqları ədəbi və başqa elmlərə aid kitablar ədəbiyyat və elm dünyasının böyük töhfələrindən sayılır.

Qaynaqlar:

1- Həmid Araslı, 17 - 18- ci əsrlərdə Azərbaycan ədəbiyayyatı tarixi, Azərbaycan Universitetinin nəşriyyatı, Bakı 1956,

2- Bayat F.; Türk Dili Tarihi, (Başlanğıçtan Günümüze kadar Türk Dili); Ankara. Piramit Yayınları, 2003.

3- Budaqova Z., Adilov V., Azərbaycan ədəbi dili tarixi; Bakı. Elm nəşriyyatı, 1992.

4- De Lavale Pyotro, Səfərnameyi Pyotro De Lavale, c.1. tərcümə edəni Bəhruzi M. Tehran. Qətre nəşriyyatı, 1380 ş.

5- Dəmirçizadə Ə., Azərbaycan ədəbi dilinin tarixi, I hissə; Bakı. Maarif nəşriyyatı,1979.

6- Dəmirçizadə Ə.; Azərbaycan ədəbi dili tarixi; Bakı. Maarif nəşriyyatı, 1967.

7- Əfəndiyev H.; Azərbaycan ədəbi nəsrinin tarixindən; Bakı. Azərnəşr nəşriyyatı; 1963.

8- Gənceyi T., Zəbane torki dər dərbare Səfəviyye dər İsfahan, Fəsle kitab jurnalı, No. 12-13.

9- Hüseynova Z., Təsere zəbane Torki dər Farsi dər neveştehaye tarixiye doreyi Səfəvi; Tehran. Fəlsəfə Doktorluğu dissertasiyası, nəşr olunmayıb. İyul 2009.

10- Kampfer Engelbert, Səfərnameye Lampfer be İran; tərcümə edəni Cəhandari K. Tehran. Şirkəte səhamiye inteşarate Xarəzmi nəşriyyatı, 1363 ş.

11- Köprülü Fuat; Azəri; tərcümə edəni Buludxan Xəlilov; Bakı. Elm nəşriyyatı, 2000.

12- Nəvayi Ə., Şah İsmayıl Səfəvi (əsnad və mokatebate tarixi həmrah ba yaddaşhaye təfsili); Tehran. Bünyad və Fərhənge İran nəşriyyatı, 1347ş.

13- Olarius Adam, Səfərnameye Adam Olarius, Moskov və İran (bəxşe İran), tərcümə və haşiyə yazanı Behpur Ə., Şərqi Berlin nəşriyyatı, 1363 ş.

14- Onullahi S.; Həsəniv A.; Səfəvi hökmdarlarının daha iki naməlum məktubu haqqında, ADU-nun »Elmi əsərləri« (Tarix və fəlsəfə seriyası) 1974, no.4,

15- Sadiqi bəy Əfşar, Məcmu əl- xəvas, dər məcməe əvvəl, redaktə və tərcümə Xəyyampur Ə. Letabxaneye Suruş nəşriyyatı, 1327 ş. Tehran.

16- Sanson, Səfərnameye Sanson, tərcümə edəni Təfəzzoli T. Tehran. Ziba nəşriyyatı 1346 ş.

17- Şarden, Şarden səyahətnaməsi, İsfahan bölümü, tərcümə edəni Ərizi H. Tehran. Neqah nəşriyyatı, 1362 ş.

18- Tacbəxş Ə. Bərresihayi tarixi jurnalı, 9-cu il, no.2. Tehran. Xordad-tir, 1353 ş.

19- Zəbihullah Səfa, Tarixe ədəbiyyat dər İran, c.4. s. Tehran. Qaqnuş nəşriyyatı, 1382 ş.

20- Zərinnəzadə H.; Fars dilində Azərbaycan sözləri; Bakı. Az.SSR EA nəşriyyatı, 1962.

Açar söz: Səfəvi dil

Cевиндж Гидаят гызы Кулиева

О НАРУШЕНИЯХ ЛЕКСИЧЕСКОЙ НОРМЫ РУССКОГО ЯЗЫКА В СОВРЕМЕННОЙ ПРЕССЕ

Речевой портрет языковой личности в значительной степени определяется богатством ее лексикона. Именно он обеспечивает свободу и эффективность речевого поведения, способность полноценно воспринимать и перерабатывать поступающую информацию. Для современной речевой ситуации характерно, с одной стороны, активное обогащение словаря заимствованиями, терминологической лексикой, проникновение жаргонных единиц в литературный язык, а с другой – обеднение определенных пластов словаря, обусловленное сужением круга чтения.

В глубоком научном исследовании “Русский язык конца ХХ столетия (1985 – 1995)” сделана попытка дать точную характеристику современного состояния русского языка конца ХХ века. В нем отмечается, что события второй половины 80-х – начала 90-х годов оказали революционное воздействие на общество и язык [2]. В современном русском языке стали происходить сложные и подчас противоречивые процессы. Чрезвычайно активизировались семантические преобразования, резко увеличилось количество слов, изменивших свой статус в сочетаемостном, стилистическом и оценочном отношениях, все больше слов стало вступать “…в новые синонимические, антонимические и словообразовательные связи” [7, vi].

Снятие идеологических запретов, стремление обновить лексико – стилистические ресурсы публицистики привели к раскованности масс-медиа. Свобода и языковая вседозволенность влекут за собой расшатывание языковых норм, притупляют чувство языковой ответственности. Современная периодическая печать пестрит нарушениями норм словоупотребления, немотивированными заимствованиями, неумело образованными окказиональными словами, жаргонной лексикой.

Нами проанализированы случаи нарушения лексической нормы на страницах русскоязычных газет Азербайджана. Собрана довольно большая картотека лексических ошибок, где нарушения представлены далеко не единичными употреблениями.

Традиционно к лексическим ошибкам относят употребление слова в ненормативных с точки зрения языковой системы значениях, нарушение границ лексической сочетаемости, смешение паронимов, тавтологию и плеоназмы. Несмотря на то, что такие типы нарушений представлены во многих классификациях [4], Ю.В Фоменко считает, что “вопрос о классификации ошибок…продолжает оставаться одной из болевых точек преподавания русского языка…” [8,3]. По мнению Л.О. Бутаковой, существующие “классификации отражают чрезмерное стремление их создателей распределить “отрицательный языковой материал” без остатка в соответствии с уровнями языковой системы” [1,64]. Автор считает логичным выделение лексических, собственно стилистических и коммуникативных ошибок, недочетов. Однако попытка Л.О. Бутаковой “…найти в своей классификации место всем типичным нарушениям…с коммуникативной точки зрения” [1,64] приводит, на наш взгляд, к излишнему дроблению типов речевых ошибок, мешает выявлению общих закономерностей их возникновения, затрудняя тем самым работу по предупреждению ошибок.

Проведенный нами анализ показал, что ведущими типами нарушений в области лексики являются: а) употребление слова в несвойственном ему значении, б) нарушение границ лексической сочетаемости.

Вопрос о том, как сочетается слово с другими словами, какими правилами и запретами при этом следует руководствоваться – один из сложных вопросов лингвистики.

Правила сочетаемости имеют большое значение при употреблении слов в речи. Сочетательная ценность слова обусловлена его категориальной и семантической валентностью. Этот термин означает, что в значении слова “запрограммирована” его потенциальная сочетаемость с другими словами: “Валентность – такое свойство значения слова, которое позволяет последнему иметь при себе определенный набор синтактико-семантических позиций” [5, 3]. Сочетаемость может быть свободной, широкой и крайне ограниченной, узкой.

Проведенный анализ показал, что в речи смешиваются не случайные, а наиболее близкие в семантическом отношении слова (в пределах синонимического ряда или лексико-семантической группы). Предельная близость семантики, синонимичность часто создают трудности для употребления слов. Эта близость зачастую настолько велика, что значения слов практически не дифференцируются в словарях в силу трудности описания различий и могут быть выявлены только благодаря анализу типовой сочетаемости.

На страницах русскоязычных газет Азербайджана были выявлены многочисленные случаи нарушения границ лексической сочетаемости слов. Распространена ситуация, когда один глагол той или иной лексико-семантической группы употребляется вместо ряда других слов этой же группы. Это может быть либо доминанта синонимического ряда, либо глагол, обладающий достаточно широким лексическим значением. Например: “Мысли, сказанные вами, для нас не новы” (Эхо, № 10, 2007). Со словом мысль (предположение, умозаключение, догадка) следует употреблять слово высказывать/высказать, а не говорить/сказать [5,293]. В другом номере той же газеты читаем: “Одному из продавцов была причинена колото–резаная рана грудной клетки с повреждением сердца, от которой тот скончался в больнице. Другим причинены телесные повреждения различной степени тяжести” (Эхо, № 171, 2006). С глаголом причинить сочетаются существительные боль, страдания, ущерб, а со словами рана, телесное повреждение, удар следует употреблять глагол наносить: наносить рану, наносить телесное повреждение, наносить удар. “По виду нападавшие выглядели похожими именно на бандитскую бригаду, а вовсе не на фашиствующую молодежь” (Там же). Слово выглядеть уместно сочетать со словами хорошо, плохо, радостным, счастливым, а со словом похожий сочетаются глаголы быть, стать, сделаться, казаться [5, 417].

В другой газете читаем: “А фанаты спорта чествовали победу любимых команд и спортсменов” (Наш век, № 35 (378)). Наименованиями объекта глагола чествовать могут быть только существительные, в основе значений которых лежат конкретные понятия – человек, его жизнь, события, явления. Поэтому глагол чествовать сочетается со словами герой, чемпион, победитель, команда, спортсмен: чествовать героя (чемпиона, победителя, команду, спортсмена и т.д.). Со словом победа сочетаются глаголы одержать, завоевать, приблизить, принести, отметить, торжествовать, праздновать (победу) [5, 387].

“Нашлись среди нас и такие, кто пытается подвергнуть его действия инквизиции” (Эхо, № 10, 2006). С глаголом подвергнуть сочетаются слова анализ, критика, оценка. Существительное же инквизиция имеет значения: “Инквизиция. 1. Следственный и карательный орган католической церкви, с крайней жестокостью преследовавший противников церкви. 2. перен. Издевательство, мучение, пытка (книжн.)” [6, 215]. Слово инквизиция в переносном значении может быть применено только к одушевленным предметам, поэтому с существительным действие оно не сочетается. С аналогичной ошибкой сталкиваемся в предложении: “Несомненно, Сафаров мог бы заткнуть рты тем “героям”, которые сами девальвировались,.., будучи не в чужбинной тюрьме, а на свободе в родном отечестве” (Эхо, № 10, 2006). В “Толковом словаре современного русского языка: Языковые изменения конца ХХ столетия” отмечены следующие значения существительного “Девальвация”: “1. Фин. Обесценивание национальной валюты, выражающееся в снижении ее курса по отношению к иностранным валютам. 2. Перен. Утрата ценностей, значимости понятия, явления и т. п., обесценивание.”[7, 200-201]. Производный от данного существительного глагол девальвироваться не может быть употреблен по отношению к одушевленным предметам. Ни в одном из толковых словарей современного русского языка не зафиксировано прилагательное чужбинный, поэтому его употребление в данном тексте можно квалифицировать как неудачную попытку создания окказионализма. В газете “Наш век” (№ 35 (378)) читаем: “В одном из прошлых номеров мы говорили, что при заключении договора с лицами от пятнадцати до восемнадцати лет…”. Глагол говорить в данном случае употреблен неверно, здесь следовало употребить глаголы писать, сообщать, информировать, отмечать, подчеркивать и т. д., так как речь идет о письменном ответе редакции газеты на вопросы читателей. В семантике глагола говорить толковые словари выделяют значение: “2. Выражать в устной речи какие-либо мысли, мнения, сообщать факты и т. п., произносить что-либо” [5, 104]. В этом же номере: “Однако в связи с этим объем прав матери не увеличивается и не умаляет ваши права”. Слово умалить имеет значения: “1. То же, что уменьшить (устар.). 2. Принизиться, понизиться в своем значении” [6,722] и может сочетаться с существительными заслуга, вина, значение, достоинство, но не со словом право в значении: “2. Охраняемая государством, узаконенная возможность, свобода что-н. делать, осуществлять..” [6, 498]. Слово право следовало употребить в следующем контексте: объем прав матери не увеличивается и не ущемляет ваши права. С аналогичной ошибкой встречаемся в следующем предложении: “Таким образом, “ближневосточная проблема”, которая в последнее время усугубилась настойчивым желанием Ирана иметь ядерное оружие, также тяжелым бременем ляжет на плечи будущего корейского генсека ООН”. (Неделя, 2006, 20октября ). Глагол усугубляться сочетается со словом, положение, существительное же проблема уместно употреблять с глаголом осложниться.

Нами зафиксированы также ошибки, связанные с контаминацией (смешением) устойчивых словосочетаний. “Правительство США всегда говорило, что придаст все усилия для того, чтобы в Азербайджане развивались демократические преобразования” (Эхо, № 10, 2006). В результате смешения двух ФЕ: придавать значение и прилагать усилия употреблен ошибочный фразеологизм придавать усилия. Со словом преобразования следует сочетать глаголы происходить, расширяться, а не глагол развиваться. Такого же характера ошибка повторяется ниже: “Мы призываем оказать все усилия для защиты прав и освобождения Сафарова…” (Там же). Вместо фразеологизмов оказать помощь или приложить усилия употреблен контаминированный фразеологизм оказать усилия. В газете “Обозреватель” встречается ошибочная трансформация глагольного фразеологизма закрывать глаза: “Местные СМИ все чаще пишут о двойных стандартах Вашингтона.., о закрытии глаз на явные нарушения прав человека…” (Обозреватель, 28 апреля – 4 мая 2006 года).

Перечисленные ошибки нашли место в пяти! номерах четырех республиканских русскоязычных газет. Проведенный анализ позволяет выделить целый ряд нарушений лексической нормы, действующих в виде тенденций:

1) лексические ошибки обладают преобладающим характером по отношению к грамматическим и собственно стилистическим (к которым мы относим нарушения границ функциональных стилей);

2) ведущими типами нарушений в области лексики являются употребление слова в несвойственном ему значении и случаи нарушения лексико-семантической сочетаемости слов;

3) данные нарушения обладают социальной устойчивостью, т. е. однотипные ошибки встречаются как в речи интервьюируемых, так и в авторских текстах;

4) в речи смешиваются не случайные, а наиболее близкие в семантическом отношении слова (находящиеся в пределах одной лексико-семантической группы или синонимического ряда);

5) неправильному употреблению подвержены в большей степени слова определенных частей речи;

6) наиболее часты нарушения границ лексической сочетаемости при употреблении глаголов, а среди них – при использовании глаголов, обладающих специфическими особенностями лексического значения, а именно – наличием дифференциального признака, задающего сочетаемость. Тот факт, что превалируют ошибки при употреблении глагола, закономерен в силу его большей грамматической и семантической сложности и не требует развернутого объяснения. Значительно чаще неправильному употреблению подвергаются глаголы, обладающие широкими значениями, реже – глаголы с предельно конкретной семантикой и яркой внутренней формой (что вполне понятно);

7) неправильное употребление существительных встречается реже, чем аналогичное употребление глаголов. Большая часть лексических ошибок совершается при употреблении имен существительных с абстрактной семантикой, что связано со сложностью процессов номинации определенных понятий и явлений. Механизм ошибки “задан” неточным представлением в сознании пишущего границ лексического значения существительного, его семного состава. Таким образом, часто в ряду семантически близких слов улавливается только сходство и не дифференцируются различия.

Представляется спорным тезис о том, что “наибольшее количество нормативных нарушений в условиях национально-русского двуязычия связано, с одной стороны, со стремлением к излишней книжности, с другой стороны – с использованием конструкций с разговорными элементами в несвойственной им сфере общения” [2, 52]. Думается, что больше всего ошибок на страницах газет допускается вследствие недостаточного знания лексического значения слова, “упрощения” в речи семной структуры значения слова за счет игнорирования дифференциального признака, регулирующего сочетаемость. Пути выхода из создавшейся ситуации лежат как в области общего повышения уровня речевой культуры филолога, журналиста, так и в повышении его лексикографической компетенции, в умении грамотно работать с ортологическими словарями.

Литература

1. Бутакова Л.О. Лингвистическое изучение лексических ошибок: итоги и перспективы // Вестник Омского университета,1997. Вып.4.

2. Джафарова Л.А., Удалых Г.Д. Культура русской речи: из наблюдений над современной нормой //Русский язык и литература в Азербайджане. 1998, №1, с.52.

3. Земская Е.А. Русский язык конца ХХ столетия (1985 –1995) / Русский язык ХХ столетия. М., 1996, с.9 –29.

4. См.: Капинос В.И., Сергеева Н.Н., Соловейчик М.С. Развитие речи: теория и практика. М., 1994; Цейтлин С.Н. Речевые ошибки и их предупреждение. М., 1982 и др.

5. Словарь сочетаемости cлов русского языка. М: Русский язык, 1983.

6. Ожегов С.И. Словарь русского языка /Под ред. Н.Ю.Шведовой. -.Изд. 18. - М.: Русский язык, 1986..

7. Толковый словарь современного русского языка: Языковые изменения конца ХХ столетия. М:Астрель, 2001.

8. Фоменко Ю.В. Типы речевых ошибок. Новосибирск, 1994.

ХЦЛАСЯ

Бу мягалядя Республика мятбуатынын сящифяляриндя йол верилмиш мцасир рус дилинин лексик нормасынын позулмасы щаллары арашдырылыр. Тенденсийа формасы дашыйан лексик сяфлярин бир сыра хцсусиййятляри ашкар едилир. Бу вязиййятдян чыхыш йоллары тяклиф едилир.

SUMMARY

In article cases of infringement of lexical norm of the modern Russian, having a place on pages of republican periodicals are analyzed. A line of features of the lexical mistakes working as tendencies comes to light. Ways of an output from the created situation are offered.

Ачар сюзляр

Лексик норма, лексик уйьунлашма, лексик сящвляр, ортоложи лцьятляр.

Ключевые слова.

Лексическая норма, лексическая сочетаемость, лексические ошибки, ортологические словари.

Key words

Leksikal norm, leksikal kombination, Leksikal mistakes, Ortolojik dictionaries.

Аббасова Gцлцмсяр Nяби гызы

МЯТН ВЯ ДИСКУРСУН ИНФОРМАТИВЛИК ХЦСУСИЙЙЯТЛЯРИ

Мцасир дилчиликдя мятн вя дискурс бир-бириндян фяргли ики анлайыш кими ишлянир. Бунунла беля, мцхтялиф тядгигат ишляриндя мятн вя дискурсун ейниляшдирилмяси, еляжя дя онларын субститут кими ишлядилмяси щаллары аз дейилдир. Гейд олунан жящят, щяр шейдян яввял, мятн вя дискурсун айры-айры анлайышлар кими тяйин олунмасыны, онларын охшар вя фяргли жящятляринин ачыгланмасыны тяляб едир.

Дискурс франсыз сюзц олуб (discours) нитг мянасы верир. Бу анлайышы дилчиликдя илк дяфя Т.Ван Дейк даща эениш шякилдя изащ етмишдир. О, дискурсу данышан вя динляйян арасында мцяййян заман вя мякан дахилиндя баш верян коммуникатив щадися кими гиймятляндирмякля йанашы, дискурсу коммуникатив тясир нятижясиндя йалныз вербал тяшкиледижиси ясасында формалашан «мятн» адландырмышдыр (1).

Мялумдур ки, коммуникатив тясир нитг вя йазы формасында олуб вербал вя гейри-вербал тяркиб елементляриня маликдир. Нитг просесиндя вя йа цнсиййятдя олан шяхсляр бир-бирини эюрдцкляри цчцн онларын данышыьы заманы информасийанын ютцрцлмяси вя гябул едилмясиндя ъестляр, мимика, еляжя дя визиуал эюрцнян обйектляр дя иштирак едир. Мясялян, чай сцфряси арахасында сющбят едян ики няфярдян бири диэяриня дейир: «Бунун материалы эуйа хрусталдыр. Яслиндя охшадыблар. Инди еля емал технолоэийалары вар ки, ади шцшяни ян бащалы хрустал формасына салыр.» Бу жцмлядя ишлянмиш «бунун» явязлийи «стякан» ифадя едир. Цнсиййятдя олан икинжи шяхс информасийанын ютцрцлмяси заманы бу предмети эюрцр. Она эюря дя мялуматын няйя аид олмасы онун цчцн мцяййяндир. Башга бир нцмуняйя бахаг.

А: -Эюзял йарпаглары вар.

Б: - Сян эцллярини эюрмямисян. Кечян ил еля йахшы эцл ачмышды ки, ики эюз истяйирди бахасан.

А: - Бу вахтлар.

Б: - Щя. Бу ил няся олуб еля бил. Бялкя щавадандыр.

Ики шяхс арасындакы диалогда сющбят щансыса екзотик битки щаггындадыр. Щяр ики шяхс биткини эюрцр. Обйектин юзц цнсиййят просесиндя информасийа ютцрцжцсц ролуну ойнайыр. Бу диалогун йазыйа кючцрцлмцш мятнини охуйан цчцнжц шяхс «йарпаг» вя «чичяк» сюзляриня эюря сющбятин нядян эетмяси иля баьлы тяхмини гянаятя эяля биляр. Дискурсу мятндян фяргляндирян жящятлярдян бири бунунла баьлыдыр. Лакин бу йеэаня жящят дейилдир.

Дилчиликдя дискурс екстралингвистик – прагматик, сосиокултуроъи, психолоъи вя диэяр амиллярля баьлы рабитяли мятн кими дя тяйин олунур. Дискурс баш верян щадисялярля бирбаша баьлы олан нитгдир. Онун мяканы, заманы вя иштиракчылары вардыр. Дискурса аид ян садя нцмуня ади данышыг, диалог, гязетин охунмасы вя с. сайыла биляр (2).

Дискурсу мятндян фяргляндирян башга бир жящят дискурсун актуаллашмыш, тяляффцз олунмуш вя йа олунан нитги билдирмясидир. Мятн ися дейилмишин мцжярряд грамматик структурудур. Дискурс актуал нитг фяалиййяти вя нитг тясиринин нятижясидир. Дискурс щямишя конкрет обйект вя конкрет шяраитля баьлы олур.

К.Абдуллйев эюстярир ки, мятн анлайышынын юзцнцн ики мягамда ишляня биляжяйи нязяря алынмалыдыр. Онун фикриня эюря, дилчилийин обйекти олан мятни вя мятн дилчилийинин обйекти олан мятни бир-бириндян фяргляндирмяк лазымдыр (3, 179).

Мятн дилчилийин ясас анлайышы олан мятн мцхтялиф шякилдя изащ олунур. Мятн терминин мянасынын дюрд фяргли шякилдя истифадя едилмяси даща эениш йайылмышдыр: 1) битмиш вя дцзэцн формалашдырылмыш ялагяли ардыжыллыг; 2) мцхтялиф мятнляр цчцн мцяййян цмуми модел; 3) коммуникасийа акты иштиракчыларындан бириня мяхсус дейимляр ардыжыллыьы; 4) формасына эюря йазылы олан нитг нцмуняси (4, 471).

Мялумдур ки, мятнйаратма категорийасы йазылы мятнля баьлы мейдана чыхмышдыр. Мятнин ясас яламятляри бунлардыр: 1) информативлик; 2) баьлылыг; 3) тамлыг; 4) коммуникатив истигамятлянмя.

Мятн парчалары, щиссяляри мязмуна эюря бир-бириня баьланыр. Бу баьлылыг мятнин мцяллифинин гаршысына гойдуьу коммуникатив мягсяддян асылы олур. Мцяллиф микро вя макро мювзулары бир-биринин ардынжа ишлятмякля цмуми, бцтюв мятни йарадыр. «Дилчилик ядябиййатында микро-текстля йанашы, ейни щадисянин елми ады цчцн «текст», «мцряккяб синтактик бцтюв», «период», «дискурс», «абзас», «фраза фювгц ващид» вя башга синтактик терминлярдян истифадя олунур. Бу терминлярин, демяк олар ки, щамысы эенетик бахымдан гощум анлайышлары ифадя едирляр вя ясасян бир-бирини явяз едя билирляр. Вя буна бахмайараг онлардан бязилярини, бизим фикримизжя, анлам фярглиликляриня эюря фяргляндирмяк лазымдыр» (3, 180) Мятнин абзаслара, монолоъи вя диалоъи нитгя парчаланмасы мятнин ясас яламятляри иля баьлыдыр. Мятнин бцтцн щиссяляри бир-бири иля ялагядядир. Монолоъи вя диалоъи нитгя парчаланма мятнин бир гядяр фяргли щиссяляридир. Бу щиссяляри абзас, абзасдан бюйцк ващидлярля ейниляшдирмяк олмаз. Монолоъи вя диалоъи нитг мятнин йаранма формаларыдыр. Бу формалар мятни йарадан шяхслярин иштиракы иля фярглянир. Монолоъи нитг бир шяхся аиддир, диалоъи нитгдя ися ики шяхс иштирак едир.

Диалоъи нитг дискурсдур. Бунунла йанашы, диалогда дискурс диалог иштиракчыларынын нитгляриня, онларын дискурсларына парчаланыр. Цнсиййят просесиндя дискурслар бир-бирини явяз едир. Бир-бирини явяз едян дискурсларын топлусу цмуми, бцтюв бир дискурсу тяшкил едир, йарадыр.

Коммуникатив просесдя иштирак едянлярин диалоглары мцхтялиф формаларда ола биляр. Бир сыра ядяби ясяр формаларында да диалоъи нитг йер алыр. Ашыг йарадыжылыьында дейишмяляр, ики шяхсин бир гафийя цзря дедийи мейханалар диалоъи нитг формаларына аиддир.

Вагиф: Башына жям олуб яглин йыьылмаз,

О сябябдян дярдин, гямин даьылмаз,

Сянин малын бузов салыб, саьалмаз,

Щяр кяс иняйини саьар, аьларсан.

Видади: Шейтан ки, дцнйада алдадыр кими,

Хош эялир о кяся дцнйанын дями,

Чох йыьма башына щури, сянями,

Гафил юзэяляря эедяр, аьларсан.

Бу нцмунядя Вагифя аид олан бянд Вагифин, Видадийя аид олан бянд Видадинин дискурсудур. Бу ики дискурс бир йердя нцмунядяки цмуми дискурсу тяшкил едир. Даща бир мясялни дя гейд етмяк лазым эялир, бядии ясярлярин эюстярилмиш формаларында олан дискурсларда ялаглянмя фяргли сяжиййя дашыйыр. Бурада бир тяряфин дедийи фикрин цмуми мязмуну ясасында икинжи тяряфин дискурсу формалашыр. Лакин бу амил щямишя апарыжы олмур. Дискурс иштиракчылары мязмун баьлылыьындан узаглашараг йени микромювзуну ортайа ата билирляр. Верилмиш нцмунядя щямин жящят щисс олунур.

Тябии ки, мятня хас олан яламятляр дискурса да аиддир. Мятн ващидляри арасында коэезийа олдуьу кими, дискурсун ващидляри арасында да коэезийа вардыр. Бядии ясярин ясас мейарларындан бири онун композисийасыдыр. Елми ядябиййатда бу анлайыш мятнин формал ялагясинин сюз материалынын йерляшмяси вя мцтянасиблийини тяйин едян ганунауйьунлуглар комплекси йахуд синтези кими изащланыр.

Мятн мцяййян нюгтядян башланыр вя мцяййян нюгтядя тамамланыр. Мятнин башланьыж нюгтясиндя информасийа дахил едилир. Бундан сонра семантик жящятдян бир-бири иля ялагялянян йени ващидляр илкин информасийанын эенишлянмясиня вя йени информасийанын дахил едилмясиня хидмят эюстярир. «Китаби-Дядя Горгуд» абидясиндян эютцрцлмцш бир парчаны нязярдян кечиряк.

«Бяри эялэил!

Башым бахты!

Евим тахты!

Хан бабамын эюйкцси!

Гадын анамын севэиси!

Атам, анам вердийи,

Эюз ачыьан эюрдцйцм,

Кюнцл вериб севдийим,

Дирся хан!

Галхыбаны оьулла йериндян уру дурдун,

Йелиси гара газлыг атын бцтцн миндин,

Кюксц эюзял габа даьа ава чыхдын.

Ики вардын, бир эялирсян, йаврум ганы? …»

Дастандан эютцрцлмцш бу натамам парчада йени информасийалар бир-бирини явяз едир. Илк ики информасийа «Бяри эялэил!» ифадяси иля башланыр вя «Кюнцл вериб севдийим, Дирся хан!» ифадясиндя баша чатыр. Биринжи информасийа кимя мцражият олунмасы иля баьлы олса да бу шяхс ики информасийанын тамамландыьы нюгтядя ашкарланыр. Йяни «бяри эялэил» Дирся хана цнванланмышдыр. Бу информасийанын тамамланмасына гядяр ися Дирся ханын ким олмасы щаггында мялумат верилир вя бу мялуматын юзц дя Дирся хана цнванланмышдыр. Икинжи информасийа чохаспектлидир. Дирся ханы вя информасийаны верян шяхси мцхтялиф тяряфлярдян тяйин едир.

Цчцнжц информасийа да чохаспектлидир. Лакин ясас диггят Дирся ханын ова чыхмасы цзяриндя жямляшмишдир. Бурада «даьа ова чыхмаг», «оьулла бир йердя ова чыхмаг», «сящяр тездян ова чыхмаг» вя с. бу кими информасийалар да вардыр. Лакин онлар ясас информасийанын фонунда кюмякчи вя айдынлашдырыжы информасийалардыр. Дюрдцнжц информасийа «Ики вардын, бир эялирсян, йаврум ганы?» жцмлясиндядир. Дастанда Дирся ханын хатунунун дискурсу верилмиш парча иля битмир. Онун давамы вардыр вя бу давамда диэяр информасийалар мцяййян ардыжыллыгла дахил едилир.

Мятндян фяргли олараг дискурсда информасийанын ютцрцлмяси вя гябулунда конкретлик даща важиб деталлардандыр. Дискурс мятнля мцгайисядя конкретлийи вя важиб информасийанын тез ютцрцлмясини тяляб едир. Якс тягдирдя, нитгин диалоъи мащиййятиня бу вя йа диэяр дяряжядя зийан дяйир.

Мятнин мцяййян щиссясиндя информасийанын гапанмасы, тамамланмасы баш верир. Мятндя цмуми мязмун олдуьу кими, цмуми информасийа да олур. Цмуми информасийа бир чох диэяр информасийалары юзцндя бирляшдирир вя йа бу типли информасийалар ясасында формалашыр. Йухарыда верилмиш нцмунядя бу айдын щисс олунур.

Дискурсун мятндян фярги онун реал эерчякликля ялагясиндя, конкрет заман вя мякан дахилиндя баш вермясиндядир. Дискурс просесиндя гейри-вербал тяшкиледиъиляр дя йер алыр. Дискурсун йаранмасы заманы, даща доьрусу, коммуникасийа акты просесиндя иштиракчылар паралингвистик васитялярдян (жест, мимика вя с.) истифадя едирляр.

Мятндя олдуьу кими, дискурсда да информасийа дяйярли вя дяйярсиз, изафи вя конкрет ола биляр. Мятндя фикрин експлисит вя йа имплисит шякилдя ифадя олунмасы, эярэинлик вя гейри-эярэинлик йарадыр. Информасийанын эизли ифадяси эярэинлийи артырыр. Изафи эярэинлик ися мятнин гавранмасыны чятинляшдирир. Дискурсда эизли информасийанын верилмяси, мятнля мцгайисядя чох аз мцшащидя олунандыр. Бу да дискурс иштиракчыларынын ясас мягсядинин коммуникатив акты щяйата кечирмяк олмасындан иряли эялир. Коммуникасийа просесиндя информасийаны даща айдын шякилдя тез ютцрмяйя вя даща айдын шякилдя тез гябул етмяйя кюклянирляр. Лакин бу, тябии ки, щямишя дискурс цчцн важиб шярт олмур.

Дискурсун формал-грамматик ялагялилийи дискурсдакы ифадяляр арасында мцхтялиф типли дил мцнасибятляри иля тяйин олунур. Щямин мцнасибятляр сырасында ишаряетмя, шяхси вя мцгайисяли референсийа, адларын, феллярин вя предикатив групларын субститусийасы, адларын, феллярин вя предикатив групларын еллепсиси, мцнасибятлярин мящдуд топлусундан бирини эюстярян баьлайыъы сюзляр вя коннекторлар, лексик коэезийа дурур.

Мятн информасийа ютцрмяк васитяси олмагла йанашы, бир чох башга мягсядляря хидмят едир. Бядии ясярдя мцяллиф образы ачыр. Охужуда бу образла баьлы мцяййян щиссляр ойадыр. Мятн бойу дахил едилян информасийанын аз олмайан бир щиссяси мцяллифин бу мягсядиня хидмят едир. Мятнин информативлийи онун мягсядиля цзвц шякилдя баьланыр. Дискурса бу жящят аз хасдыр вя чох заман коммуникатив актда ялавя шярщ вя изащлар йер алмыр. Буну конкрет нцмуняляр ясасында нязярдян кечиряк.

«Эяшт ейлядим, бу дцнйаны доландым,

Яллини ашырдам, йцзя ня галды?

Айаг эетди, ял эятирди, диш йеди,

Бахмагдан савайы эюзя ня галды?»

Ашыг Алынын 5 бяндлик гошмасынын биринжи бянди мцяллифин вермяк истядийи ясас фикир цчцн база ролуну ойнайыр. Сонракы бяндлярдя щяйата мцнасибятдя башга амиллярля баьлы фикир вя мцнасибятляр верилир. Онларын цмуми ардыжыллыьы мцяллифин сечдийи ялагя зянжири иля бир-бириня баьланыр. Гошма бу мисраларла баша чатыр: «Бир эцн дейяжякляр, Алы да кючдц, Сынды телли сазы, тязяня галды.» Беляликля, гошманын яввялиндя дахил едилмиш информасийа инкишаф етдириляряк, инсанын щяйатда ябяди олмамасы, бир эцн бу дцнйадан эетмяли олмасы фикри иля тамамланыр. Щеч шцбщя йохдур ки, бу типли мятнляри кифайят гядяр узатмаг, охшар фикирлярля зянэинляшдирмяк мцмкцндцр. Мятнин тамлыьы, онун изафи информасийайа малик олуб-олмамасы мятни йарадандан вя мятнин мягсядиндян асылыдыр. Дискурс цчцн дя бу жящят сяжиййявидир.

Гейд етмяк лазымдыр ки, диалоъи дискурс бир шяхс тяряфиндян дя йарадыла биляр. Бу щалда дискурсун ики шяхс арасында реал мякан вя заманда баш вермяси амили итир. Доьрудур, бу типли мятнлярин йаранмасынын юз мяканы вя заманы олур. Лакин бу мякан вя заман мятнин гялямя алынмасы вя йа мятнин йарадылмасы мяканы, заманыдыр. Мясялян,

«Бир нишан истядим эцлцзлц йардан,

Дирсяйин эюстярди: алысан, -деди.

Дедим: ай гыз, кючдцм, сяннян ял чякдим,

-Щялбят бир йадына салысан, -деди.

Дедим: Ай бяхтявяр, бу ня бцсатдыр,

Деди: нязяр ейля, эюр ня суфатдыр.

Дедим: чешмим йашы йери ислатды,

Веррям дясмалымы, силисян, -деди.»

Бу нцмуня дя Ашыг Алынын беш бяндлик гошмасындан эютцрцлмцшдцр. Гурулушуна эюря мятн ики шяхсин дискурсларынын сыраланмасы формасындадыр вя диаложи нитг кимидир. Лакин реал эерчякликдя ашыгла гыз арасында диалог эетмямишдир. Бу диалог бцтцнлцкля ашыьын юзцня аиддир. Демяли диаложи нитги бир шяхс тяряфиндян дя йарадыла биляр. Бядии ясярлярдя сурятлярин, персонажларын бир-бири иля данышыглары да мцяллиф тяряфиндян йарадылмыш дискурслардыр. Гейд олунан ъящятляр дискурс вя мятнин информативлик мясяляляриня тясир эюстярмир. Лакин щягиги дискурсла йарадылмыш дискурсун фяргляндирилмяси вя айры-айрылыгда мцгайисяли шякилдя арашдырылмасына ясас верир.

Щяр бир конкрет ифадя коммуникасийанын цмуми планы иля мцяййян мцнасибятдя олур. Яэяр дискурсда, диалоъи мятнлярдя нитгдя информасийанын мцбадилясиндя гаршылыглыг варса вя бу, коммуникантларын данышыг стратеэийалары иля баьлыдырса, онлар коммуникатив акт просесиндя юз нитгляриндя дягигляшдирмя апара билирлярся, диэяр мятн формаларында буну башга васитяляр йериня йетирир.

Бядии мятндя билаваситя мятн аид ясас мягсяд вардыр. Бцтцн мятнин гурулмасы вя йарадылмасы да буна кюклянир. Мятнин сонуна доьру эетдикъя ясас идейанын конкретляшмяси эцълянир. Сонлуг йени тякрарларын дахил едилмясиня имкан верир.

Шцбщясиз, мятн юз гурулушуна эюря бир-бири иля ялагядар олан фраза, жцмля вя консептлярдян ибарятдир. Бу ващидляр мятндя активляшмиш олуб бир там тяшкил едир. Мятнин тамлыьы вя ялагялийи, ейни заманда, мятни йарадан вя гаврайан коммуникантларын мцнасибятиндян дя асылыдыр. Коммуникантлар мятнин тамлыьы вя ялагялийи иля баьлы хяталары коммуникасийа шяраити онларын нязаряти алтында олдугда кяскин щисс етмирляр. Мятнля мятн олмайан арасында фярг бу бахымдан формал тярифля мцяййянляшмир. Ону йалныз инсан мцнасибятляринин фяалиййяти вя реаксийанын дяряжялянмяси сявиййясиндя тядгиг етмяк мцмкцндцр. Мятнин мятнлийи йалныз тамлыг вя ялагялиликля дейил, щям дя интенсионаллыьы шяраитля ясасланмасы, башга мятнлярля рабитяси вя информативлийи иля тяйин едилир (5, 74).

Цмумиййятля, мятн вя дискурс фяргли анлайышлар олдуьундан онларын информативлийи дя фяргли сяжиййя дашыйыр. Дискурслар щяжмжя дя мятнлярдян кичик олур. Щяр бир дискурс мцяййян шяраит, мякан вя заман, конкрет мювзу иля баьлы олур. Дискурсун бу жящяти онун информасийа йцкцнцн конкрет мювзу цзяриндя жямляшмясиня шяраит йарадыр. Дискурс мятндян фяргли олараг габагжадан дцшцнлцмцш бир мювзуну ящатя етмяйя биляр. Дискурс фярдляр арасында баш вердийиндян онларын бир-бириня мцнасибяти, дцнйа эюрцшляри цмуми мювзуйа тясир эюстярир, мювзунун дяйишмясиня ясаслар йарадыр. Конкрет бядии ясяр ися айрыжа бир тамдыр вя онун ясас мювзусу вя бу мювзудан иряли эялян информативлик мясяляляри вардыр.

Ядябиййат

1. Ван Дейк Т. К определению дискурса//http://www.psyberlink. flogiston.ru/ internet/bits/vandijk

2. Дискурс// http://ru.wikipedia.org/wiki/Дискурс

3. Абдуллайев К. Азярбайжан дили синтаксисинин нязяри проблемляри. Бакы, 1998.

4. Halliday M.A.K., Hasan R. Cohesion in English. London, 1976

5. Николоева Т.М. Краткий словарь терминов лингвистики текста//Новое в зарубежной лингвистике. Москва, 1978.- С.467-473

6. Брандес М.П. Синтаксическая семантика текста// Сб. научных трудов МГПИИЯ им. М. Тореза. Вып. 112. М., 1977

Информационные свойства текста и дискурсов

Резюме

В статье выясняется понятие текстов и дискурса, старание открыть похожие и разные стороны текста и дискурса. Показывается что разное понятие текста и дискурса действует на информативность. Добавление и развитие информации на тексте и в дискурсе, большинство и меньшинство иследовается обьем новой информации конкретными примерами.

Informative features of texts and Discuss

Суммарй

There is an explanation of text and diskurs conception in report, trying to find a like and unlike motives of texts and diskurs. There is an open view of different conception of text and diskurs which is reason for their influence to the informative view. In diskurs and Text there is an entrance of information and improvement, majority and minority of new information is analyzed of specific examples.

Ачар сюзляр: анлайыш, дискурс, мятн.

Ключевые слова: понятие, дискурс, текст.

Key words: conception, diskurs, text

Мяфтуня Вагиф гызы Вялийева

МЦАСИР ДЮВРДЯ ДИЛИН ЛЕКСИК СИСТЕМИНДЯ БАШ ВЕРЯН ДЯЙИШМЯЛЯРЯ БИР БАХЫШ

Щяр бир мядяни-тарихи дюврдя дилдя йени хцсусиййятляр мцшащидя олунур. Бу жящят дилин лексик системиндя даща ашкар шякилдя юзцнц бцрузя верир. Дил цчцн бир тяряфдян онун грамматикасынын сабитлийи, мцхтялиф сявиййяляр цчцн норма вя гайдалары вардырса, диэяр тяряфдян, дилин мцхтялиф дюврляря хас ижтимаи-сийаси, игтисади, сосиал шяраитя, еляжя дя елми тяряггийя реаксийасы да вардыр. Гейд олундуьу кими, бу реаксийа, илк нювбядя лексик системдя тязащцрцнц тапыр. Лексик систем ачыг системдир. Бура йени сюзляр дахил олур, кющнялмиш сюзляр ися цмумишляк лексик гатдан чыхыр. Дил жямиййятдя баш верян дяйишмяляря бу просесин сцрятлянмяси иля жаваб верир. Ижтимаи дяйишмялярдя дайаныглыг, сабитлик йарандыгжа, диля дахил олмуш йени сюзлярин мянимсянилмясиндя дя мцяййян ганунауйьунлуглар баш верир. Бунунла беля, щяр бир дюврдя йениляшмя просесин сцряти, мювжуд жямиййятин гурулушунда щансы сосиал тябягялярин, стратларын, суб мядяниййятлярин йер алмасы дилдяки дяйишмяляри мцяййянляшдирир.

ХХ яср бцтцн дцнйада ижтимаи-сийаси щяйатда баш верян бюйцк дяйишмялярля йадда галажагдыр. Дцнйанын сосиалист вя капиталист дцшярэяляриня айрылмасы, йенидян ващид истигамятдя инкишафа гайыдыш, информасийа технолоэийасынын сычрайышлы ирялиляйиши нятижясиндя информасийанын гябулу вя ютцрцлмясинин йени йолларынын ямяля эялмяси диля хцсуси тясир эюстярмишдир. Бу тясирляр Азярбайжан дилиндян няинки йан кечмямиш, бир сыра башга диллярля йанашы, онда да дярин изляр бурахмыш вя бурахмагдадыр.

Бу мясяля иля баьлы, илк нювбядя, дил ялагяляри системиндяки дяйишмялярин тясирини гейд етмяк лазым эялир. Азярбайжанын юз мцстягиллийин бярпа етмяси иля юлкянин игтисади, сийаси, сосиал щяйатында ящямиййятли дяйишмяляр баш верди. Бу просес бир сыра кечмиш игтисади-сийаси ялагялрин гырылмасы, йени ялагялярин формалашмасына ряваж верди. Мцяййян дил коллективинин игтисади-сийаси щяйатында баш верян дяйишмяляр, тябии ки, бу коллективин дилиня билаваситя тясир едир, дилдя мцхтялиф шякил вя формаларда тязащцрцнц тапыр. Совет дюврцндя чох эцжлц олан Азярбайжан –рус дил ялагляринин зяифлямяси фювгцндя, Азярбайжан-тцрк вя Азярбайжан-инэилис дил ялагляринин эенишлянмяси юзцнц илк нювбядя эюстярди. Мцстягиллик шяраитиндя дилин алынмалардан тямизлянмяси истигамятиндя ясаслы вя ясассыз жящдляря дя йол ачды. Мцстягиллик щям дя йени сийаси-игтисади базанын йарадылмасы тялябини ортайа атды. Базар игтисадиййатына кечид, сосиал сащядя дяйишмяляр, мцстягил сийасят игтисади, сийаси вя сосиал сащялярдя йени вязиййятин йаранмасына эятириб чыхартды ки, бу да дилин лексик системиня йени сюзлярин сцрятля дахил олмасына эятириб чыхартды.

«Йени ижтимаи гурулуш, сийаси мцщит, игтисади шяраит 70 илдя вярдиш етдийимиз ижтимаи-сийаси-игтисади шяраитдян фяргляндийиня эюря дилимизин ижтимаи функсийасында да бир сыра йениликляр йаранды, дяйишикликляр баш верди. 60 ил дилимизин йазы васитяси олан кирил графикалы ялифба латын графикалы йени ялифба иля явяз едилди. Ядяби дилимизин йазылы вя шифащи нювляри яввялки дюврля мцгайисядя сайжа олдугжа чох олан кцтляви информасийа васитяляриндя- гязет вя ъурналларда, дювлят вя юзял телевизийа каналларында, радиода, йени дюврцн мящсулу олан тяшкилат вя мцяссисялярин адларында тязя хцсусиййятляр газанмаьа башлады»(1, 34).

Бу просес даща чох мятбуатда мцшащидя олунурду. Мятбуат дилиндя ян чох наращат доьуран мясялялярдян бири алынма сюзлярин ишялидилмясиндя ифрата вармагла баьлы иди. «Щеч бир ещтийаж олмадан дилимизя чохлу харижи сюзляр эятирилир (ремикс, имиъмейкер, електорал, месаъ, провайдер, провокасийа, координатор, интеллиэент, компоромат, функсионар, пост, контекст, актив, админстрасийа, детал, индивид, дискердитасийа, пропоганда, фактор, интервц, рейестер, елемент, критик, ричаг, гравма, стил, комфорт, барйер, формула, копировка вя с.). Бязи сюзлярин щеч щансы дилдян алындыьыны да бязян мцяййян етмяк олмур» (2, 78).

Гейд олунан мейлля йанашы бир чох сащялярдя йени сюзлярин йарадылмасына дцзэцн призмадан йанашма да диггяти чякир. Мялумдур ки, рота, взвод, баталйон, серъант, старшина, йефрейтор, лейтенант вя саир сюзляр рус дилиндян вя йа рус дили васитяси иля алынмалардыр. Азярбайжан ордусунун йаранмасы щярби терминолоэийада мцяййян бу гябилдян олан терминлярин дилин юз сюзляри вя йа тцрк мяншяли сюзлярля явяз едилмяси имканы верди. Эизир, табор, тагым, чавуш, бюлцк кими щярби терминляр йаранды.

Ядяби дилля сосиумун формалашмыш коллективинин дили арасында фяргляр мцхтялиф сявиййялярдя юзцнц эюстярир. Мцяййян дил коллективинин нитги нормативлик бахымындан тязйиг вя тясир обйекти олмур. Бурада сюзалма, сюз йарадыжылыьы дил гурупунун дахили цнсиййят просесиндя баш верир. Жямиййятин сосиал груплары тябягяляри олур. Бу тябягялярин, групларын дилинин лексик гатында да мцхтялиф просесляр эедир вя щямин просеслярин нятижяляри дилдя дя цзя чыхыр. Бязян бу просес мянфи, бязян ися мцсбят истигамятдя эедир.

Диля тясири шяртляндирян икинжи башлыжа жящят ижтимаи-игтисади щяйатдакы дяйишмялярин, данышыг дилинин ядяби дили сыхышдырмасы дюврцндя цзя чыхан просеслярин дилдяки тязащцрцдцр.

Базар игтисадиййатына кечид алгы-сатгы иля мяшьул оланларын сайыны да артырды. Бунларын мцяййян гисми ара тижаряти иля мяшьул оланлардыр. Ейни пешя сащибляринин дилиндя Азярбайжан дилинин нормаларына уйьун эялмяйян сюзлярдян истифадя мейлляри даща эцжлц олур. Мясялян, «Точкамын престиъини юлдцрцрсян ахы. Щеч олмаса, киримишжя дур, сясцвц чыхардыб елямя, эцнцн ахырында цч «Мяммяд» верярям. Солидни клийентлярин йанында биабыр еляйирсян мяни. Дцнянки ушаг-зад дейилик, весимиз вар базарда» (К.Яшряфоьлу. Ахшамбазары// «Азярбайжан» ъурн. 2004, №11, с.91). Верилмиш нцмунядя ишлядилян «точка», «престиъ», «солидный», «клийент», «вес» сюзляри диля дахил едилян йад цнсцрлярдир. Лакин онлар мцяййян груп мараьы оланлар арасында ишляняряк ян азы бу групун нитгиндя дайаныглы мювге тутмаьа башлайыр вя цмуми данышыг дилиня кечир.

Щазырда диля, онун лексик гатына сцрятли тясири иля сечилян сленг щадисяси инкаредилмяз дил щадисяси кими диггят мяркязиня чыхмасыдыр.

Дилчиликдя сленг анлайышындан сон дюврляря гядяр эениш истифадя олунмурду. Совет дюврцндя няшр олунмуш елми ядябиййатда, о жцмлядян лексиколоэийайа даир монографийаларда «сленг» термининя, демяк олар ки, раст эялинмир. Изащлы дилчилик терминляри лцьятляриндя дя охшар вязиййят мцшащидя олунур (3; 4; 5, 394). Нятижядя дилчиликдя бу эцня гядяр «сленг» анлайышынын дягиг изащы верилмямишдир. Сленг мцяййян пешя сащибляринин вя йа сосиал тябягялярин дилиндя ишлянян сюз вя ифадялярин топлусу кими изащ олунур (5, 394). Бу щалда сленг ъаргон вя арго иля ейниляшдирилир. Ону да гейд етмяк лазымдыр ки, ъаргон вя арго да бязян ейниляшдирилир, бязян ися фяргляндирилир. Мясялян, А.Гурбанов йазыр: «Арго вя жаргон» сюзляр бир-бириня чох йахындыр вя дилчиликдя чох вахт ейни мянада ишлядилир. Лакин пешякарлар арасында ишлядилян эизли анлашма васитясиндян –арго сюзлярдян фяргли олараг ъаргон сюзляр даща чох али зцмря арасында ишлядилян яжняби данышыьы кими дярк олунур» (6, 237).

И.Р.Галперин сленгя щяср олунмуш мягалясиндя бу категорийанын тяйин олунмадыьыны, онун цмумиййятля олмадыьыны сюйляйир. О, сленги ъаргон иля синоним кими гябул едир (7).

Мцасир дюврдя сленгин дил щадисяси кими цздя олмасынын, сленгин данышыг вя ядяби диля тясиринин сцрятля артмасынын ясас сябябляриндян бири коммуникасийа просесиндя ясаслы йениляшмянин баш вермяси, цнсиййят просесиндя информасийа технолоэийасынын даим тязяляшян, имканлары артан бир васитясинин инсан щяйатынын бцтцн сащяляриня нцфуз етмяси иля баьлыдыр. Бу васитя компцтердир.

Компцтер щазырда инсан мяишятинин айрылмаз бир щиссясиня чеврилир. Интернет хидмятинин йаранмасы, онун бир вахтлар тясяввцр беля едилмяйяжяк имканлары инсанлары ондан истифадя мяжбуриййятиндя гойур вя бу асылылыг сцрятля артыр. Интернет информасийанын ян йахшы ютцрцжцсц вя информасийа сахлайыжысы олдуьу цчцн, еляжя дя интернетдян информасийанын гябулунун асанлыьы ондан истифадя етмяйя мейллилийи артырыр. Интернет мцхтялиф фярдляр арасында цнсиййят йаратмаг имканына маликдир. Интернет машын-инсан мцнасибятини эцжляндирир. Бу мцнасибят мцяййян сфераларда еля шякил алыр ки, инсан машынла вя йа башга бир фярдля цнсиййятдя олдуьуну унудур. Бязян компцтер онунла цнсиййятя эирмиш шяхс цчцн жанлы варлыгдан даща сярфяли мцсащибя, ойунчуйа чеврилир.

Бир вахтлар мцхтялиф груплар арасында сленг мясялясиня бахылырдыса, щазырда интернет сленгинин тядгиги даща актуал мювзуйа чеврилир. Интернет васитяси иля цнсиййят, даща чох ушаглар вя эянжляр арасында йайылыр. Онларын интернет асылылыьы мейдана чыхыр. Интернет васитясиля апарылан данышыглар «интернет данышыг дили»ни формалашдырыр вя бу дил сцрятля эениш йайылдыьындан цмуми данышыг дилиня эцжлц тясир эюстярмяйя башлайыр. Сленгя аид сюзляр, мцасир информасийа технолоэийаларына аид термин вя анлайышлар нежя эялди ишлядилир. Буну конкрет мисаллар ясасында нязярдян кечирмяк мцмкцндцр. Ону да гейд едяк ки, тягдим олунан мисаллар интернетдя щансы шякиля эетмишдирся, бу йазыда да щямин формада верилир.

«Siz suallarinizi sexsi mesajla admine veya info@akademiya.net adresine gondere bilersiz»; «Bu mövzuda istifadəçilərimizin müsahibələrinin linkləri yerləşəcək. Bu mövzuda heç nə yazmırıq. İstədyiniz istifadəçinin müsahibə linkinə basın. Mövzunu bağlı görünməyi sizi çaşdırmasın»(8).

Бу нцмунядя ишлядилмиш «mesaj», «admin», «link», «linki басмаг» сюзляри Азярбайжан дилиня мяхсус дейилдир. Доьрудур, «месаъ» сюзц дилимиздя алынма сюз кими ишлякдир вя онун дилдя алынма сюз кими галмасы ещтималы чохдур. Компцтер васитяси иля цнсиййят просесиндя ишлядилмиш диэяр алынмалардан бири сленгдир. Администратор сюзцнцн ихтисары кими «админ» рус дилиндя эянжлярин сленгиня дахил олмушдур. Компцтерля чох мараглананлар бу терминин информатика вя компцтер термини олараг няйи ифадя етмясини билирляр. Йухарыдакы мисалда сленгя аид сюз Азярбайжан дилиндя ишлядилмишдир вя она шал шякилчиси дя ялавя едилмишдир. Компцтер истифадячиляринин администратор явязиня админ сюзцндян истифадя етмясинин сябяби сюзцн там вариантынын графем вя фонем сайынын чохлуьудур. Щярфляр сайы чох олан сюзц даща гыса шякилдя тез йазмаг ещтийажы беля бир ихтисарын ямяля эялмясини шяртляндирмишдир. Админ сленг ващиди кими гябул олунмайа да биляр. Чцнки бурада ади ихтисардан истифадя едилмишдир. Лакин сюзцн мянасы йалныз сащяни билянляря айдын олдуьундан ону сленг ващиди саймаг дцзэцндцр.

Линк инэилис дилиндян алынмадыр. Терминдир. Мянасы «ялагя, рабитядир». Интернет сайтларында линк эениш истифадя олунур. Линк айрыжа дцймя кими йерляшдирилир. Бу дцймяни басдыгда сайтдакы мялуматла ялагяли оланларын електрон цнванларына эирмяк олур. Сюзцн мянасы айдын олдугда, баша дцшцлцр ки, компцтердя цнсиййятдя оланларын линкляринин йерляшдиряжяйиндян сющбят эедир. «Линки басын» дилимиздя «дцймяни басын» кими дя вериля биляр. Щансы вариантын доьрулуьу компцтер технолоэийасы вя интернетля баьлы терминолоэийада щансы вариантын гябул олунмасындан асылыдыр.

«Dünən 5 apreldən bəri update olmayan virusyeyəni dəyişdim. Təzəsin internetdən yüklədim. Sağolsun Emilin ssılkası. Avast. 300-dən çox tapdı

Amma hələ də disklər açılmır. İşdə vobşe dəhşət. Mail.ru agentdə elə bil virus dalbadal tökülürdü ilan kimi. Məcbur oldum sildim. Bu nəcür baş verib, anlamıram

Bədbəxtçilik! A kişi iki ay idi internet işlədirdim antivirussuz heç nə olmurdu. İki gün əvvəl sistemə 33 virus birdən hücum etdi. Yarısından çoxu troya atının belində. Elə bil dayıoğlunun gözü dəydi. Sistem alt üst oldu. Təzə antivirus da yüklənmirdi. Bu gün sistem tamam yatdı. Diqqət edin uşaqlar!» (8).

Нцмунядя мцхтялиф сюз вя ифадяляр вардыр ки, онлар мящз мцасир информасийа технолоэийалары иля баьлы терминляр, анлайышлар вя сленглярдир.

Инэилис дилиндян олан «упдате» сюзц «йенилямяк, тязялямяк» мянасындадыр. «Упдате олмайан» ифадясинин щярфи мянасы «йенилянмяйян, тязялянмяйян» демякдир. «Вирусйейян» сюзц ися компцтердя цнсиййятдя олан шяхсин вя йа ондан яввял башгасынын «антивирус» сюзц явязиня ишлятдийи вя гисмян дилимизя уйьунлашдырдыьы йени сюздцр. Мялумдур ки, компцтерин иш системини позан мцяййян програмлар вардыр ки, онлар щяр щансы компцтеря эириш тапдыгда щямин компцтеря фяал олан вирус дахил едир. Щямин вирус компцтерин систем файлларыны позур. Нятижядя компцтер хараб олур, ишлямир вя йа ондакы информасийалар позулур. Беля вирусларын гаршысыны алмаг цчцн «анти-вирус» програмлары щазырланыр. Щямин програмлар компцтеря дахил едилян вируслары мцяййянляшдирир вя онлары зярярсизляшдирир. Беля програмлар, бир гайда олараг, лисензийалашдырылыр. Истифадячи лисензийасы олмайан програмла ишляйирся, щямин програмы йениляшдиря билмир. Кющня анти-вирус програмы ися йени йарадылмыш вирусларла мцбаризя апара билмир. «Dünən 5 apreldən bəri update olmayan virusyeyəni dəyişdim» жцмлясиндя бу барядя мялумат верилир. «Təzəsin internetdən yüklədim» жцмлясиндя ишлядилян “интернетдян йцклямяк» ифадяси дя компцтер сащясиндя билийи оланлара даща чох айдындыр. Интернетдя бир сыра програмлар йерляшдирилир ки, онлары щяр кяс юз компцтериня дахил едя билир. Беля анти-вирус програмлары да чохдур. Жцмля шяхсин интернетдян йени прорам эютцрмясини билдирир. «Емилин ссылкасы» ифадяси истифадячийя щямин програмы интернетдя щансы цнванда тапмаг щаггында верилмиш мялумтдыр.

Вируслар арасында «тройан» адланан бир вирус да вардыр. Онун ады метафорик кючцрмя иля дцзялмишдир. Мялумдур ки, «Тройа аты»ндан алынмаз галайа, шящяря эирмяк цчцн истифадя олунмушдур. Бу атын ичиндя эизлянянляр эежя чыхыб шящярин гапыларыны ачырлар. Тройа атындакылар даьытмаг, мящв етмяк мягсяди дашыйыблар. Вирус адыны бурадан алмышдыр. «Тройа атынын белиндян илан кими тюкцлмяк» ифадяси тройан вирусларынын сцрятля машина дахил олмасыны ифадя едир.

Нцмунядя верилмиш мянасы щамыйа айдын олмайан диэяр сюз вя ифадялярин дя изащыны вермяк мцмкцндцр. Бцтювлцкдя эютцрцлдцкдя бу сюз вя ифадялярин бюйцк яксяриййяти компцтер сленги иля баьлы олмагла йанашы, информатика терминляри ясасында формалашмыш лексик ващидляр, синтактик конструксийалардыр. Беля сюз вя ифадяляр компцтер вя интернетдян истифадя едянляр чохладыгжа данышыг дилиня кечир. Онларын бир Гисми эянжлярин сленгиндя йер алыр. Мясялян, «Шярифи апдейт елямяк олмур». «Мян сянин кими тройанла дуруб-отурмаг истямирям». Aqshin, disket acilmir, yoxs disk? Fikir verirem ekser "chaynikler" diskete disk deyir». Бу жцмлялярдя сленг аид сюзляр ишлядилмишдир.

Сленгляр йалныз кюмпцтерля баьлы олан сюз вя ифадяляри ящатя етмир. Интернет цнсиййят просесиндя оланлар башга сленглярдян дя истифадя едирляр. Мясялян, «Сян о адамы нийя маринават елямисян» жцмлясиндяки «маринават» рус дилиндян алынма сленг ващидир. Мцяййян мящсулу бу вя йа диэяр шякилдя сахламаг цчцн истифадя олунан просеси билдирян, рус дилиндян олан «мариновать» фелиндян эютцрцлмцшдцр. Верилмиш нцмундя «кими ися цзя чыхармамаг», «кими ися башгалары иля таныш етмямяк» мянасында ишлядилмишдир. «Чайник (йяни чайхор» сащяни билмяйян, бир гядяр кцт оланлар щаггында ишлядилян ифадядир. Иши-пешяси чай ичмякля вахтыны кечириб юйрянмяйя мейилли олмайанлар гойулмуш сленг аддыр. Буна бахмайараг Русийада бир сыра китабларын адларында бу сюз ишлядилир. Мясялян, «Ехсел для чайников» вя с.

Сленг сюзляри цч гисмя бюлмяк мцмкцндцр. Биринжи гисим сюзляр заман кечдикжя цмумишляк сюзляр групуна кечир вя дилдя ишлядилир. Икинжи груп сюзляр сленгин дашыйыжылары арасында йайылыр вя онларын дилиндя мцяййян дювря гядяр ишлянир. Цчцнжц гисим сленг сюзляр вя ифадяляр узун мцддят сленг дашыйыжылары арасында галса да, цмумишляк диля кечя билмямякля йанашы, там унудулмур. Щяр бир жанлы вербал дил чохсявиййяли бир гурулушдур. Онун лексик системинин мцхтялиф гатлары вардыр. Ясас гат, дилин цмумишляк лексик гатыдыр. Бу гата дахил олан сюзляр цнсиййят просесиндя, данышыг дилиндя чох ишляк олур вя щамы тяряфиндян баша дцшцлцр. Онларын мянасы изащлы лцьятляр изащ олунур, йазылышы орфографийа лцьятляриндя верилир. Башга гатларда диалект сюзлярини, терминляри, алынмалары груплашдырмаг мцмкцндцр. Арго вя ъаргонизмляр, лору сюзляр, варваризмляр вя с. мцхтялиф сюз груплары кими елми тяснифатларда йер алыр.

Сленг сюзляр дя дилчиликдя артыг йени бир гат кими йер алмаьа башлайыр. Рус, инэилис дилляриндя сленг сюзлярин мцхтялиф лцьятляри ишляниб щазырланмышдыр. Сленг сюзляр гаты мцяййян инсан групларынын (пешя групларынын, эянжлярин, сосиал групун, дянизчилярин вя с.) сленгляриня аид олур. Йухарыда гейд олунан лексик гатларын щяр бириня аид сюзляр дилдя бу вя йа башга сявиййядя истифадя олунур. Лакин информасийа технолоэийасынын сцрятля инкишаф етдийи, компцтер, интернет цнсиййятинин йарандыьы бир дюврдя сленг сюзлярин данышыг дилиня сцрятля дахил олмасы, данышыг дилинин компцтер цнсиййяти сявиййясиндя истифадя олунан, дилин лексик нормаларына уйьун эялмяйян сюзлярля йцклянмяси ашкар шякилдя юзцнц эюстярир. Дилин яввялки сафлыьыны сахламаг, онун норма вя гайдаларына ямял олунмасына чалышмаг щям дя мцасир дювря хас сленглярин мцхтялиф сявиййялярдя тядгигини тяляб едир.

Мягалядя мцасир дюврдя инсан мяишятиня дахил олан вя коммуникасийа просесиндя истифадя олунан йени васитялярин диля тясиринин йалныз бязи важиб мясяляляри гисмян дя олса ящатя олунмушдур. Арашдырма вя тящлилдян айдын олур ки, сленг сюзлярин цзя чыхарылмасы, онларын йарадылмасында дилин нормаларынын нязяря алынмасынын диггят мяркязиня чякилмяси важибдир. Рус вя инэилис дилиндяки сленг сюзлярдян, еляжя дя мцасир информасийа технолоэийаларына аид терминлярдян формалашдырылан, дцзялдилян сленг сюзлярин йарадыжылыьынын мцяййян мяжрайа йюнялдилмяси зяруряти Азярбайжан дилиндя инэилис вя рус дилляриндяки сленг сюзляринин, еляжя дя интернет терминляринин лцьятляринин щазырланмасынын сцрятляндирилмяси тялябини ортайа атыр.

Ядябиййат

1. Ахундов А. Дилимизя дювлят гайьысы//«Дирчялиш-ХХЫ яср» ъурналы. Бакы, 2001, № 41

2. Ахундов А. Дил вя ядябиййат. Бакы, Эянжлик, 2003

3. Адилов М.И., Вердийева З.Н., Аьайева Ф.М. Изащлы дилчилик терминляри. Бакы, Маариф, 1989.

4. Ахманова О.С. Словарь лингвистических терминов. Москва, изд-во «Сов. энсиклопедия», 1966

5. Розенталь Д.Э., Теленкова М.А. Словарь-справочник лингвистических терминов. Москва, Просвещение, 1976.

6. Гурбанов А.М. Мцасир Азярбайжан ядяби дили. Бакы, Маариф, 1985.

7. Гальперин И.Р. О термине сленга// Вопросы языкознания № 6, 1956

8. Нцмуняляр http://forum.xazar.org/viewtopic.php?f=23&t=879 интернет сящифясиндян эютцрцлмцшдцр.

A look to changes taking place in lexical system of a language in modern period

Summary

In the article various changes taking place in lexical system of a language in result of transfer and receive of information through new technologies mainly internet services are studied. Realization of communication through new means discover ground for violation of norms and rules of a language. Appearance of computer and internet slang and influence of words belonging to this slang on spoken and literature language is involved into investigation.

Взгляд на изменения в лексической системеме языка в современный период

Резюме

В статье исследуется разные изменения в лексической системе языка в результате использования новых технологий, в особенности интернет услуг для передачи и получении информации. Осуществление коммуникативных актов посредством новых средств выявляет основание для нарушения языковых норм и правил. Привлекаются исследованию копьютерный и интернет слэнги, а также влияние этого слэнга на разговорный и литературный язык.

Ачар сюзляр: дил, лексик систем, дил ялагяляри, сленг, компутер дили.

Ключевые слова: язык, техническая система, языковые связи, слэнг, язык комьютера.

Кей wордс: language, lexical system, language reлатионс, slang, computer language.

Ализаде Айтен Ялчын кызы

МНЕНИЯ НЕКОТОРЫХ ГРАММАТИКОВ ОТНОСИТЕЛЬНО ЯВЛЕНИЯ«الاشتغال»

Относительно грамматического явления « الاشتغال» высказано немало мнений и предложений. Но наиболее весомыми и полными можно считать мнения ибн Мада ал-Куртуби, изложенные в книге « الرد على النحاة» («Ответ

грамматикам»). В ней данному грамматическому явлению посвящена целая глава.

Во вступительной части этой главы (« الاشتغال» - букв «отвлечение») ибн Мада высказывает, прежде всего, свое отношение к этому грамматическому явлению и отмечает, что «оно составляет большую трудность тем, кто хочет разъяснить или усвоить его». Чтобы показать сложность данного явления, он кратко изложил его суть и дал ему следующее определение: « الاشتغال» - это глагол, которому предшествует имя и который принимает возвращающееся местоимение, относящееся к тому имени…». Затем он разбирает несколько примеров с различными формами и наклонениями глагола и старается определить падежное состояние препозитивного имени. Он считает, что в таких предложениях с препозитивным именем глагол может быть сказуемым и не сказуемым. Под понятием «не сказуемое» он подразумевает глаголы повелительного наклонения и запретной формы. По его мнению, если глагол находится в повелительном наклонении или запретной форме, то препозитивное имя должно находиться в винительном падеже, но может быть и в именительном падеже: « زيدا اضربه» (бей Зейда! (букв.Зейд-бей его!)). То же самое происходит в подобных предложениях с глаголом в описательно - повелительном наклонении, образованном с помощью повелительной частицы «ﻠ»: « زيدا ليضربه عمرو» (Зейд, пусть бьет его Амр!). Даже если начать предложение с союза « اما» перед препозитивным именем, все равно имя будет находиться в винительном падеже: اما زيدا فاكرمه. Такое положение наблюдается и в молебных предложениях, несмотря на то, что в них имени предшествует молебное слово: « اللهم زيدا اكرمه».

Затем автор переходит к рассмотрению других видов этих предложений и выражает свое отношение к ним, после чего освещает взгляды Сибавейхи и ал-Ахфаша на изучаемый вопрос. Видимо для того, чтобы создать наглядное впечатление о том, как арабские грамматики своими исследованиями загромождали грамматику арабского языка и превратили ее в загадку. Судя по объему книги, автор довольно подробно остановился на взглядах этих двух корифеев арабского языкознания по поводу падежной флексии препозитивного имени в подобных предложениях. В самом деле, арабские грамматики так усложнили явление « الاشتغال» («отвлечение»), что оно считается одной из самых сложных областей арабского синтаксиса. Многие предыдущие средневековые грамматики в своих трудах уделяли этому явлению большое место, и каждый из них старался, как можно больше углубиться в его исследование. Причем большинство примеров, приведенных грамматиками для аргументации своих выводов, не соответствуют речи арабов и являются искусственно придуманными ими самими, что и стало объектом критики ибн Мада ал-Куртуби и многих современных арабских филологов.

В своем комментарии, названном « الحدائق الندية في شرح قوﺍﻋد الصمدية » к книге « القواﻋد الصمدية » Бахауддина ал-Амили, например, Али Садруддин ал-Мадани очень подробно останавливается на данной теме, пытаясь более полно охватить все ее аспекты. В отличие от других ученых он называет это явление не « الاشتغال», а المشتغل عنه العامل (букв «то, от чего отвлечено управляющее слово») и дает ему следующее определение: «Это-имя, за которым следует флектируемое управляющее слово, ставящее его (имя - А.А.), местоимение или же местоимение связанного с ним слова в винительном падеже, посредственно или опосредованно, и это – управляющее слово».

Поясняя это определение, ал-Мадани говорит, что «если управляющее слово освободится от того управляемого слова, то оно будет распоряжаться именем и ставить его в винительный падеж. Если это случится, то мы скажем, что управляющее слово отвлекло глагол или подобные ему». Излагая обзор мнений большинства известных предшественников, таких как ибн ас-Сани, ибн-aл-Хаджиб, ар-Ради ал-Астрабади, ибн Хишам ал-Ансари, ал-Кисаи, ал-Фарра и последователей басрийской грамматической школы, ал-Мадани кратко осветил разногласия, имевшие место между ними по данному вопросу. Ал-Мадани приводит слова ибн ас-Сани, который считал, что в таких предложениях, помимо глагола, могут употребляться только причастия действительного и страдательного залогов: отглагольные прилагательные, отглагольные имена, имена действия и служебные слова в них не могут употребляться в качестве управляющего слова, т.к. ни одно из них не может управлять препозитивным именем в винительном падеже.

Далее ал-Мадани пишет, что в своей книге « الكافية» ибн Хаджиб также утверждает, что если глагол распорядится препозитивным именем, то оно будет употреблено в винительном падеже. Касаясь вопроса о связях препозитивного имени, он отмечает, что тут могут быть несколько вариантов, первый из которых, по его мнению, - это то, что оно может стать определяющим членом идафного сочетания, или же оно может быть определено бессоюзным определительным придаточным предложением. Говоря с позиции ар-Ради ал-Астрабади относительно падежного состояния препозитивного имени в таких предложениях, автор комментария отмечает, что он полагает, что препозитивное имя может иметь пять состояний: только в винительном падеже, превосходство винительного падежа над именительным, равное положение между ними и предпочтение именительного падежа над винительным. Ибн-Хишам, говорится в книге, утверждает, что не может быть возражений против того, чтобы управляющим словом был глагол, ставший переходным с помощью предлога. Последователи басрийской грамматической школы настояли на том, что фактором, ставящим препозитивное имя в винительный падеж, является виртуальное управляющее слово. Большинство грамматиков того времени поддержали это мнение. А ал-Кисаи и его ученик ал-Фарра считали, что это именно то управляющее слово, которое непосредственно участвует в предложении. И в то же время они разошлись между собой во мнении по поводу того, управляет ли явно участвующий в предложении глагол только препозитивным именем или одновременно как им, так и его возвращающимся местоимением. Однако ал-Фарра утверждал, что он управляет одновременно как препозитивным именем, так и его возвращающимся местоимением.

Как видно из вышеприведенных мнений различных ученых в отношении явления « الاشتغال» разногласия, существующие между ними, в первую очередь касаются падежного статуса препозитивного имени в разбираемом типе предложений, а затем возможности управления глагола в нем. Эти разногласия и споры продолжаются и в современном арабском языкознании. По-прежнему одни современные арабские лингвисты стараются доказать, что препозитивное имя должно находиться в именительном падеже, так как глагол управляет возвращающимся местоимением имени и не может управлять им самим. А другие, наоборот, настаивают на том, что глагол управляет как самим препозитивным именем, так и его возвращающимся местоимением.

Современное арабское языкознание излагает суть данного грамматического явления просто и доходчиво, тем не менее, очевидно, что этот затянувшийся спор не разрешен до сих пор.

В книге « النحو الواضح في قوﺍﻋد اللغة العربية» Али ал-Джарима и Мустафы Амина, якобы написанной по новой программе для средних школ, например, также можно увидеть проявление разногласий по поводу падежного статуса препозитивного имени в предложениях с явлением « الاشتغال». Авторы использовали оригинальный способ изложения грамматического материала. На первом этапе приводятся примеры на то или другое грамматическое явление, затем следуют пояснения к этим примерам и в заключении даются выводы в виде обобщенных правил и определений. Авторы предлагают следующее определение: «الاشتغال - это когда имя находится в препозиции, а управляющее слово, отвлеченное с помощью его возвращающегося местоимения от постановки его или слова, принявшего его возвращающееся местоимение в винительном падеже - в постпозиции». Так же как и в произведениях классиков арабской грамматики, тут также говорится, что если управляющее слово освободится от управления возвращающимся местоимением, в таком случае будет управлять непосредственно препозитивным именем и винительным падежом. Это имя в традиционной арабской грамматике называется «отвлекаемым именем».

В следующем правиле высказывается мысль о том, что если отвлекаемому имени, т.е. препозитивному имени будут предшествовать частицы, употребляющиеся с глаголами, то оно в обязательном порядке будет управляться винительным падежом со стороны элиминированного глагола. А если же препозитивному имени будут предшествовать частицы, употребляющиеся с именами, тогда оно будет употреблено в именительном падеже.

Свое краткое, конкретное и, в то же время, полное выражение это явление нашло в монографии «Порядок слов в современном арабском литературном языке» М.Гараева, где говорится, что «суть этого явления сводится к тому, что имя, предшествующее управляющему им глаголу, уклоняется от его управления винительным падежом с помощью возвращающегося местоимения, относящегося к тому имени. Поэтому препозитивное имя употребляется в именительном падеже. Другими словами, « الاشتغال» - это отвлечение препозитивного имени (« المشغول عنه») от управления последующего переходного глагола (« العامل») винительным падежом путем прибавления к глаголу возвращающегося местоимения (« الشغل»), относящегося к тому же имени». Ссылаясь на мнения арабских грамматиков по данному явлению, автор приходит к следующим выводам: « الاشتغال» должен объединить в себе три обязательных условия: 1. выделяемое препозитивное имя должно помещаться в начале предложения непосредственно перед глагольным сказуемым; 2. Сказуемое должно быть выражено переходным глаголом; 3. Выделяемое препозитивное имя должно связываться с остальной частью предложения при помощи возвращающегося местоимения.

Касаясь вопроса о падежном статусе препозитивного имени, он кратко излагает суть разногласия между последователями басрийской и куфийской грамматических школ, и отмечает, что «часть куфийских ученых считала, что препозитивное имя, ввиду своего отвлечения от управления, должно употребляться только в именительном падеже. Басрийские ученые, наоборот, утверждали, что оно должно находиться в винительном падеже ввиду управления им скрытого глагола идентичного с тем, что явно выражено».

Далее автор монографии переходит к рассмотрению конструкции предложений, полученной при « الاشتغال». Он констатирует, что, по мнению арабских грамматиков, при выделении дополнения путем « الاشتغال» получается сложное предложение, называемое « جملة ذات وجهين» (букв. «двуликое предложение»). «Первым предложением - пишет он - согласно концепции традиционной арабской грамматики, является вся полученная конструкция, называемая «большим предложением» (« جملة كبرى»). Оно состоит из подлежащего в виде препозитивного выделяемого имени (протазис) и сказуемого в виде остальной части конструкции, которая в свою очередь считается автономным предложением называемым '' جملة صغرى'' малое предложение.

Следует отметить, что этот вопрос нашел свое четкое научное разъяснение в статье А.Дж..Мамедова, называемой «Предложение с выделенным именем или «двустороннее предложение» в арабском литературном языке» и опубликованной в сборнике «Семитские языки», изданном в Москве в 1963 г. В ней говорится: «В арабском литературном языке распространены предложения, начинающиеся с выделенного имени с которым основная часть предложения связывается посредством так называемого возвращающегося местоимения. С точки зрения традиционной арабской грамматики, все эти предложения являются именными. Названы они « جملة ذات وجهين» («двусторонними») потому что в них имеется именное подлежащее всего предложения - «большое предложение», а другое образует новое именное предложение, называемое «малым предложением», исполняющее функцию именного сказуемого по отношению ко всему предложению».

Автор считает, что употребление «двусторонних предложений» в арабском языке служит выделению определенного члена предложения, т.е. путем « الاشتغال» тот или другой член предложения выносится в начало предложения и связывается с его остальной частью с помощью возвращающегося местоимения: «Выделяя то или иное слово из состава предложения и, помещая его на необычное для него место, в данном случае в начало предложения, а затем, повторяя его, говорящий стремится привлечь внимание, прежде всего к выделяемому слову. Он служит для него как бы основной «темой», или «психологическим», «логическим» или «естественным» подлежащим, о котором идет речь в последующем повествовании. Таким образом, выделение слова и помещение его в начале предложения в арабском языке является средством фиксирования внимания именно на данном слове».

Таким образом, из всего сказанного выше о грамматическом явлении الاشتغال можно предположить, что на самом деле, арабские грамматики до того усложнили его своими догадками и предположениями, что даже сами носители арабского языка затрудняются в его усвоении, не говоря уж о его применении. Именно поэтому ибн Мада прав, когда критикует этих грамматиков, которые сделали арабскую грамматику недоступной для многих и призывает к ее упрощению и очищению от излишних бесполезных правил и выводов.

Xülasə

Məqalədə “əl iştiqal” qrammatika amili nəzərdən keçirilir və ona dair dilçilərin fikirləri, rəyləri araşdırılır. Alimlərin arasında fikir ayrılığı ilk növbədə cümlədə prepozitiv adın hal statusu, daha sonra felin idarəetmə imkanları ilə bağlıdır. Həmin fikir ayrılığı müasir ərəb dilçiliyində bu gün də aradan qaldırılmamışdır.

SUMMARY

The article deals with the gramanatical phenomenon al- Ishtigal, and some opinions of grammarians are given concerning this phenomenon.

The differences which exist among the scientists first of all refer to the case status of prepositive proper name in the sentence, and then the possibility of governing the verb in it.

These differences can be observed in the modern Arabic language.

Список использованной литературы:

1. Мамедов А.Дж. «Предложение с выделенным именем или «двустороннее предложение» в арабском литературном языке». В кн.: Семитские языки. Изд-во восточной литературы. Москва - 1963.- с.62-71

2. Гараев М.И. Порядок слов в современном арабском литературном языке. Баку-2001.-с. 209.

شرح ابن عقيل على ألفية ابن مالك . تأليف محمد محي الدين عبد الحميد. ج. 1. القاهرة. مطبعة السعادة. 1961. 568 ص.

شوقي ضيف. كتاب الرد على النجاة لابن مضاء القرطبي . القاهرة. دار المعارف. 1988. 149 ص.

علي الجارم مصطفى أمين. النحو الواضح فى قواعد اللغة العربية. ج 3. دار المعارف بمصر.1956. 140 ص.

على صدر الدين المدني. الحدائق الندية فى شرح فوايد الصمدية. تبريز. 1297. 276ص.

Ключевые слова: препозитивное имя, управляющее слово

Bilal Bayram oğlu İsmayilov

FRANSIZ DILINDƏ BIR KOMMUNIKATIV SINTAKTIK CÜMLƏ TIPINƏ DAIR (Azərbaycan dili ilə müqayisədə)

Açar sözlər: kommunikativ sintaksis, tema/rema, semantik və sintaktik səviyyələr, kommunikativ bölgü, informasiya strukturu; коммуникативный синтаксис, тема/рема, семантические и синтаксические уровни, коммуникативное деление, информационная структура; communicative syntax, theme/rheme, semantic and syntax levels, communicativ division, structur of information.

Résumé

Cet article est consacré à la recherche du type communicatif-syntaxique d’existence et de constatation dans le français qui est étudié aux niveaux communicatif, sémantique et syntaxique. La comparaison de ce type de phrase avec le type correspondant de l’azerbaïdjanais montre que ce même type se distingue de son équivalent azerbaïdjanais seulement au niveau constructif-syntaxique.

Giriş

Kommunikativ sintaksis baxımından sadə cümlənin öyrənilməsinə müasir fransız dilçiliyində mühüm yer verilmişdir və bu aspektdə aparılan araşdırmalarda cümlənin informasiya strukturuna daha çox diqqət yetirilmişdir. (Cornish F., 1998: 19-40, Galmiche M., 1992: 3-10, Lahousse K., 2003: 111-136)

Biz bu məqalədə fransız dilində yalnız bir kommunikativ-sintaktik tip – mövcudiyyət bildirən və konstatasiya ifadə edən cümlələri analiz edəcək və həmin tipin Azərbaycan dilində qarşılığını da öyrənəcəyik. Bəri başdan onu qeyd etməyi lazım bilirik ki, biz yuxarıda adı çəkilən cümlə tipinin müəyyənləşdirilməsində cümlə üçün vacib hesab edilən kommunikativ və sintaktik xüsusiyyətlərlə bərabər semantik xüsusiyyətləri də nəzərə alacağıq. Zənnimizcə, yuxarıda qeyd edilən hər üç aspektin nəzərə alınması aparacağımız analizin dəqiq nəticə verməsinə səbəb ola bilər.

Əslində, fransız dilçisi A.Vey hələ vaxtilə nitqin qurulmasında semantikaya da müəyyən yer ayrılmasını dolayısı ilə qeydə almışdır. (H.Weil, 1869: 27) A.Vey cümlənin binar quruluşa - “çıxış nöqtəsinə” və “nitqin məqsədinə” bölgüsündən söhbət açdıqda qeyd etməyi də unutmur ki, nitq prosesində elə anlar da olur ki, danışan şəxs öz müsahibini ünsiyyətə hazırlamaq üçün daha ümumi bir ideya bildirən “mövcudluq” anlayışından nitqini başlamalı olur. Beləliklə, bu əsərdən aydın olur ki, A.Vey artıq cümlənin binar quruluşundan deyil, təkcə “nitqin məqsədindən” ibarət olan və semantik cəhətdən müasir dilçilik baxımından yanaşsaq, “qavrayış obyektindən” ibarət olan cümlələrin olduğunu ayrıca bir nitq faktı kimi dəyərləndirir, buna aid isə “İl y avait un roi” tipli “mövcudluq” bildirən cümlələrdən misal kimi istifadə edir.

Bu qəbildən olan cümlələrdə işlənən substantiv elementin yeni fakt ifadə edən determinativlərlə işlənməsinə aid biz münasibətimizi bildirmişik. (Б.Б.Исмаилов, 1970) Burada isə biz əsas diqqətimizi mövcudluq ifadə edən kommunikativ cəhətdən binar bölgüyə malik olmayan cümlələr üzərində cəmləşdirməyə cəhd edəcəyik.

Rus sovet dilçisi P.İ.Raspopov “konstatasiya” ifadə edən cümlələrin də kommunikativ cəhətdən təktərkibli olması haqqında mülahizə yürütmüş və rus dili materialı əsasında yuxarıda adı çəkilən cümlələrin müxtəlif sintaktik və semantik çalarlarını qeydə almışdır. (Raspopov, 1978: 14)

Fransız dilçisi A.Vey kimi İ.P.Raspopov da belə cümlələrin “Nə olub? Nə baş verib?” kimi kommunikativ tələbə cavab verdiyini təsdiqləyir. Elə bu səbəbdən biz “konstatasiya” ifadə edən cümlələri ekzistensional mənalı cümlələrlə eyni bir tipə daxil etməyi lazım bilirik.

Beləliklə, biz bu işimizdə istər ekzistensional, istərsə də konstatasiya mənalı cümlələri bir yerdə və iki müxtəlif dil ailəsinə mənsub olan fransız və Azərbaycan dilləri materialı əsasında öyrənəcəyik.

Mövcudiyyət bildirən və konstatasiya ifadə edən kommunikativ cəhətdən təktərkibli müxtəlif cümlələrin müxtəlif sintaktik quruluşda təmsil olunması

Bu tipə aid olan cümlələrin ayrı-ayrı sintaktik quruluşda təmsil olunmasına keçməzdən əvvəl nəzərdə saxlamaq lazımdır ki, yuxarıda da qeyd edildiyi kimi, belə cümlələr monorem xarakterli cümlələrdir, bunlar yalnız “yeni fakt” əsasında formalaşır və bunların monorem kimi çıxış etməsində kontekst və situasiya əhəmiyyətli rola malikdir.

Belə cümlələr sırasına aşağıdakılar daxildir:

I. Təktərkibli şəxssiz cümlələr. Bu cümlələrin çoxunda əksər hallarda fransız dilində “il y a”, “il existe” kimi ifadələr işlənir. A.Moruadan götürdüyümüz və digər misallara nəzər salaq:

Il en existe une excellente édition scolaire publiée, avec note et appendice… (Maurois, p.20)

Il ne restait plus de la maison que le petit porche corinthien…(Maurois, p.20)

Il tombait une espèce de crachin fin et serré. (Clavel, p.26)

Həm birinci, həm də ikinci misalda yalnız mövcudluqdan söhbət gedir və orada işlənən “il existe”, “il ne restait plus” və “il tombait” kimi ifadələr bir növ yeni bir faktı nitqə daxil etməyə xidmət edir.

Mövcudluq mənası tərkibində “il y a” ifadəsi olan cümlələrdə daha çox nəzərə çarpır:

İl y avait là quelques officiers (Maurois, p. 199)

Il y a des fossés profonds. (Clavel, p. 154)

Bəzi hallarda “İl y a” ifadəsi ilə qurulan cümlələr “İl se fit” tipli cümlələrlə semantik və kommunikativ cəhətdən bir növ sinonimlik təşkil edərək mövcudluq ifadə edir. Müqayisə edək:

İl se fit un silence coupé de tintement de verres choqué d’une toux nerveuse… (Courtade, p. 213) Il y eut un silence devant lequel on entende monter un ronflement (Courtade, p. 208).

Mikromətnin kommunikativ analizi göstərir ki, belə cümlələrin teması ümumi kontekstlə bağlıdır. Aşağıdakı cümlənin kontekstinə nəzər salaq:

[Quelques minutes coulèrent lentement, et une détonation emplit la nuit. Le barbier se réveilla et cria:

- Qu’est –ce que c’est? ]

- Il y avait des renards et des loups. [ Huffel est sorti avec l’arquebuse du Sergent]. (Clavel, 79)

Aparılan analiz göstərir ki, şəxssiz cümlə “İl y avait des renards et des loups” özündən əvvəl və sonra gələn cümlələrlə sıx bağlıdır və həmin hissələrdə analiz etdiyimiz cümlənin teması yerləşmişdir.

Azərbaycan dili materialı əsasında aparılan müşahidələr göstərir ki, kontekstlə bağlı belə cümlələr Azərbaycan dilində vardır. Müqayisə edək:

(1). Sakitlikdir. [Haradasa uzaqlarda qurbağalar boşboğazlıq edirlər.] (Y.Səmədoğlu, s. 255)

(2.) [Müzəffər dərəsində tufan qopdu...] yer-göy guruldadı... zəlzələ oldu... yer iki yerə bölündü . (Elçin, s. 420)

Azərbaycan dilindən gətirdiyimiz cümlələr də fransız dilində olduğu kimi kommunikativ cəhətdən təktərkiblidir. İstər fransız, istərsə də Azərbaycan dilində gətirdiyimiz misallar semantik cəhətdən də hər iki dildə eyni bir situasiyanı ifadə etməyə xidmət edir.

Sintaktik cəhətdən isə bunların arasında fərq vardır. Fransız dilində belə cümlələrdə qrammatik cəhətdən formal mübtəda (il əvəzliyi) iştirak edir (İl y eut un silence) Azərbaycan dilində isə bütün hallarda qrammatik cəhətdən cüttərkibli cümlədən söhbət getmir. Verdiyimiz birinci cümlə (Sakitlikdir.) təktərkiblidir və şəxssizdir. (Z.Budaqova 1984: 268) İkinci misalda isə bu fikri təsdiq etmək olmaz. Belə ki, ikinci misalda verilən cümlələrin hər birində baş üzvlərdən hər ikisi iştirak edir. Kommunikativ cəhətdən isə hər iki cümlənin (birinci və ikinci misallar) teması mətnlə bağlıdır. [Təsvir edilən yerdə T sakitlikdir R; Müzəffər dərəsində (T) yer göy guruldadı (R).]

2. Adlıq cümlələr. Daha çox təsvirdə rast gəlinən bu cümlələrdə də tema ümumi situasiya və ya tekstlə bağlıdır və burada müxtəlif şəxslərin, əşyaların hadisə və proseslərin adı çəkilir. (Ə.Abdullayev, Y.Seyidov, A.Həsənov 1972: 250) və onların mövcud olması, varlığı haqqında məlumat verilir (Z.Budaqova, 1981: 275)

Fransız dilində bu quruluşa malik olan cümlələr də monorem cümlələr kimi işlənir: [Le fleuve roulait à coups d’épaules à travers la fôret. D’une côté l’eau prodonde... de l’autre côté les hénissements du gué. (Giono. p. 7)]

Burada hər iki adlıq cümlənin ümumi teması birinci cümlədə işlənən “çay-le fleuve” ismi ilə bağlıdır.

Azərbaycan dilində də bu tipdən olan təktərkibli nominativ cümlələr bütövlükdə remanı təşkil edir. Müqayisə edək:

(... qarşıdakı iki mərtəbəli evə baxdım): “İctimai təlimat şöbəsi” (Ə.Əylisli, s. 20)

(Je vis un bâtiment à un étage avec l’enseigne): Service de sécurité sociale (A.Aïlisli, p. 429)

(... je laisse un enfant). Une petite fille de trois ans, douce rose, frêle, avec de grands yeux noirs et de longs cheveux châtin. (Hugo, p. 76)

(... bir nəfər uşaq). Üç yaşında şirin-şəkər, qıvrım saç, iri qara gözlü, saçları şabalıdı rəngində gözəl bir qız uşağı. (Hüqo, s. 71)

3. Qeyri-müəyyən şəxsli cümlələr. Fransız dilində belə cümlələrdə “on” qeyri-müəyyən əvəzliyi mübtəda kimi işlənir. Lakin onu da qeyd etməliyik ki, “on” əvəzliyi ilə başlanan cümlələr danışıq üslublu cümlələrdə konkret şəxsləri (birinci şəxsin təki və cəmi, ikinci şəxsin təki və cəmi ) ifadə edə bilir. Biz həmin cümlələri analizdən kənarlaşdırırıq. Bizim analizə cəlb etdiyimiz cümlələrdə “on” əvəzliyi qeyri-müəyyən bir şəxsi bildirir (kim isə) və belə cümlələr, yuxarıda da qeyd etdiyimiz kimi, kommunikativ cəhətdən təktərkiblidir. Məsələn:

(Ch. – Qu’as-tu as à lui apprendre ?

M. – Une terrible nouvelle). On venait de jeter Antigone dans un trou. (Théâtre. p. 86)

(M. - … Alors, je t’écoute).

- B . – On va publier mon premier roman. (Comédies, p. 195)

Kommunikativ baxımdan təktərkibli qeyri-müəyyən şəxsli cümlələr Azərbaycan dilində də vardır. Yeganə fərq kimi onu göstərmək olar ki, Azərbaycan dilində bu tipə aid etdiyimiz cümlələr sintaktik cəhətdən də təktərkiblidir. Müqayisə edək:

(- Nə olub, Qaraxan?)

- Məni tutacaqlar... (İ.Hüseynov. s. 11)

(Mais, enfin, Karakhan, qu’est-ce qui t’arrive ? )

- On va me mettre en prison. (I. Husseïnov, p.17)

4. Situasiyadan asılı olaraq sintaktik cəhətdən cüttərkibli cümlə kommunikativ baxımdan təktərkibli cümləyə çevrilir. Belə uyğunsuzluq nəinki kommunikativ və konstruktiv səviyyələrdə, həm də kommunikativ və semantik səviyyədə özünü göstərə bilər. Aşağıdakı misala nəzər salaq:

1. [Tous regardaient un corps coulé dans un drap déchiré. ] 2. Des lambeaux de vêtements et de chair sortaient par les accrocs. (Clavel, p. 85)

Mötərizədə verilən və əhatə cümləsi kimi işlənən cümlədən aydın olur ki, “hamı cırılmış mələfənin içərisində diyirlənən meyitə baxırdı.” Semantik cəhətdən bu cümlə özündən sonra gələn cümlənin temasıdır, çünki həmin cümlədən sonra mötərizədən kənardakı cümlə əvvəlkinin obyektini müəyyənləşdirir, yəni bu səhnəni müşahidə edənlərin birdən nə gördüklərini bildirir. Elə buna görə də sonra gələn ikinci cümlə kommunikativ cəhətdən təktərkiblidir.

Göründüyü kimi, belə hallarda kontekst və situasiya həlledici rola malikdir. Aşağıda verdiyimiz kontekstdə də obyekt situasiyası kimi işlənən cümlələr kommunikativ baxımdan monorem cümlələrdir:

(L’odeur de mousses se leva de son nid et élargit ses belles ailes d’anis). Une pie craqua en dormant comme une pomme de pin qu’on écrase. Une chouette de coton passa en silence… Une cloche se mit à sonner. (Giono, p. 15)

Yeri gəlmişkən qeyd edək ki, bu qəbildən olan cümlələrin isimlə ifadə olunmuş mübtədası qeyri-müəyyənlik ifadə edən determinativlərdən biri ilə işlənir.

Kontekst və situasiya ilə bağlı monorem cümlələr Azərbaycan dilində vardır. Müqayisə edək :

(… adamlar arasında çaxnaşma düşdü…. Aşıq cəh-cəhi xırp kəsdi). Qapıda qəmgin baxışlı, ciddi görkəmli, saç-saqqalı dümağ bir qoca dayanmışdı. (V.Babanlı, s. 455)

(…Achoug interrompit sa narration). Un vieillard grand et droit se tenait sur le seuil la tête haute, les yeux tristes et sévères. (V.Babanli, p. 362)

Azərbaycan dilindən gətirdiyimiz misalda da monorem cümlənin isimlə ifadə olunmuş mübtədasından əvvəl qeyri-müəyyənlik ifadə edən “bir” sözü vardır. Lakin bütün hallarda Azərbaycan dilində monorem cümlə kimi işlənən cümlələrin tərkibindəki ismin qeyri-müəyyənlik ifadə edən hər hansı bir vasitə ilə işlənməsi şərt deyildir. Belə ki, həmin cümlənin monorem kimi işlənməsini, yuxarıda deyildiyi kimi, və fransız dilində olduğu kimi kontekst və situasiya şərtləndirir. Obyekt situasiyasını bildirən aşağıdakı misala müraciət edək:

(... Xalıq kişi bu səsə diksindi.) Qəlyan onun qara, qalın dodaqlarının arasından sürüşüb açıq sinəsinə düşdü, tənbəki qoru dağılıb batıq köksünün ağ, qıvrım tüklərinə qarışdı. (V.Babanlı, s. 447)

(Le vieillard tressaillit…) La pipe s’échappa de ses lèvres pleines… , des étincelles brillantes s’égrenaient dans l’échancrure de sa chemise déboutonnée… (V. Babanli, p.357)

Bu mətni diqqətlə analiz etdikdə aydın olur ki, mötərizədən kənarda işlənən hər iki cümlə mötərizədə verilən cümlənin obyektini (birinci cümlə) və səbəb situasiyalarını aydınlaşdırır və hər iki cümlənin kommunikativ cəhətdən teması mötərizəyə alınmış cümlə ilə bağlıdır.

Nəticə

Bu məqalədə fransız dilində mövcudluq və konstatasiya ifadə edən cümlələrin araşdırılmasına həsr edilmişdir. Analizə cəlb edilən dil materialı əsasında belə bir qənaət əldə etmək olur ki, həmin tipə sintaktik cəhətdən təktərkibli şəxssiz və nominativ cümlələrdən başqa, həm də bu dildə cüttərkibli hesab edilən qeyri-müəyyən şəxsli cümlələr aiddir. Bütün bu cümlələrin bir tipə aid olmasını şərtləndirən amil onların kommunikativ cəhətdən təkcə remadan təşkil olunmasıdır. Aparılan analiz göstərir ki, sintaktik cəhətdən cüttərkibli cümlələr də müəyyən bir semantik situasiyada və kontekst daxilində kommunikativ cəhətdən “Nə oldu?”, “Nə baş verib?” suallarından birinə cavab verərək ya konstatasiya , ya da mövcudluq ifadə edən monorem bir cümlə kimi işlənə bilir.

Məqalədə fransız dilində mövcudluq və konstatasiya ifadə edən kommunikativ-sintaktik tipli cümlələr Azərbaycan dilinin materialı ilə müqayisə edilmişdir. Müqayisə belə nəticəyə gəlməyə imkan verir ki, Azərbaycan dilində də mövcudluq və konstatasiya tipli cümlələr də kommunikativ cəhətdən monorem cümlələrdir. Semantik cəhətdən də, situasiya baxımından da hər iki dildə işlənən və yuxarıda adı çəkilən tipə aid edilən cümlələr arasında uyğunluq vardır. Sintaktik cəhətdən isə müəyyən fərqlər aşkar edilir. Belə ki, fransız dilindəki şəxssiz və qeyri-müəyyən şəxsli cümlələr konstruktiv səviyyədə cüttərkibli olsalar da, onlar Azərbaycan dilində sintaktik cəhətdən təktərkibli cümlə kimi işlənir.

İstifadə olunmuş ədəbiyyat

a) Azərbaycan və fransız dillərində:

1. Abdullayev Ə., Seyidov Y., Həsənov A. Müasir Azərbaycan dili. Bakı, Maarif, 1972

2. Budaqova Z. Təktərkibli cümlə: Müasir Azərbaycan dili III. “Elm”, 1981, s. 258-293

3. Cornish F. Les chaînes topicales : leur rôle dans la gestion et la structuration du discours. Cahiers de grammaire 23, 1998, pp. 19-40

4. Galmiche M. Au carrefour des malentendus : « le thème ». L’information grammaticale, 54, 1992, pp. 3-10

5. Lahousse K. La complexité de la notion de topic et l’inversion du sujet nominal. Travaux de linguistique, 2003, № 47, pp. 11-136

6. Weil H. De l’ordre des mots dans les langues anciennes comparées aux langues modernes. Question de grammaire générale. Paris librairie A.France. Recueil des travaux originaires, III, fasc. Paris, 1869

b) Rus dilində:

1. Исмаилов Б.Б. Способы грамматической детерминации имени существительного во французском языке (в сравнении с некоторыми подобными явлениями азербайджанского языка) Кандидатская диссертация. Ленинградский гос. Университет, Л. 1970

2. Распопов И.П. Строение простого предложения в современном русском языке. М. Просвещение. 1970

Mənbələr (Texte d’étude)

1. Azərbaycan hekayələri. B. Uşaq və gənclər ədəbiyyatının nəşriyyatı, 1959

2. Clavel. La saison des loups. M. 1978

3. Courtade. Les circonstances... Nouvelles. M. 1966

4. Comedies, Comédies. M. 1986

5. Elçin. Seçilmiş əsərləri. B. Avrasiya-Press. 2005

6. Fransız ədəbiyyatı antologiyası. Şərq-Qərb, B. 2007

7. Giono J. Le chant du monde. Gallimard, P. 1934

8. Hüseynov İ. Teleqram. Povest. Azərbaycan Dövlət Nəşriyyatı. B. 1963

9. Hüqo V. Seçilmiş əsərləri. B. Nasir, 2002

10. Hugo. Le dernier jour d’un condamné... Hetzel, P.

11. Maurois. Une carrière et autres nouvelles. M. 1965

12. Prose azerbaïdjanaise. Antologie. M. Edition du progrès.

13. Səmədoğlu Y. Seçilmiş əsərləri B. “Şərq-Qərb”, 2005

14. Théâtre français d’aujourd’hui. M. 1969

Abstract

On the communicative-syntactic type of the sentence in the French Language (In comparison with the Azerbaijani Language)

The article deals with the research of communicative-syntactic type of existentiality and statement in the French Language which is investigated on the communicative-semantic and syntactic levels. The comparison of this communicative type with the Azerbaijani Language shows that such communicative type differs from the same type of sentence in the French Language only on the structural level.

Резюме

Об одном коммуникативно-синтаксическом типе предложения во французском языке (в сравнении с азербайджанским языком).

Статья посвящена исследованию коммуникативно-синтаксического типа экзистенциональности и констатации во французском языке, который изучается на коммуникативно-семантическом и синтаксическом уровнях. Сравнение данного коммуникативного типа с азербайджанским языком показывает, что этот коммуникативный тип отличается от соответствующего типа предложения во французском языке только на конструктивном уровне.

Кулиева Светлана Абдуррахман гызы

ЛЕКСИЧЕСКИЕ ЗАИМСТВОВАНИЯ В АРАБСКОМ

ЛИТЕРАТУРНОМ ЯЗЫКЕ

Заимствования в языке, являются важным свидетельством контактов между различными этническими группами, народностями, нациями, помогающими не только в изучении языковой системы последних, но также в прослеживании и понимании этапов их исторического развития, особенностей культуры, социального устройства, менталитета.

Заимствование может затрагивать все уровни языка – фонетический, морфологический, лексический, синтаксический. В наибольшей мере явление заимствования распространено в лексике. т.к. она постоянно находится в процессе постоянного изменения. Словарный состав языка непрерывно обогащается, отражая изменения в общественной, экономической, культурной жизни общества.

Начало современного этапа развития арабского литературного языка, относится историками к середине 19 века, к периоду обусловленному расширением межкультурных связей с Западом и приобщением к современной науке, искусству, внедрением новой техники и развитием средств коммуникации. Что также связано с внутренними процессами развития арабского общества в образовательной сфере и культуре, созданием новой арабской литературы во всем многообразии жанров.

В результате арабский язык получил мощный стимул развития, что отразилось, прежде всего, на активизации номинативных процессов из-за появления новой словоформы, и привело либо к использованию уже имеющейся формы, либо к прямому иностранному заимствованию.

Консерваторы от арабского языка радеют за чистоту родного языка, считая его языком, данным Аллахом и поэтому нетерпящим никаких заимствований и диалектизмов.

Но язык – явление социальное и развивается он вместе с обществом, в котором он существует. Развитие языка невозможно остановить, хотя такие попытки предпринимались.

Неприятие заимствования из иностранных языков наблюдается в языках, долгое время испытывавших иноязычное влияние. С этим явлением можно столкнуться в исландском языке, в котором заимствования немногочисленны и намеренно ограничиваются из-за политики языкового пуризма – политики «очищения» родного языка от чужеродных слов. Активная пуристическая тенденция проявляется также в современном персидском языке, где вместо арабизмов вводятся исконно персидские слова. Такая же ситуация наблюдалась в новогреческом языке после провозглашения независимости от Турции в 1821 г.

Пуризм часто связан с пробуждением национального самосознания и возрождением языка, особенно распространен в языках, не имевших ранее единой литературной формы. Но, чрезмерная пуристическая политика, не соотносимая с реальной языковой ситуацией, может иметь отрицательные последствия для развития языка. (6,183)

Академик И.Ю. Крачковский считал, что арабский язык, как и все языки мира, способен идти в ногу со временем и усвоить все те заимствования, которые являют собой отражение достижений научного прогресса и современной цивилизации.

Арабы высоко ценят словообразовательные возможности своего языка и видят в богатстве и четкости словообразования залог приспособления арабского литературного языка к современному состоянию общества.

По выражению самих арабов, современный арабский язык – это океан лексики. Именно поэтому ему не нужно вводить в свою систему чуждые элементы – заимствования. Собственная лексика и словообразовательные формы позволяют ему быть самодостаточным.

Этим объясняется тот факт, что количество слов в арабском языке, образованных от корней заимствованных из европейских языков, составляет, со слов В.М. Белкина, около одного процента. В таких языках, как английский и персидский доля заимствований / франко-латинских и арабских соответственно/ в словарном составе, по данным словарей, превышает 50%. (1,89)

Пути проникновения заимствованной лексики могут быть как посредством прямых бытовых, торговых, культурных, военных контактов носителей языка, так и через третий язык, выступавший в качестве посредника между первыми двумя.

Любопытен тот факт, что в разные периоды развития лексики арабского языка, заимствование шло из разных языков. К примеру, первые багдадские халифы из династии Аббасидов, немало способствовали переводу на арабский язык научных трактатов с индийского, сирийского, греческого и персидского языков, тем самым арабы были ознакомлены с достижениями научной мысли других народов.

Арабский язык оказался способным воспринять и интерпретировать научную мысль цивилизованных народов, что говорит о высокой степени развития.

Таким образом большую роль играют книжно-письменные заимствования, проникающие из религиозной, художественной и публицистической литературы, на языках, имевших давнюю литературную традицию и обладавших благодаря этому известностью /например: греческий, латинский, арабский, персидский, китайский, санскрит/.

В силу структурных особенностей арабского языка, в частности трехсогласного корня и широкого применения внутренней флексии, процесс заимствования шел путем «арабизации» заимствований – замены звуков заимствованных слов, отсутствующих в арабском языке, на близкие звуки арабского языка, так и путем морфологической переработки заимствованных слов, т.е. уподоблением их структуры, структуре существующих в языке слов.

Например: философствовать « فلسف» от философ «فيلسوف » (из греч.); намагничивать « مغنط » от магнит - «مغنطيس » (из греч.) ; поступать зло –

«شيطن» от дъявол «شيطان » (из эфиопского) (2,52)

Одной из характерных особенностей данного процесса является то, что в полной мере осваиваются только те заимствованные корни, которые по своей структуре соответствуют существующим арабским моделям.

В процессе «арабизации» этого слова может быть выделен, по правилу аналогии фиктивный корень, не связанный в своей семантики с исконным арабским корнем.

Сравни франц. «manoeuvres» - «маневры» с араб. «مناورات » - откуда арабское «ناور» - «маневрировать» ; или эфиоп. «manafig» - «лицемер» с араб. «نافق » - «лицемерить».

У современного писателя Амина Ар-Рейхани встречаются глаголы «تأمرك » - «американизироваться» и «تفرنج » - «европеизироваться». С точки зрения арабской морфологии можно закономерно извлечь корни «أمرك» и «فرنج» , образованы же эти глаголы от слов «أمريكا» - «Америка» и «افرنج» -«франки, европейцы» . (2,46)

В результате «арабизации» иностранного слова арабский язык распространяет на него все нормы и положения арабской грамматики- слово приобретает, за небольшим исключением флективные окончания, употребляется с артиклем «ال» и без него, образует формы двойственного и множественного числа, относится к мужскому и женскому роду, может давать производные формы, быть одним из членов идафы. В свою очередь, закономерен тот факт, что арабские слова, попадая в другие языки подчиняются морфологической системе этих языков.

Как справедливо заметил В.М. Белкин, заимствования в арабском языке со временем, последовательно вытесняются из лексики и заменяются созданием эквивалентов для них на базе наличного арабского корнеслова. (1,103)

Арабский язык дает очень много примеров подтверждения этой мысли. Обозначения многих реалий и понятий во многих случаях начинались с употребления иностранного слова и одновременного поиска адекватного арабского эквивалента. Более того, в течение длительного периода времени в языке могут равномерно сосуществовать, как заимствованное иностранное слово, так и свое, арабское. Например: банк بنك مصرف ; машина ماكينة آلة ; икона ايقونة نصمة ; полиция بوليس شرطة .

Появление нового понятия сопровождается в русском языке, как правило , появлением нового знака /первичная номинация/. Например, фонетические заимствования и структурные кальки из английской терминологии составляют 73, 49% русской терминологии. Кроме того, межъязыковая омонимия отмечается у 25-40% французских и русских терминов. (1,183)

Что касается арабского языка, то здесь появление нового понятия чаще всего обозначается уже имеющимся в лексике словом - /вторичная номинация/, в результате расширение лексикона не происходит - система сохраняет устойчивый внешний вид, хотя и новое понятие не всегда обеспечивается той точностью связи с обозначающим, и происходит ещё большая интеграция семантики слова, так называемая «разбросанная полисемия» - многозначность, невозможность выделить общее значение слова для всех его семантических вариантов.) 6,183) Например, турец. словом «عربة» , может быть назван любой движущийся механизм: - «вагон, телега, коляска, экипаж, дрезина, цистерна, лодка.».

Или словом «فن » может именоваться и « наука, и искусство, и техника и мастерство». Таких слов широкого значения в арабском языке достаточно много.

Объем заимствованной лексики также может изменяться в соответствии с историческими условиями. С исчезновением тех или иных явлений, процессов, понятий, предметов материальной культуры, распространенных под влиянием чужеродной культурно-этнической среды, уходят из употребления и соответствующие заимствования. Так произошло, например, с турецкими военными и административными терминами в языках народов бывшей Османской империи. Весьма сложным явилось лексическое взаимодействие арабского языка с турецким языком. В период османского господства в арабский язык проникло значительное число турецкой лексики. Однако и турецкий язык, в свою очередь, заимствовал арабские основы, которые со временем развивались и получали новые лексические значения. Затем арабским языком осуществлялось обратное заимствование слов уже в новом качестве. Таким образом, всю заимствованную турецкую лексику можно разделить на две группы: лексику тюркоязычную и арабскую лексику, адаптированную применительно к турецкой фонетической, морфологической или словообразовательной системе.

Тюркоязычная по происхождению лексика, заимствованная в арабский язык немногочисленна и пестра по составу. Из общеупотребительных слов, здесь можно выделить такие слова, как: гайка صمولة ; знамя سنجق ; колбаса سجوق

отряд, корпус أوردو ; пли أتش ; повозка عربة; пролив بوغاز ; старший санитар باشتمرجي

Примером обратного заимствования арабских слов из турецкого является специальное употребление арабской лексики в области административной, юридической, военной и иной терминологии, сохранившейся после освобождения от турецкой зависимости. Это такие слова как: доход ايراد ; департамент مصلحة; подпись امضاء ; постановление قرار ; провинция محافظة

Кроме того, в арабском языке бытует значительное число слов с суффиксом «جي», обозначающих лиц по их занятию или ремеслу, производящая основа которых может быть, как турецкой, так и заимствованной, чаще из арабского языка:

извозчик عربجي ; кладовщик مخزنجي; книготорговец كتبجي ; кочегар اتشجي

Однако, следует оговориться, что сама данная морфема в арабский язык не проникла, поскольку в нем имеется суффикс «иййун», как словообразовательное средство, которое не менее часто само участвует в процессе современного заимствования в арабском языке от основы иностранного слова. Для относитель-ных прилагательных создаются арабские эквиваленты с суффиксом «ийун», например: египтолог اجبتولوجي ; классический كلاسكي ; федеральный فيدرالي (4,534)

Могут заимствоваться и основы сложносокращенных прилагательных, которые оформляются как одно слово: афро-азиатский - افروأسيوي ; нефтехимический بتروكيمياوي .Не менее часто заимствованные основы оформляются по типу абстрактных существительных: агентство, отделение اجنسية ;динамизм ديناميكية ;

диктатура ديكتاتورية ; дипломатия دبلوماسية; интеллигенция انتلجنسية ; либерализм ليبرالية ; музыка موسيقى ; музей أنتيكخانة

Одним из видов заимствования является калькирование, т.е. построение лексической единицы по образу соответствующих слов из иностранного языка путем точного перевода их значимых частей, либо заимствование отдельных значений слов. Данный вид заимствования специфичен тем, что его не всегда легко обнаружить.

Метод калькирования широко применяется в арабском языке для передачи технических терминов: доменная печь (калька с франц.) فرن عال ;

железобетон (калька с франц.) باطون مسلح; шариковый подшипник (калька с франц.)

رولمان بلي ; контактный ключ (калька с франц. ) مقتاح الكونتاك

Трафальгарская площадь (калька с англ.) ميدان طرف الاغر

Заимствование иностранных слов происходит также путем их транслитерации средствами арабской графики, дается полная транскрипция, как согласных, так и гласных иностранного слова, для передачи гласных в иноязычных языках используются так называемые «слабые» согласные. Метод транслитерации встречается главным образом в словах, которые стали международными и вошли чуть ли не во все языки мира: балет باله ; интернет انترنيت ; компьютер كومبيتر;

кино سينما; опера اوبيرا ; парашют براشيوت ; парк برك ; радио راديو ; телевидение تلفيزيون

На новом этапе развития арабского языка, большая часть заимствований шла из французского языка или же через французский язык, что вполне объяснимо исторически – колониальной политикой Франции в Ливане и странах Магриба. Именно с Францией поддерживались наиболее оживленные контакты.

Примеры заимствования из разных сфер: маневр مناورة ; мода موضة; пальто بالطو

парламент برلمان рутина روتين фильм فلم

Из итальянского языка в арабский язык пришли слова, связанные с торговлей и мореходством: банк بنك биржа بورصة запас رصيد полис بوليصة;счет فاتورة капитан قبطان

Из английского языка заимствования были немногочисленны, например:

катер لنش подъемный кран ونش мастерская ورشة

Названия практически всех денежных единиц, обращающихся в арабских странах, заимствованы из различных языков: Динар دينار Лира ليرة Пиастр قرش Фунт جنيه

Широко приняты в современном арабском языке и современные названия

мер длины на десятичной основе سنتيمنر كيلومتر

веса كيلوغرام طن

ед. измерения электрической энергии كيلوواط واط

Наибольшее число заимствований относится к области научных и технических терминов, например: батарея электрич. باطارية ; делительная головка ديفيزور ; вальцовый цилиндр ولسي; диск ديسك

Ряд примеров на употребление заимствованных слов, обозначающих вещества:

апатит اباتيت ; керосин كيروسين ; кислород اوكسيجين ; озокерит اوزوكيريت ; оксидировать اكسد ; октан أوكتان ; парафин برافين ; поташ بوتاش ; хром كروم

Примеры заимствований, обозначающих детали автомобиля:

динамо دينامو ; карбюратор كاربوراتير ;

педаль بدال ; руль ديريكسوين ; радиаторردياتر ; тормоз فرمل ; трактор تراكتور (5,115)

Процесс новых иностранных заимствований не может остановиться в любом живом языке, тем более в XXI веке, в век интенсивной глобализации, наличия широкого спектра средств массовой информации и коммуникаций. Язык должен отреагировать на все новшества в области науки и техники, отразить все новые реалии современного мира, как собственными средствами, так и путем заимствований.

Литература:

1. В,М, Белкин Арабская лексикология М., 1975

2. Б.М. Гранде Курс арабской грамматики в сравнительно-историческом освещении М.,1988

3. Ю.П.Губанов Процесс формирования заимствования М., 1978

4. В.Г. Лебедев, Л.С. Тюрева Практический курс арабского литературного языка. М., 2006

5. В.Д. Ушаков некоторые технические неологизмы в литературном арабском языке. М., 1963

6. Н.Д. Финкельберг Арабский язык.Теория и технология перевода. М., 2010

Xülasə

Dildə alınmalar müxtəlif etnik qruplar, xalqlar, millətlər arasında vacib əlaqə göstəricisi olmaqla yanaşı, yuxarıdakıların nəinki dil sisteminin, həmçinin tarixi dövr, mədəniyyət, sosial quruluş, mentalitet xüsusiyyətlərinin öyrənilməsi, izlənməsi və inkişafına kömək edir.

Alınmalar dilin bütün – fonetik, morfoloji, leksik və sintaktik bölmələrinə toxunur.

Daimi dəyişiklik prosesində olduğu üçün, alınmalar, ən çox leksikada yayılmışdır.

Dilin lüğət tərkibi cəmiyyətin ictimai, iqtisadi, mədəni həyatında dəyişikliləri əks etdirərək fasiləsiz zənginləşir.

Açar sözlər: Xarici dillərindən ərəb dilinə daxil olan alinmalar.

Key words: The words borrowed from foreign languages.

دخلاء

Н.Н.Мирбабаева

НЕКОТОРЫЕ ПРОБЛЕМЫ ИССЛЕДОВАНИЯ СОМАТИЗМОВ

В ЛИНГВИСТИКЕ

Соматизмы как древнейший пласт слов и универсальный лексический фонд любого языка привлекали внимание исследователей с давних времен.

Анализ лингвистической литературы по соматизмам позволяет выделить ряд приоритетных направлений в изучении данной лексико-семантической группы. Одни ученые стремятся раскрыть концептуально-смысловой потенциал соматизмов на материале одного языка. Другие – предпочитают сопоставить данные разных (родственных или неродственных) языков с тем, чтобы выявить типологические особенности соматизмов в семантическом, коммуникативном и функциональном аспектах. Следует заметить, что в обоих случаях, в ходе анализа конкретного языкового материала учёные стремятся выявить особенности употребления соматизмов в разных видах дискурса.

Следует отметить и тот факт, что в последние десятилетия под влиянием новых веяний в лингвистической науке наблюдается устойчивый интерес к человеческому фактору в языке. Как справедливо отмечают учёные, «наблюдаемая в последние десятилетия двадцатого века смена научной парадигмы в языкознании характеризуется переходом от лингвистики имманентной к лингвистике антропологической, фокус языковых проблем сместился в сторону человека» [6, 3]. Перспективность этого пути в последнее время становится всё более очевидной в связи с усилением интереса к изучению связи соматизмов с реалиями окружающего мира.

Анализируя переносные значения некоторых соматизмов, Ю.П.Солодуб приходит к выводу о том, что «образный строй таких метафор и метонимий может носить и ярко выраженный национальный характер – чешск. ucho / первоначально «ухо для обозначения ручек кастрюли – и характер в значительной степени универсальный: опора для мебели во многих языках мира метафорически уподобляется ножке (русск., укр., польск., чешск.) или ноге человека (англ., нем., вед., норв. – «верхняя часть ноги, ступня», венг., казах., малайзийск. – недифференцированное обозначение ноги)» [7, 41].

Правомерны также доводы учёных, опирающихся на факты азербайджанского языка. Действительно, «первобытный человек не мог полностью разграничить объект и субъект. В его представлении внешний мир и его «я» составляли одно целое. Он как бы «очеловечивал» природу, наделяя предметы окружающего мира человеческими свойствами и качествами. Это и обусловило создание метафор типа «даьын дюшц» (букв. грудь горы), «булаьын эюзц» (букв. глаз родника), «дярянин аьзы» (букв. рот ущелья) и т.д. [1, 131].

Наличие многочисленных факторов, свидетельствующих о смысловой трансформации соматизмов в разных языках, стало причиной того, что многие учёные избрали предметом своего исследования фразеологические единицы с соматическими компонентами.

Причем, чаще всего соматические фразеологизмы рассматриваются в сравнительно-типологическом плане. Примером тому могут служить исследования таких учёных, как С.Э.Саидова, Ю.А.Долгополов, А.О.Карамышаков, И.И.Ибрагимова, М.Д.Хангереева и др.

Эти работы отличаются друг от друга прежде всего тем, что в них анализируются материалы разных языков – родственных или неродственных. Так, например, в своем исследовании С.Э.Саидова анализирует соматические фразеологизмы русского и болгарского языков и приходит к выводу о «близости фразеологических систем этих языков, так как обнаруживается больше сходных черт, чем различных, что обусловлено культурно-историческими особенностями, характерными для носителей этих языков» [5, 72].

В отличие от С.Э.Саидовой, Н.В.Джанелидзе, исследуя соматические фразеологизмы неродственных языков (немецкого и грузинского), установил ряд структурных и семантических схождений и расхождений (т.е. моменты дивергенции и конвергенции) в этих языках [3, 20].

Реже встречаются работы, выполненные на материале трёх неродственных языков. К числу таких работ можно отнести исследование Ю.А.Долгополова, посвященное сопоставительному анализу соматической фразеологии в русском, английском и немецком языках [4]. Заслугой авторов такого рода исследований является то, что путём сопоставления нескольких языков им удаётся сделать более широкие обобщения и выводы.

Плодотворным, на наш взгляд, является также изучение различных семантических полей соматических речений. В этом отношении заслуживает внимания исследование Н.Г.Слыхаловой, которая выявила и проанализировала соматические речения, отражающие эмоциональную экспрессию в текстах произведений М.Булгакова. Автором выделено несколько (семь) тематических групп соматических речений со значением эмоций. В текстах произведений М.Булгакова ей удалось зафиксировать около 80 случаев употребления соматических речений со значением радости (улыбаться, блистать глазами, аплодировать и т.д.), 120 – со значением удивления (выпучить глаза, ахнуть), 260 – со значением страха (шарахнуться, окаменеть, побелеть), 90 – со значением печали (покинуть, плакать, вздохнуть), 150 – со значением гнева (покраснеть, скрежетать зубами), 20 – со значением отвращения (морщиться, отвернуться), 11 – со значением презрения (усмехнуться, вздрогнуть). Автор приходит к выводу о том, что в произведениях М.Булгакова различные проявления эмоций описываются действиями, производимыми ртом, губами, глазами, лицом, руками, телом, плечами, бровями, головой, волосами, зубами, носом.

В более широком освещении нуждается сопоставительное изучение соматической лексики в неродственных языках. От её разработки в значительной мере зависит интерпретация вопроса о характере национально-культурного содержания названий частей тела в каждом из рассматриваемых языков. Об этом свидетельствует, например, исследование Г.М.Гурбанлы, который анализируя многозначную соматическую лексику в русском и азербайджанском языках, приходит к заключению о том, что большинство соматизмов в отмеченных языках представлено многозначными единицами и они вызывают большой интерес во многих аспектах. «Именно лексическая многозначность во многом определяет своеобразие словарного состава конкретных национальных языков, поскольку характер объединения значений в границах одного слова, виды связей между значениями одного и того же слова во многом различны в разных языках» [2, 5]. При этом исследователь приводит почти одинаковое количество многозначных соматизмов в сравниваемых языках (в азербайджанском языке 52 единицы, а в русском - 50).

Сравнивая эквивалентные соматизмы в анализируемых языках, Г.М.Гурбанлы отмечает, что «слова с одним и тем же семантическим ядром могут обладать различными переносными значениями. А, с другой стороны, в ономасиологическом аспекте одно и то же понятие может иметь в одном языке прямое наименование, а в другом – метафорическое (метонимическое). Кроме того, удельный вес в языке метафорических и метонимических образований в разных языках может быть различен. В разных языках может наблюдаться и разная степень стёртости однотипных переносных значений …» [2, 21].

Вовлечение в научный оборот значительного объёма источников, а также более тщательный анализ всей совокупности названий частей тела, внутренних органов человека, позволили учёным достичь существенных прорывов в области изучения рассматриваемых слов. Этому способствовало и то, что в контексте основных понятий данной проблематики стали рассматриваться такие явления, как кинетическое поведение, соматическое поле, соматическое пространство, соматический культурный код, невербальная семиотика и т.д.

Глубокое теоретическое осмысление соматизмов в лингвокультурологическом аспекте (на материале современного английского языка) дало возможность Л.А.Сайфи, сделать заключение о том, что «тело, его структура служат не только точкой отсчёта, но и универсальным образцом для построения системы понятий как в языке, так и в культуре многих этносов, взаимодействуя с такими ключевыми категориями, как пространство, время, природа, социум и др.» [6, 9].

Исследование процесса коммуникации показывает, что любое общение представляет собой взаимодействие вербальных (словесных) и невербальных средств, которые относятся к различным знаковым системам. В рамках функционального подхода к невербальным средствам обычно относят паралингвистические компоненты (все дополнительные к языку речевые звуки, жесты, выражения лица (мимику), позы, телодвижения и манеры).

Заслугой Л.А.Сайфи является то, что она предприняла попытку пересмотреть критерии выделения соматической лексики и разработать понятие соматического пространства языка и соотнесённость этого пространства с различными концептосферами. Говоря о соматическом пространстве, автор подчёркивает, что оно «является макроструктурой, выделяемой на основании глобальной семантической категории телесности и образованной совокупностью семантических полей, представляющих данную категорию в лексико-фразеологической системе языка» [6, 5].

В сущности в пределах соматического пространства можно выделить две лексические области. Одна из них связана с обозначением жизнедеятельности человека (передвижение, говорение, дыхание, процесс поглощения пищи и т.д.), другая – с обозначением телесно обусловленных потребностей и нужд и общественных форм их удовлетворения (одежда, косметика, медицина и здравоохранение, спорт, ритуалы и т.д.).

Следует заметить, что подобного рода периферийные средства выполняют роль связующих звеньев между соматическим пространством и другими концептуальными областями [6, 10-11].

По мнению Л.А.Сайфи, «в рамках соматического пространства формируется соматический код культуры, включающий две микросистемы, представленные лексическими единицами отражения семиологически значимых телодвижений, с одной стороны, и «телесными метафорами», с другой» [6, 5].

Говоря о соотношении понятий «соматическое пространство» и «соматическое поле», автор отмечает, что «соматическое поле» - более узкое понятие, так как образуется совокупностью номинантов-соматизмов, являющихся собственно номинантами частей тела.В отличие от соматического поля соматическое пространство отражает глобальную семантическую категорию телесности и образует одно из ключевых пространств в системе языка [6, 9-10].

В качестве базового критерия отнесения языковых единиц к данному пространству можно использовать наличие соматического компонента, указывающего на человеческое тело (часть тела). При этом предлагается выделить ядро, приядерная зона и периферийные области соматического поля. Если ядерные единицы определяются по словарям (слова, обозначающие части тела, внутренние органы, субстанции тела человека и его органов), а приядерная зона включает видовые наименования частей и органов тела в качестве научных терминов, то на периферии соматического поля располагается стилистически маркированная лексика, включающая единицы сниженной лексики, жаргонизмы и т.д.

Весьма существенным фактором характеристики коммуникативного поведения соматизмов является интерпретация их функций в ткани художественного произведения, где обычно содержится много указаний на невербальное поведение персонажей, и поэтому важно распознать за описанием кинемы (движения) передаваемую ею информацию.

В этом отношении привлекает внимание и проблема гендерной специфики применения соматизмов в прямой и авторской речи в том или ином художественном произведении.

Соматизмы характеризуются и тем, что они «благодаря ясности функций частей и органов тела, называемых этими единицами, лёгкости их аллегорического осмысления, обладают повышенной продуктивностью в сфере фразообразования» [6, 15]. Подтверждением тому могут служить фразеологизмы с соматическими компонентами рука, глаз(а), нога в русском языке. Приведём ряд примеров.

1) не отрывать глаз, с глаз (долой), с глазу на глаз, хоть глаз выколи, глаза на лоб лезут, глаза разгорелись, куда глаза глядят, мозолить глаза, пускать пыль в глаза, хлопать глазами, бельмо в глазу и др.;

2) выбивать почву из-под ног, сбиться с ног, вертеться под ногами, в ногах правды нет, на дружеской (на короткой) ноге, вставать с левой ноги, куда ноги носят, падать в ноги, протянуть ноги, лёгок на ногу, на босу ногу, на широкую ногу, на ножах, нож в спину и др.

3) не покладая рук, лёгкая рука, правая рука, рука не поднимается, спустя рукава, давать волю рукам, связывать по рукам, с пустыми руками, чужими руками, греть руки, держать руки по швам, мастер на все руки, опускать руки, приложить руки, руки чешутся, средней руки, под горячую руку и др. [9].

Даже такой неполный перечень фразеологизмов с соответствующими соматическими компонентами даёт определённое представление о возможностях концептуально-образного осмысления данных компонентов в составе устойчивых единиц.

Однако для более глубокого анализа этого явления требуется всестороннее изучение всей совокупности единиц рассматриваемой лексико-семантической группы. Такой же вывод вытекает из обзора лингвистической литературы по соматической лексике в целом.

Литература

1. Вердийева З., Аьайева Ф., Ядилов М. Азярбайъан дилинин семасиолоэийасы. Бакы, 1979.

2. Гурбанлы Г.М. Сравнительное исследование многозначной соматической лексики (на материале русского и азербайджанского языков). АКД.Баку, 2000, 25 с.

3. Джанелидзе Н.В. Соматическая фразеология в современном немецком языке в сопоставлении с грузинским. АКД. Тбилиси, 1981, 25 с.

4. Долгополов Ю.А. Сопоставительный анализ соматической фразеологии (На материале русского, английского и немецкого языков). АКД. Казань, 1973, 27 с.

5. Саидова С.Э. Соматические фразеологизмы в русском и болгарском языках. АКД. Баку, 1992, 20 с.

6. Сайфи Л.А. Концептуализация соматического образа человека в языке и дискурсивных практиках (на материале современного английского языка).АКД. Уфа, 2008, 24 с.

7. Солодуб Ю.П. Типология значений языковых единиц докоммуникативного уровня (функциональный аспект анализа). НДВШ, Филологические науки, № 5, 1988.

8. Слыхалова Н.Г. Соматические речения со значением эмоций в русском языке (на материале произведений М.Булгакова). АКД. Минск, 2002, 20 с.

9. Фразеологический словарь русского языка. Под ред. А.И.Молоткова. М.: Изд-во энциклопедия, 1968.

Дилчилиkдя соматизмлярин тядгиги иля баьлы олан бязи проблемляр

Мягалядя дилчилик елминдя, хцсусян дя рус дилчилийиндя соматик лексиканын (инсанын бядян цзвляринин адларынын) тядгигат обйекти кими юйрянилмясиндя йаранмыш проблемлярдян данышылыр вя бу сащядяки йени елми бахышлар арашдырылыр.

Ключевые слова: соматизм (название частей тела), соматическое поле, концептуально-смысловой потенциал.

Ачар сюзляр: соматизм (бядян щиссяляринин ады), соматик сащя, консептуал-мяна потенсиалы.

Mящбубя Qурбанова

АЛЫНМА ДИЛ ВАЩИДЛЯРИ: ЯДЯБИ ДИЛИН ВЯ ДАНЫШЫГ ДИЛИНИН

ГАРШЫЛЫГЛЫ МЦНАСИБЯТЛЯРИ

Бяшяриййятдя локал-гапалы шякилдя мювъуд олан дил, демяк олар ки, йохдур. Ялбяття, еля дилляр вар ки, тайфа, гябиля, груп дили вя цнсиййят васитяси кими фяалиййят эюстярир. Лакин бунлар да тядриъян диэяр мядяниййятляря йахынлашдыгъа щямин диллярдя дя алынма дил ващидляри ян чох ксеноманийа формасында – етимон дилдя олдуьу кими сабитляшир. Дахили имканлары эениш олан диллярдя алынма дил ващидляри ики мцштявидя мянимсянилир:

a) утилитаризм: бурада башга дилин ващиди милли дилин архаикляшмиш ващиди иля явязлянир – бурайа ана дилимиздя олан «олай» (щадися), «эизир» (старшина), «чавуш» (сержант), «дурум» (вязиййят), «уьур» (мцвяффягиййят), «дясдяк» (мцдафия) вя с. сюзляри эюстяря билярик. Йери эялмишкян, Азярбайъан дили цмумтцрк базасындан гайнагландыьы цчцн, щям дя ортаг тцрк дилиндя олан, лакин дилимиздя архаикляшмиш сайылан дил ващидляринин активляшмясини хцсуси гейд етмялийик. Бу барядя Н.Щцсейнова «Азярбайъан дилиндя термин йарадыъылыьы просеси» (1920-1990-ъы илляр) монографийасынын бцтюв бир фяслиндя бящс етмишдир (1, с.90). Дцшцнцрцк ки, монографийа сырф алынма дил ващидляриня щяср олунмадыьындан, бурада улитаризм йолу иля алынма дил ващидляриндян термин йаратманын верилмямяси гцсурлу дейил. С.Щябибованын монографийасы, мящз дилин лексик гаты, ясасян дя дилдя йени дил ващидляринин мятбуатда утилитаризм йолу иля явязлянмяси мясялясиня мцнасибят диггяти ъялб едир (2). Ялбяття, биз кифайят гядяр беля елми арашдырмалара тохуна билярик. Утилитаризм йолу иля алынма дил ващидляриня мцнасибят ядяби дилин вя данышыг дилинин гаршылыглы шякилдя мювъудлуьуну сцбут едир. Бурада алынма дил ващидиня мцнасибят заманы, мящз данышыг дилиня, бязи щалларда диалект вя шивялярдя горунуб сахланан милли вя йа миллиляшмиш архаик дил ващидляринин активляшмясини мцшащидя едирик.

b) Пуризм: бу цсулла алынма сюзляря мцнасибят, даща чох дилин юз дахили имканларына сюйкянир. Бу, мцхтялиф мяналарда щям дя «сюзгондарма», «сюзйаратма юзфяалиййяти» щесаб олунур. Заман-заман мцхтялиф дюврлярдя мцтяфяккирляримиз бу йолла йени сюзлярин йарадылмасына ъящд етмишляр. Хцсусян дя ХХ ясрин биринъи йарысында беля ъящдляря йазарларымыздан Ц.Щаъыбяйлидя, М.Мцшфигдя, М.Щадидя, Щ.Ъавиддя, Я.Ъавадда, А.Илдырымда раст эялмяк олур. Мараглы щалдыр ки, ХХ ясрин яввялляриндя лцьятляр чап етдирян (ясасян тяръцмя лцьятляри) Я.Шыхлы, Ц.Щаъыбяйли вя башгалары даща чох бу цсулла алынма сюзлярин явязлянмясиня цстцнлцк вермишляр. «Йербил» (ъоьрафийа), «эюйбил» (астрономийа), «дашбил» (петралоэийа), «йелчякяр» (фортучка), «дикучар» (верталйот) вя дил ващидляри лцьятлярдя юз яксини тапмыш, лакин ишляклик газанмамышдыр (3,4). «Дашбил», «йербил», «эюйбил» сюзляринин мцяййян мянада калка олмасы эюрцнцр: пйотр (латынъа) – даш, эео (латынъа) – йер, аеро-астро (латынъа) – эюй вя с. О ъцмлядян, «вертолйот» сюзцнцн «дикучар» кими верилмяси щямин дювр цчцн лцьятчилик вя алынма сюзляря мцнасибят мянасында диггяти ъялб едир. Бурада калка цсулу варса да, даща чох семантик мянанын диэяр милли дилдя якс олунма ъящди цстцнлцк тяшкил едир. Тцркийя тцркъясиндяки «щеликоптер» инэилис сюзцдцр вя тяяссцф ки, бу эцн Азярбайъан кцтляви информасийа васитяляри (КИВ) яксяр щалларда милли гавранышлы олдуьуна эюря «вертолйот» сюзцнц «щеликоптер» кими ишлядир. Бурада Тцркийя КИВ-нин тясирини эюрмямяк олмур, чцнки бир гядяр сонра яэяр Азярбайъанда «йемякхана» явязиня «локанта», «лифт» явязиня «щасансор», «данышмаг» явязиня» конушмаг», «мцяллим» явязиня «хоъа» вя йа «юйрятмян», «автомобил гязасы» йериня «трафик» ишлянся, артыг бу, ъанлы данышыг дилинин тясири («диряниши») олаъаг. Биз нязяря алмалыйыг ки, мцасир дюврдя КИВ вя КИВ-ин дили ядяби дилин лцьят тяркибиня даща чох тясир эюстярир. Бу барядя арашдырма афпаран тядгигатчылар, ясасян диггяти бу мясяляйя йюнялтмишляр (6,7). Бурадан там айдын эюрцнцр ки, субйект – шяхс йени сюз вя ифадяляри даща чох КИВ-дян гябул едир. Бахмайараг ки, онун бу заман етираз имканы йохдур. Йяни охуъу, динляйиъи вя йахуд тамашачы сюз вя ифадяляри гябул едир, амма дцзялиш етмяйя онун щеч бир имканы олмур. Г.Мящяррямли «Кцтляви коммуникасийа вя дил» (6) дярс вясаитиндя КИВ-дяки гцсурлары эюстярмякля йанашы, онларын низамланма йолларыны да эюстярир. Лакин мцяллиф нязяря алмыр ки, бу эцн ТВ каналларында визуал шякилдя дублйаж филмляринин дили чох гцсурлудур. Йа сясляндирилян мятнля эюрцнтц, йа да образларын ситиатив ифадя етдикляри сюз вя сюйлямяляр ня ядяби, ня дя данышыг дилиня хас дейил. Бу бахымдан Н.Ящмядлинин монографийасы мятбуат дилиня, беля десяк, ящалинин даща аз излядийи сащяйя щяср олунса да, гязетлярин дилиндяки «сюзгондарма» - пуризм бурада даща йахшы излянмишдир. Охуъу вя йа динляйиъи / тамашачы истещлакчыдыр. О, гябул едир вя гябул етдийи бир нечя дяфя тякрарлананда, артыг юзц дя гябул етдийиня мейллянир. Бу бахымдан пуризм дилдя йени сюзйаратма олараг семантик мащиййят дашыйыр. А.Гурбанов Азярбайъан ядяби дилиндя сюзйаратмадан бящс едяркян бу сащяни даща чох дериватолоэийайа аид едир (8). Дцшцнцрцк ки, пуризм йолу иля сюзйаратма щяля дя дилчилик ядябиййатымызда юз яксини тапмадыьына эюря бир гядяр йанлышлыг вар. Ялбяття, пуризм йолу иля сюзйаратма сосиолингвистик просесидир вя ону йалныз семантик йола аид етмяк дцзэцн олмазды.

Биз она эюря бурада ксеноманийадан эениш бящс етмядик ки, дцнйанын инкишаф етмиш, мцкяммял дилляри цчцн беш дил просеси инкаредилмяздир. Йяни бир дил башга дилдян сюзц олдуьу кими ала биляр. Яслиндя, бу просес милли дилин консерватив – гапалы дейил, дцнйада эедян глобал просесляря ачыглыьыны сцбут едир.

Дил консерватив категорийа дейил. Бцтцн милли дилляр дахили потенсиал имканларындан асылы олараг диэяр диллярдян сюз вя дил ващидляринин – бурайа биз щям дя сабит бирляшмяляри дахил едя билярик – алынмасына сосиолингвистик тяляб кими мейллидир. Биз бу просесдя мяъбурилийи вя кюнцллцлцйц дя нязяря алмалыйыг. Алынма сюзляри мянисямядя мцяййян щалларда диля диэяр бир дилдян динля – хцсусидя дя бу просес Азярбайъанын мцстягиллийиндян сонра башланмышдыр, сосиал-сийаси, мядяни-игтисади просеслярля сон дяряъя сых баьлы олмушдур. Беля дил просеси нятиъясиндя милли диля кифайят гядяр сюз вя дил ващидляри дахил ола биляр. Биз беля бир сосиолингвистик щадися кими диэяр диллярдя эетмядийини, бир дилин локал йашадыьыны вя башга диллярдян сюз алмадыьыны инкар едя билмярик. Бу просесдя елми-игтисади йахынлашма вя мцнасибятляри дя нязяря алмалыйыг. Бурада щансыса гапалы – консерватив хцсусиййятли дилдян сющбят эется беля, бу, глобаллашан дцнйада мцмкцн дейил. Чцнки мядяниййятлярин йахынлашмасы, ейни заманда сосиолингвистик амил олараг щяр щансы инкишаф етмиш, йа етмямиш дилин лцьят тяркибиня тясир эюстярир.

Биз щям юз дилимизя, щям дя диэяр – ясасян дя щаггында азаъыг мялуматымыз олан дилляря, бу диллярин лцьят тяркибиня, лексик-семантик системиня синхрон мцстявидя йанашыр вя мцнасибят билдиририк. Щяр щансы дили онун тарихи инкишафындан айырараг локал шякилдя арашдырмаг, фикримизъя, дцзэцн дейил, чцнки дил даим инкишафда олан, ейни заманда бцтюв категорийадыр. Мараглы фактлардан биринин дя мянбяйи данышыг дили иля ядяби дилин паралел олараг инкишафы, онларын-реэионал – диалектал бахымдан дифференсасийасы – бюлцнмяси тяшкил едир. Бурада биз «бюлцнмя» - «айрылма», «фярглянмя сюзлярини мягбул саймаздыг. Тцрк дилляринин диэяр диллярля гаршылыглы мцнасибяти буна яйани мисалдыр. Яэяр гядим тцрк йазылы абидяляринин дилиндя бир нечя алынма сюз ишлянибся», КДГ-дя, «Оьузнамя»лярдя бу кямиййят яряб йюняли дяйишир вя артыр. Сонрадан Г.Бурщаняддинин, Ш.И.Хятайинин, Нясиминин, Фцзулинин дилиндя даща да чохалыр.

Биз бурада алынма дил ващидляриндян сюз ачдыьымыза эюря терминалмадан сющбят ачмышдыр. Ялбяття, сюзалма просеси терминалма просеси иля сых баьлыдыр вя бу барядя Н.Мяммядлинин «Алынма терминляр» монографийасы чох дяйярли сайыла биляр. Мцяллиф алынма дил ващидляринин хцсусиййятляриндян эениш данышараг, щятта алынма терминоелементляри дя унификасийа едир. Бурада ейни заманда диггяти ъялб едян ъящят алынма терминлярин ана дилимиздя олан паралел дил ващидляриля гаршылыглы мцнасибятляринин верилмясидир.

Мцхтялиф мцяллифляр алынмалара бу вя диэяр шякилдя йанашмыш, бунлары, ясасян термин кими характеризя етмишляр. Бизим фикримизъя, алынма дил ващидляринин милли дилдя, ана дилимиздяки сюзйаратма иштиракыны кянарда гоймаг олмаз. Милли – дил, ясасян диэяр дилин ващидини юз дахили имканына эюря дяйишир, сюзйаратма просесиня ъялб едир, беля алынма дил ващидляринин щям фонетик габыьында, щям дя бязи щалларда дахили семантикасында дяйишиклик баш верир. Бурада фонетик дяйишмяляри мцшащидя етмяк асан олса да, семантик коррозийаны – дяйишмя вя милли дилдя яримяни мцшащидя етмяк чятиндир.

Алынмалара мцнасибятдя ядяби дилин вя данышыг дилинин мювгейини схематик олараг беля тясяввцр едирик:

алынма дил ващиди

Яслиндя, биз бу схеми биз алынма дил ващидляринин милли ядяби диля вя милли данышыг дилиня мцнасибяти кими шярщ етмялийик.

1. алынма дил ващиди бирбаша ядяби диля дахил олур.

2. ядяби диля дахил олан алынма дил ващиди мцхтялиф йолларла милли данышыг дилиня дахил олур.

3. алынма дил ващиди милли данышыг дилиня дахил олур.

4. милли данышыг дилиня гябул едиляряк ишляклик газанан алынма дил ващиди ядяби диля кечир. (Гойулмуш ох ишаряляри буну эюстярир)

Бу схемдя эярякли олан ъящят алынма дил ващидляринин мянимсянилмя йолларыдыр. Биринъи вариантда, яэяр алынма дил ващиди милли ядяби диля кечярся, щямин ващидин милли данышыг дилиня кечиди-трансформасийасы даща да асанлашыр. Икинъи вариантда ися яэяр алынма дил ващиди милли данышыг дилиня кечирся, бу алынма дил ващидинин милли ядяби диля кечиди мцмкцнляшир. Алынма дил ващидляри бу схемя уйьун олараг милли ядяби дил – милли халг данышыг дили арасында, санки йохланылыр, «йуйулур», дилин дахили ганунларына уйьун гябул едилир.

Ялбяття, дилин ядяби фондуна етимон-сюзцн йарандыьы дилдян гябул едилян ващидлярин бюйцк яксяриййяти мяъбури алынмалардыр. Беля диллярдян ъанлы милли диля гябул едилян ващидляр щям азлыг тяшкил едир, щям дя даща чох данышыг дили беля ващидлярин истифадясиндя ядяби дилин вариантына цстцнлцк верир. Щям дя данышыг дили алынма дил ващидлярини, санки ъилалайараг ядяби диля ютцрцр. Просесдя ядяби дилин щеэемонлуьу алынмалары там щазыр формада ъанлы диля ютцрмякдир. Биз бу просеси ксеноманийа цсулу адландырмагла йанашы, гейд етмяк истяйирик ки, бязи щалларда милли ядяби дил щяр щансы юзэядил ващидини мянимсяйяркян данышыг дилинин дя дахили ганунауйьунлугларыны нязяря алыр вя нятиъядя йени бир дил ващиди ядяби дилин лцьят тяркибиня дахил олур.

Алынмаларла мцнасибяти биз йухарыда эюстярдийимиз башга бир схемля вериб изащ едярик.

Юзэя дил

милли данышыг дили

Базада бир мювзу иля там сых баьлы олмаса да, юзэя дилляря милли дилин бирбаша, йа да долайысы иля тясирини вя дил ващидляринин кечдийини мцшащидя едя билярик. Милли ядяби, милли данышыг дили кими биз азярбайъан дилини нязяря алсаг, онда мянзяря беля олар:

1. милли ядяби дилдян диэяр дилляря, юзэя дилляря дил ващидляринин кечмяси. Биринъи схемдяки кими бурада да диэяр милли дилин башга диля кечиди заманы юзэя дил беля дил ващидлярини дахили ганунауйьунлуьу дахилиндя гябул едир. Ялбяття, милли ядяби дил беля ващидляри сонрадан фоно-семантик дяйишмя бахымындан эери-юзцня гайтара биляр ки, биз бунлары «гайыдыш сюзляр» адландырырыг.

2. милли данышыг дилинин ващидляри юзэя диля бирбаша дахил олур. Бурада сосиал амилляр, щяр щансы дилин истифадячиляринин ня гядяр сосиал-мадди бахымдан, елми-сийаси мцстявидя гцввятли олмасы юн плана кечир. Ялбяття, бир халгын йцксяк инкишаф етмиш игтисадиййаты, мядяниййяти, сосиал мцнасибят сявиййяси юзэя дилляря йанашмада гцввятли эюрцнцр.

3. юзэя диллярин бу схемя уйьун ясас хцсусиййятляриндян бири дя юзэядил ващидляринин чох асанлыгла щяр щансы милли ядяби диля вя бу милли данышыг дилиня трансферидир. Ялбяття, щям милли ядяби дил, щям дя милли данышыг дили дахили, юзцнямяхсус нормалары ортайа гойур. Бурада дискриминатив – кечилмяз сядд йохдур. Дил юз ганунлары иля инкишаф етдийиндян мяъбурилик бу просесдя рол ойнамыр. Дил ващидинин данышыг дили йолу иля гябулу, ейни заманда, милли ядяби дилин лцьят тяркибини зянэинляшдирир.

Яслиндя, эюстярдийимиз схемляр милли ядяби дил - милли данышыг дили - юзэя дил триадасынын изащыдыр. Бурада биз мцшащидя едирик ки, щяр щансы мцкяммял милли дил мцтляг диэяр диллярля гаршылыглы ялагядя олур, диэяр диллярдян сюз алдыьы кими диэяр дилляря дя бу вя йа диэяр фонотяртибат бахымындан сюз верир. Бу еля бир сосиолингвистик просесдир ки, мцкяммял дилляр щямишя беля бир просеся ачыг олур.

Биз щесаб едирик ки, Aзярбайъан дили башга – юзэя диллярдян сюз алдыьы кими юзэя дилляря дя кифайят гядяр сюз вермишдир. Чох тяяссцф ки, бу эцня гядяр биздя диэяр дилляря кечян ясл азярбайъан сюзляринин ващид лцьяти щазырланмайыб.

Ейни заманда, дилимиздяки бцтцн алынмаларын ващид изащлы лцьяти щазырлансайды, йахшы оларды. Беля лцьятдян мцхтялиф сащя мцтяхяссисляри истифадя едя билярди. Дцшцнцрцк ки, беля лцьятин електрон версийасы ян сивил елми тялябаты там шякилдя юдяйярди.

Ядябиййат

1. Н.Щцсейнова. Азярбайъан дилиндя термин йарадыъылыьы просеси (1920-1990-ъы илляр), Б., 2008.

2. С.Щябибова, Мятбуат дилинин лексикасы (1970-1990), Б., 2002.

3. Краткий русско – татарский военный словарь (Сост. Али – Ага Шыхлынский), Б., 1926.

4. Русско – татарский и татарско – русский словарь политических, юридических, военных и многих других терминов, Сост. У.Гаджибеков, Б., 1907.

5. Р.Гафур, Тяфсирли халг лцьяти. Б., 1921.

6. Г.Мящяррямли. Кцтляви коммуникасийа вя дил. Б., 2004.

7. Н.Ящмядли. Журналистин нитг мядяниййяти. Б., 2005.

8. А.Гупбанов. Мцасир Азярбайъан ядяби дили. 5 ъилд, Б., 2003.

9. Н.Мяммядли. алынма терминляр. Б., 1997.

Хцлася

Алынма дил ващидляри: ядяби дилин вя данышыг дилинин гаршылыглы мцнасибятляри

Мягаля алынма дил ващидляри иля милли ядяби дил вя милли данышыг дилинин гаршылыглы мцнасибятляриня щяср едилмишдир. Бурада гаршылыглы мцнасибятляр даща чох сосиолингвистик просес кими характеризя олунмушдур. Милли дилин даими олараг юз лцьят тяркибини зянэинляшдирмясиндя юзэя диллярин дя ролу мцхтялиф мцлащизя вя схемлярля эюстярилмишдир. Мягалядя эюстярилян консептуал мцлащизяляр диэяр йазыларда эениш шякилдя ачыгланаъаг.

ЗАИМСТВОВАННЫЕ ЯЗЫКОВЫЕ ЕДИНИЦЫ: ВЗАИМООТНОШЕНИЯ ЛИТЕРАТУРНОГО И РАЗГОВОРНОГО ЯЗЫКА

РЕЗЮМЕ

Статья посвящена взаимоотношениям заимствованных языковых единиц с национальным литературным и разговорным языком. Здесь взаимоотношения более всего характеризуются как социолингвистический процесс. Схематически показана роль других языков в постоянном пополнении словарного запаса национального языка. Приведенные в статье концептуальные выводы будут последовательно раскрыты в других работах.

BORROWED LANGUAGE UNITS: MUTUAL RELATIONS BETWEEN LITERARY AND THE SPOKEN LANGUAGE

SUMMARY

The article is devoted to mutual relations of borrowed language units with national literary and a spoken language. Here are mutual relations more all characterized as social and linguistical process. There is schematically shown the role of other languages in constant replenishment of a lexicon of a national language. The conceptual conclusions resulted in article will be consistently opened in other works.

Ачар сюзляр: ядяби дил, улитаризм, пуризм, алынма сюзляр, милли данышыг дили.

Ключевые слова: литературный язык, улитаризм, пуризм, заимствование слова, национальный разговорный язык.

Кейwордс: литерарй ланэуаэе, улитарист, лоан wордс, натионал ланэуаэес спокен.

Ряйчи: досентЙашар Мяммядли, Dosent Eldar Kərimov

Шаймердинова Нурила Габбасовна

доктор филологических наук, профессор кафедры русской филологии

Евразийского национального университета им. Л.Гумилева,

г. Астана, Республика Казахстан

РЕКОНСТРУКЦИЯ ДРЕВНЕТЮРКСКОЙ КАРТИНЫ МИРА

Изучение древнетюркских Орхонских памятников, относящихся к эпохе раннего средневековья (VII – VIII вв. н.э.), в аспекте когнитивной лингвистики позволяет выявить древнетюркскую картину мира, понять ментальный мир и важнейшие ценностные смыслы древних тюрков, репрезентированные в текстах, так называемых больших памятников Кюль-тегин, Бильге-каган, Тоньюкук, Кули-чор. Однако сама метафора картина мира, несмотря на её известную разработанность, является весьма сложным понятием, ибо находится в плоскости научной, философской, мировоззренческой, социально-эмпирической. Основная роль в формировании картины мира принадлежит мышлению (сознанию), с другой стороны, картина мира обусловлена психическими процессами – ощущением, восприятием, представлением, воображением, интерпретацией; в целом и то и другое находится в области ментальных возможностей человека [1].

Нельзя не согласиться с В.И. Постоваловой, утверждающей, что человек ощущает мир, созерцает его, постигает, познаёт, понимает, осмысляет, интерпретирует, отражает и отображает, пребывает в нём, воображает, представляет себе «возможные миры». Образ мира возникает в различных актах мироощущения, мирочувствия, миросозерцания, мировосприятия, мировидения, миропонимания, миропредставления, мирооценки, мироуяснения, в актах переживания мира как целостности, в актах миродействия [2, c.20].

Через указанные психические процессы создаётся глобальный образ мира, и тогда картину мира интерпретируют как «субъективный образ объективной реальности». В.И. Постовалова пишет: «Картина мира создается в результате двух различных процедур: 1) экспликации, экстрагирования, опредмечивания, объективирования и осмысления образов мира, лежащих в основе жизнедеятельности человека, и прежде всего его практической деятельности, и 2) созидания, творения, разработки новых образов, осуществляемых в ходе специальной рефлексии. В первом случае имеет место чистая реконструкция картины мира по её следам, во втором – чистое её конструирование, т.е. создание некоторой ценностно-познавательной конструкции (картины мира)» [2, c.25].

Таким образом, картина мира есть нечто иное, как образное представление человека о мире, которое возникает в сознании человека вследствие кодирования им предметов окружающей действительности. Это представление фиксируется, в первую очередь, в языке как в первичной знаковой системе, а также в знаках «вторичной моделирующей системы», к которым относятся мифы, фольклор, живопись, музыка, кино, архитектура и многое другое. Следует отметить, что понятия первичной и вторичной моделирующих систем в кодировании мира разработаны и введены в научный оборот представителями московско-тартуской семиотической школы (Б.А. Успенский, Ю.М. Лотман, Б.М. Гаспаров, В.В. Иванов, В.Н. Топоров, З.Г. Минц).

Воссоздать картину мира древних цивилизаций и культур можно на основании анализа языка (текста памятников), а также исследования «отпечатков» и «следов» предметов материальной культуры. Так, древнетюркская картина мира определяется анализом не только письменных текстов памятников, но и изучением предметов материальной культуры, найденных в поминальных комплексах памятников - храмов, на стенах которых изображены походы и сражения, каменных оградок с растительными узором и зооморфными изображениями, скульптур людей и животных, антропоморфных скульптур, фрагментов домашней утвари, каменных балбалов, простирающихся на многие километры, и все в совокупности сохранившие знания о древнетюркском мире (Н.М. Ядринцев, В. Томсен, В.В. Радлов, П.М. Мелиоранский, А.Г. Гейкель, В.Л. Котвич, А. Бернштам С.Г. Кляшторный, Л.Н. Гумилев).

Картина мира древних цивилизаций в культурологических исследованиях трактуется как модель мира (К. Леви-Стросс, А.Ф. Лосев, Г.Д. Гачев, А.Я. Гуревич, Б.Успенский, Вяч. Иванов, В.Н. Топоров).

Так, А.Я. Гуревич, исследуя особенности средневековой культуры, пишет, что термин «модель» он считает равнозначным для таких понятий, как «модель мира», «картина мира», «видение мира». Модель мира А.Я. Гуревич определяет как «сетку координат», при посредстве которых люди воспринимают действительность и строят образ мира, существующий в их сознании [3, c.16-25].

На наш взгляд, именно модель мира является вместе с тем программой поведения для личности и коллектива, так как она определяет набор операций, служащих для воздействия на мир, правила их использования и их мотивировку. Модель мира может реализоваться в различных формах человеческого поведения и в результатах этого поведения (например, в языковых текстах, социальных институтах, памятниках материальной культуры и т.д.). Так, например, Вяч. Иванов, В.Н. Топоров исследуя пантеон восточных славян и их культовые традиции, на основании бинарных оппозиции реконструируют древнеславянскую модель мира и представляют её через семантические оппозиции: высший-первый, белый - черный, бессмертие – смерть, близкий – далёкий, вареный – сырой, вертикальный – горизонтальный, верх - низ, весна (лето) - зима, видимый – невидимый, восток – запад, главный – неглавный, день - ночь, доля – недоля, дом – лес, жизнь – смерть, земля – вода, красный (пурпуровый) – черный, четный – нечетный, мужской – женский, небо – земля, огонь – влага, освоенный – неосвоенный, посвящённый – непосвящённый, правый – левый, предки – потомки, прямой – кривой, сакральный – мирской, светлый – темный, свой – чужой, суша – море, сухой – мокрый, человек – нечеловек, человеческий – звериный, счастье – несчастье, чёт – нечет, чистый – нечистый, юг – север, явленный - неявленный [4, c.17 -54].

На наш взгляд, эти семантические оппозиции иллюстрируют основные понятия, по которым древние славяне жили и воспринимали мир: их образ жизни (дом – лес, доля - недоля), питание (вареный – сырой), территорию (суша – море, сухой – мокрый), верование (чистый – нечистый) отношения с другими племенами (близкий – далёкий, свой - чужой) и другие понятия, раскрывающие процессы осмысления мира в сознании славян. Например,

Смыслы оппозиций белый - черный, правый – левый, свой - не свой в картине мира славян связаны с конем главного бога восточных славян Свентовита: белый (масть коня), черный (грязь, покрывающая коня после ночных выездов), дневной – ночной (ночью конь Свентовита выезжает на сражение с врагами), свой, близкий – не свой, чуждый, враждебный, далекий (подчеркивается долгий путь коня ночью навстречу врагам), правый (благоприятный, счастливая примета), - левый (неблагоприятный, дурное предзнаменование)» [4, c. 33].

Подобные бинарные смыслы (понятия), или концепты как кванты знаний о мире имеются в текстах. Регулярно повторяющиеся бинарные / небинарные языковые выражения позволили нам реконструировать древнетюрскую модель мира в следующем виде: Teŋri, Umaj -Jer-Sub (Тенгри-Умай и Земля-Вода); tört buluŋ (четыре угла); öŋjeki-qurjaqy (восток - запад); jyrjaqy-berjeki (север - юг); üst-asta (верх - низ); öŋden-qurdan (вперед - назад); jaqyn-uzaqy (близкий - далекий); kün-tün (день - ночь); berden-jyrdan (справа - слева); saryɣ-qaryɣ (светлый - темный); kök-qara (голубой - темный); ata-uruq (предок - потомок); jarqan-meŋgü (творимое - вечное); jalqy-üküs (единичность - множественность); аz-üküs (малочисленный - многочисленный); qaɣan-bodun (каган - народ); kentü-jat (свой - чужой); аqlaqčy-kišig (старший - младший); tirig-ölüt (жизнь -смерть); čyɣai-baj (неимущий - богатый); alp-er (герой - муж); tegüt-süŋüš (походы и сражения); еr oɣly-qyz oɣly (мужской - женский); türük bekleri-sübašy (тюркские беки и военоначальники); türük-tabɣač (тюрки - табгачи - китайцы); türük- türgeč (тюрки - тюргеши); türük-qyrqyz (тюрки -кыргызы); türük-toquz-oɣuz (тюрки - тогыз-огузы); türük bile jat bodun (тюрки и другие народы); tizilig-bašlyɣ (имевших колени - имевших головы); joqčy-šyɣytčy (плачущие - скорбящие); balbal-meŋgü taš (балбалы-вечный камень); Qadyrqan jyš-Ötüken jyš (Кадырканская чернь - Отюкенская чернь); Temir qapyɣ-Ötüken jer (Железные ворота - Отюкенская земля).

Если сравнить древнеславянскую и древнетюркскую модели мира, то в славянской модели мира ключевые понятия проявляются в словах дом, лес, доля, вода, суша, нечистый, главный-неглавный, четный - нечетный и т п. Эти понятия отражают славянскую картину мира, присущи славянской ментальности, мировидению и миропониманию.

В древнетюркской модели мира ключевые понятия, инициирующие образ жизни тюрков, их миропонимание, мировосприятие и ментальность отражаются в словах и выражениях: Тенгри, «четыре угла», походы и сражения, каган, тюркский народ, враги, табгачи, ночью не спал- днём не сидел без дела, имевших головы-склонить их - имевших колени-преклонить их, Отюкенская земля, Темир-Капыг и многие другие. Именно в этих категориях и концептах проявляются познания и жизненный опыт древних тюрков, «портретирование» и классификация мира по определённым признакам, картина древнетюркского мира, т.е. языковые значения дают возможность выявить весь спектр знаний о древнетюркской цивилизации. Таким образом, реализуется дихотомия от значения к знаниям, от языковой формы к когниции как познавательной единице мира и мышления.

Эти понятия поддаются классификации по определённым смыслам таким, как понимание тюрками универсальных, общечеловеческих категорий (времени, пространства, количества), экспликация их духовных начал или верховных божеств, раскрытие социальных проблем и ценностных отношений, определение этнокультурных традиций. Структура древнетюркской модели, или концептуальное поле древнетюркского мира, складывается из следующих компонентов:

верх – низ, Тенгри-Умай - Земля-Вода раскрывают верование древних тюрков, концептуализируют мировоззренческие духовные начала;
«четыре угла», восток - запад, север - юг, вперёд – назад, близкий – далёкий, солнце - ночь, справа - слева, Кадырканская чернь – Темир-капыг, Отюкенская чернь представляют пространственные параметры;
предок - потомок, творимое – вечное, вечный камень и вечный « эль» выражают понимание времени;
единичность-множественность, малочисленный – многочисленный передают количественные представления;
каган – народ, свой - чужой, старший – младший, неимущий – богатый, мужской – женский; тюркские беки и военачальники – народ, герой-муж (Кюль-тегин) раскрывают социальные отношения в древнетюркском обществе. В социальных отношениях образ Кюль-тегина является центральным, ибо вооруженный всадник на коне является символом всей средневековой номадической культуры;
тюрки - табгачи, тюрки - тюргеши, тюрки -кыргызы, тюрки - тогуз-огузы, тюрки и другие этносы, «имевших колени» - «имевших головы», выражающие взаимоотношения с внешним миром, с другими государствами и отношение к родственным племенам;
жизнь-смерть, плачущие – скорбящие, балбалы - вечный камень, характеризующие этнокультурные представления - традиции, обычаи, ритуалы. Реконструированную модель мира тюрков схематически можно представить следующим образом.

Таким образом, в древнетюркской картине мира (модели мира) ключевыми оказались универсальные понятия времени, пространства, количества, мировоззренческие представления о верховных богах, социальные отношения, раскрывающие проблему - правление древнетюркских каганов и их взаимоотношения с народом, жизнь и подвиги древнетюркских героев (Кюль-тегин, Кули-чор), походы и сражения, взаимоотношения с врагами и родственными племенами и этнокультурные константы (традиции, ритуалы, обычаи) как формы превращенного сознания.

Литература

1. Шаймердинова Н.Г. Репрезентация в языке древнетюркской картины мира. – Астана: Арман-ПВ, 2009.

2. Постовалова В.И. Картина мира в жизнедеятельности человека // Роль
человеческого фактора в языке. Языки картина мира. – М.: Наука, 1988.

3. Гуревич А.Я. Категории средневековой культуры. – М.: Изд-во
«Искусство», 1972.

4. Иванов Вяч.Вс., Топоров В.Н. Славянские моделирующие семиотические системы. – М.: Наука, 1965.

5. Кубрякова Е.С. Язык и знание. На пути получения знаний о языке: части речи с когнитивной точки зрения. Роль языка в познании мира. – М.: Языки славянской культуры, 2004.

Bənövşə Niyaz qizi Haciyeva

MÜASIR TÜRK ƏDƏBI DILINDƏ ADLIQ HALLI FELI BIRLƏŞMƏLƏR

1.0. Müasir türk ədəbi dilində “ad+fel” tipli feli birləşmələrin geniş yayılmış növlərindən biri adlıq hallı feli birləşmələrdir. Bu tip birləşmələrin birinci tərəfində adlıq halda olan hər hansı bir söz, əsasən, isim və əvəzlik, birləşmənin ikinci tərəfində isə felin təsriflənməyən formalarından biri ─ feli bağlama, feli sifət və məsdər ─ çıxış edir. Y.Seyidov qeyd edir ki, türk sistemli dillərin feli birləşmələrini ayıran əsas cəhətlərdən biri həmin birləşmələrdə ismin adlıq halında olan sözlərin iştirak edə bilməsidir (5, s. 254).

Müasir türk ədəbi dilindəki feli birləşmələrin araşdırılması göstərir ki, bu dildə ikinci tərəfi feli sifətlərlə ifadə olunan adlıq hallı feli birləşmələr ikinci tərəfi feli bağlama və məsdərlə ifadə olunan feli birləşmələrlə müqayisədə daha intensiv işlənir. İkinci komponenti məsdərlə formalaşan adlıq hallı feli birləşmələr çox az işlənir. Əsas tərəfi feli bağlamalarla ifadə olunan adlıq hallı feli birləşmələr isə işlənmə tezliyi baxımından bu iki qütb arasındadır.

Burada bir cəhətə də diqqət yetirmək lazım gəlir. Məsələ ondadır ki, müasir türk ədəbi dilində adlıq hallı feli birləşmələrin formalaşmasında feli sifətlər aktiv iştirak etsə də, bu fikri bütün feli sifətlərə aid etmək olmaz. Belə ki, feli sifətlərin bir qismi ismin adlıq halındakı sözlərlə əlaqəyə girərək adlıq hallı feli birləşmə əmələ gətirə bildikləri halda, bəzi feli sifətlər adlıq haldakı sözlə belə münasibətdə ola bilmir. Başqa sözlə desək, bir sıra feli sifətlərin adlıq haldakı sözlə əlaqəyə girə bilməsi onların cümlədəki yerindən və mənasından asılı olur.

2.0. Müasir türk ədəbi dilindəki feli birləşmələrin müəyyən qrupunu əsas komponenti feli bağlamalarla ifadə olunan adlıq hallı feli birləşmələr təşkil edir. Bu tip adlıq hallı feli birləşmələrin aşağıdaki struktur-semantik variantlarını müəyyənləşdirmək olar.

2.1. Adlıq hallı feli birləşmənin birinci komponenti adlarla (əsasən,isim və əvəzliklərlə), ikinci komponenti isə -ınca⁴ şəkilçili feli bağlamalarla ifadə olunur. Müq. et: ... vapur yanaşınca yan kamaranın kapısını açmış, bakmış ki yerde bir kız yatıyor (Safa, 9);Orhan yalnız kalınca Beyoğlu lokantalarından birinde bir çorba içtikten sonra Vedia'nın yattığı hastaneye gitti (Safa, 19); 1848 Mart ihtilâli sonrası Almaniya'ya sükunet avdet edince, Türk dünyasından yankılanan cesaret verici ve Avrupalılaşma yolundaki gelişmeler üzerine, gözler yeniden Doğu'ya kayar (TDA, 149);İslanan gömlek sırtına yapışınca, atletin önündeki yırtık belli oluyordu (Bolat, 13); ... yazıların birer kopyasını da Avukat Mustafa alıp çantasına yerleştirince korkulacak bir şey kalmadığını söyledi (Türkali, 9); Uzaktan masallardaki Anka kuşuna benzeyen zeplin gözükünce Selcen, bu mu acaba diye içinden geçirdi (Şirin, 41).

2.2. Adlıq hallı feli birləşmənin birinci komponenti adlarla (əsasən,isim və əvəzliklərlə), ikinci komponenti isə -dıkça⁴ şəkilçili feli bağlamalarla ifadə olunur. Müq. et: Şofer hanım fren yaptıkça, Naci dişlerini sıkıyor, kasislerden geçtikçe yüregi hopluyordu (Bolat, 9); Gün geçtikçe alev alev yanan duygular Naci'yi bırakmıyordu (Bolat, 15); Fakülte bitmedikce sürüp gider böyle (Türkali, 107); Arkadaşlığımız ilerledikçe, Selim'de konuşma cesareti arttıkça, bana daha önce söylediğim sözleri kullanarak saldırmaya başlayınca, şaşırdım (Atay, 358); Bu alfabe düzeltilmetikçe toplumun eğitim ve öğretimde ilerlemeyeceklerini, Avrupa uygarlığı düzeyine çıkayamacaklarını savunur (Şimşir, 24).

2.3. Adlıq hallı feli birləşmənin birinci komponenti adlarla (əsasən,isim və əvəzliklərlə), ikinci komponenti isə -dığımda... şəkilçili feli bağlamalarla ifadə olunur. Müq. et: Memleketimin ortasından // Kara tren rayları geçer // Zemheri indiyinde // Beyaz gelinliyi ile // Torpağın üzerine (Sadri, 65); Burada olmak burada: Seher yeli estiğinde, hışırtılarını dinleyebileceğin çimenlerin koynunda (Sadri, 69); Durumu geçişdirmeye çalışsam da, İlhami beni dinlemeyip yukarı çıkdığında onları gördü (Bolat, 240); Taner, kapıyı açdığında Naci'yi o halda görünce arkadaşından tiksindi birdenbire (Bolat, 63); Bir çok dil bu bakımdan karşılaşıtrıldığında yardımcı parçacıkların asıl ögeler arasında olduğu görülür (Ercilasun, 65).

2.4. Adlıq hallı feli birləşmənin birinci komponenti adlarla (əsasən,isim və əvəzliklərlə), ikinci komponenti isə -ken, -iken şəkilçili feli bağlamalarla ifadə olunur. Müq. et: Bir bavul gözyaşı döküyorum kız oğlanı bırakıp giderken (Sadri, 45); Kadın uzaklaşırken iri vücutlu, otuz beş yaşlarında kadar görünen sarışın bir adam elini uzattı (Safa, 15-16); Annesi ve babası böyle düşünürken İlhami odasına çekilmiş, çocuklar gibi ağlıyordu sessiz sessiz (Bolat, 146); Üstelik, genc kız alımlı alımlı geçerken, Naci'ye hiç iltifat etmemiş, sadece “Merhaba” deyip yürümüştü (Bolat, 37); Lezgiler evlenirlerken kız kaçırma veya kocaya kaçma yöntemini de uygularlar (Kalafat, 129).

2.5. Adlıq hallı feli birləşmənin birinci komponenti adlarla (əsasən,isim və əvəzliklərlə), ikinci komponenti isə -a² şəkilçili feli bağlamalarla ifadə olunur. Müq. et: Oy havar diye // Saldığı zaman, emmim (Sadri, 64); ... korkunç gecelerde Tekyumruk Bilal... paltosunun eteklerini savura savura semte inmeye başladı (Sadri, 112). Ebed müddet diye inlerken ümmet (Sadri, 81); Çünkü menenjitlerde hastalar ışıktan hiç hoşlanmazlar ve bazan “perdeleri kapatınız” diye bağırırlarmış (Safa, 21); Onu alıp anana babana eşim diye takdim edebilecek misin? (Bolat, 22).

M.Ergin qeyd edir ki, müasir türk ədəbi dilində -a² şəkilçisi ilə formalaşan feli bağlamalar qoşa işlənir və zərf düzəltmə prosesinə xidmət edir. Yalnız diye feli bağlaması istisna təşkil edir (6, s. 339). R.Rüstəmov –a² feli bağlama şəkilçisi ilə əlaqədar yazır: “Bu şəkilçi yalnız eyni bir felə yox, mənaca müxtəlif və ya eyni (sinonim) fellərə də artırılaraq feli bağlama düzəldə bilir” (4, s. 149).

2.6. Adlıq hallı feli birləşmənin birinci komponenti adlarla (əsasən,isim və əvəzliklərlə), ikinci komponenti isə -ar², -ır⁴, -maz² şəkilçili feli bağlamalarla ifadə olunur. Müq. et: İlk panik atlatılır atlatılmaz sözü dinlenir üç-beş gün görmüş adam ahaliyi Kör Bekir'in bakkalı önünde toplayarak... (Sadri, 96); Mediha hanım kapıdan içeri girer girmez, iki elini böğrüne koyup, Emine hanıma çıkıştı (Bolat, 134); ... her şemsiyeyi güneş çıkar çıkmaz orda burda unutacak kadar enayi olduğuna göre, bu sefer yok sana şemsiye memsiye... (Şafak, 10);Turgut Özben otelin kapısından girer girmez kapamayı unuttuğu perdeleri hatırladı (Atay, 327).

2.7. Adlıq hallı feli birləşmənin birinci komponenti adlarla (əsasən,isim və əvəzliklərlə), ikinci komponenti isə -alı² şəkilçili feli bağlamalarla ifadə olunur. Müq. et: Halim bey memlekete gideli üç ay olmuştu (Bolat, 129); İş başlıyalı ben bunun böyle olacağını biliyordum (Atay, 239);

2.8. Adlıq hallı feli birləşmənin birinci komponenti adlarla (əsasən,isim və əvəzliklərlə), ikinci komponenti isə -madan² şəkilçili feli bağlamalarla ifadə olunur. Müq. et: Ancak bu incelemeler yapılmadan da bildiğimiz bir şey var ki, 1920'lerden itibaren bu konulardakı kararı, halk ve o halkın temsilçisi olan ziyalılar değil... (Ərcilasun, 38); Beş gün sonra bir sabah ben kalkmadan yatak odama İhsan geldi (Adıvar, 22); Henüz baharın ilk haberçiləri görünmeden, komutanları birbiri ardına huzura gelmeye başladılar (Çamuroğlu, 52).

2.9. Müasir türk ədəbi dilində ismin adlıq halındakı sözlərlə əlaqə yaradaraq qeyri-predikativ feli birləşmə yarada bilən feli bağlamaları bir-birindən fərqləndirmək lazımdır. Məsələ ondadır ki, müasir türk dilindəki feli bağlamaların heç də hamısı adlıq hallı feli birləşmə yarada bilmir. Bu baxımdan müasir türk ədəbi dilindəki feli bağlamaları iki qrupa ayırmak lazım gəlir: 1. Adlıq hallı feli birləşmə əmələ gətirən feli bağlamalar; 2. Adlıq hallı feli birləşmə əmələ gətirə bilməyən feli bağlamalar. Birinci qrupa –ınca⁴, -ken, -iken, -dıkça⁴, -dığımda..., -alı², -madan², -a², -ar², ır⁴, -maz² şəkilçiləri ilə əmələ gələn feli bağlamaları daxil etmək olar. Bu feli bağlamalar adlıq hallı feli birləşmələrin yaranmasında xüsusi rol oynayır. Lakin bir cəhəti qeyd etmək lazımdır ki, adlıq hallı feli birləşmə əmələ gətirmək baxımından bu feli bağlama formalarının hamısı eyni xüsusiyyətə malik deyil. Bu feli bağlama formalarının bəzisinin (məsələn, -dığımda..., -ken, -iken şəkilçili feli bağlamalar) əmələ gətirdiyi adlıq hallı feli birləşmələr daha müstəqil olur. Onlar cümlədə işləndikləri kimi, cümlədən kənarda da müstəqil söz birləşməsi kimi işlənə bilir və heç bir uyğunsuzluğa səbəb olmur. Bunlardan fərqli olaraq -alı², -madan², -a², -ar², ır⁴, -maz² şəkilçiləri ilə formalaşan feli bağlamaların yaratdığı adlıq hallı feli birləşmələr isə əsasən cümlə daxilində fəaliyyət göstərir. Çünki belə feli birləşmələr zəif formalaşmış olur. Aşağıdakı nümunəyə fikir verək. İlk panik atlatılır atlatılmaz sözü dinlenir üç-beş gün görmüş adam ahaliyi Kör Bekir'in bakkalı önünde toplayarak... (Sadri, 96). Bu nümunədəki panik atlatılır atlatılmaz feli birləşməsi müstəqil şəkildə işlənə bilmir. Belə səciyyəyə malik olması həmin birləşmənin feli birləşmə olmasını inkar etmir. Lakin ben gelirken, Orhan geldiğinde, Taner gelince feli birləşmələri ilə mçüqayisədə fərqli səciyyəyə malikdir.

Müasir türk ədəbi dilində feli bağlamaların adlıq haldakı sözlərlə əlaqəyə girərək adlıq hallı feli birləşmə əmələ gətirməsində bir sıra fərqli cəhətlər də müşahidə olunur. Belə ki, türk dilindəki feli bağlamaların bir qismi adlıq hallı feli birləşmələrin yaranmasında fəal iştirak edirlərsə, feli bağlamaların bir qisminin adlıq hallı feli birləşmə yaratması onların cümlədəki yerindən və mənasından birbaşa asılıdır. Buraya –a²-a² və -madan² şəkilçili feli bağlamaları aid etmək olar. Bu feli bağlama formaları cümlədə tərzi-hərəkət mənasında çıxış edirsə, cümlənin mübtədası olan adlıq haldakı sözlə əlaqə yaratsa da, feli birləşmə əmələ gətirə bilmir. Müq. et: Naci gözünü ondan ayırmadan cevap verdi (Bolat, 154). Bu nümunədəki ayırmadan feli bağlaması hərəkətin tərzini bildirir. Ona görə də bu söz cümlənin mübtədası olan Naci sözü ilə əlaqəyə girsə də (Naci ayırmadan), xəbərə aiddir və onu aydınlaşdırmağa xidmət edir. Əgər həmin feli bağlamalar tərzi-hərəkət semantikası deyil, başqa mənada (məsələn, zaman mənasında) işlənərsə, onda adlıq hallı feli birləşmə meydana çıxır. Müq. et: Yağmur başlamadan arabadan indik (Atay, 491). Bu nümunədəki yağmur başlamadan birləşməsi zaman mənası ifadə etdiyinə görə adlıq hallı feli birləşmədir.

Müasir türk ədəbi dilindəki bəzi feli bağlamalar adlıq hallı feli birləşmələr əmələ gətirə bilmir. –ıp⁴ və -arak² şəkilçiləri ilə formalaşan feli bağlamalar belə səciyyəyə malikdir. Bu feli bağlamalar cümlə daxilində adlıq haldakı sözlə əlaqədə olsalar da, adlıq hallı feli birləşmə yarada bilmirlər. Müq. et Sesler burulup gönüller durulduğu zaman // Yanık Yemen türküleri çıkardığı zaman bağrından, emmim (Sadri, 64); Her na kadar hava kararıp aydınlığa dönene dek, evelallah İstanbul şehrinin cümle kuytularına göz karartmasına girer çıkarlardı... (Sadri, 103); Hem nerden bileceksin somalazda // Her saniye boğulup, her dakika ölmeyi (Özburun, 27); Kapı açılıp elinde bir şeylerle Esme çıktı balkona, oturdu (Türkali, 101).

Bu nümunələrdəki sesler burulup, hava kararıp ,saniye boğulup, kapı açılıp birləşmələrinə daxil olan sözlər bir-biri ilə müəyyən əlaqədə olsalar da, həmin birləşmələri adlıq hallı feli birləşmə hesab etmək olmaz.

Bura qədər söylədiklərimizi ümumiləşdirərək deyə bilərik ki, müasir türk ədəbi dilində ismin adlıq halı ilə feli bağlamaların birləşməsindən əmələ gələn feli söz birləşmələri geniş dairədə işlənir. Lakin bütün feli bağlama formaları deyil, yalnız onların müəyyən qismi adlıq hallı feli birləşmələrin əmələ gəlməsində iştirak edir.

3.0. Müasir türk ədəbi dilində adlıq hallı feli birləşmələrin müəyyən qrupunu ikinci komponenti feli sifətlərlə ifadə olunan feli birləşmələr təşkil edir. Bu tip feli birləşmələrin aşağıdakı struktur-semantik variantları mövcuddur.

3.1. Adlıq hallı feli birləşmənin birinci komponenti adlarla (əsasən,isim və əvəzliklərlə), ikinci komponenti isə -an² şəkilçili feli sifətlərlə ifadə olunur. Müq. et: Soğuk havalarda çay içilen küçük tabureler üstünde (Sadri, 12); Naci, parlak ufuklarla donatılmış hür dünyadan loş ışıkları küf kokan köhne ışığına alışmış, daha doğrusu alışmak zorunda kalmıştı (Bolat, 157); Hem Pervin'den “evet” cavabını bekleyecek, hem de Oktay denilen şımarık gence haddini bildirecekdi (Bolat, 50); Bunları düşünürken, yemek verilen kapı deliğinden ismi okundu (Bolat, 158); Dolu yağan bir günde pencereyi acele kapatmak isteyen annesinin tırnağı ezilerek... (Safa, 23).

3.2. Adlıq hallı feli birləşmənin birinci komponenti adlarla (əsasən,isim və əvəzliklərlə), ikinci komponenti isə -mış⁴ şəkilçili feli sifətlərlə ifadə olunur. Müq. et: Baş dönməsi, uçurum ve kibrit kokusu sinmiş parmaklarımın // arasındaydı, aşk (Sadri, 38); Darağaçları kurulmuş alanların içinden // Ayaklarımı vurarak geçer giderim (Sadri, 30); Çevresine çirkef bulaşmamış berrak göze değil // Ay kabartmaları beliren avuçlarının içinde (Özburun, 38); Karadeniz'de gemilerin batmış gibi bir halin var (Bolat, 41); Sanki beklediğimiz yolçu gelmemiş gibi dönüyorum hanım (Bolat, 122).

3.3. Adlıq hallı feli birləşmənin birinci komponenti adlarla (əsasən,isim və əvəzliklərlə), ikinci komponenti isə -dığım... şəkilçili feli sifətlərlə ifadə olunur. Müq. et: Adam dediğinin gönlü ferah olmalı (Sadri, 44); Karanlık çöktüyü zaman // Akşam indiği zaman // Sesler burulup gönüller durulduğu zaman (Sadri, 64); Kendi de bu sesden korktuğu için vücudu karmakarışık hisler ve reflekslerle bir an sallandıkdan sonra... (Safa, 13); ... kendi parmağında dolama çıktığı başka bir gün, dırnağını okuyup üflemek isteyen babasından kaçışına kadar çocukluğuna ait hatıralar içinde... (Safa, 23); Yedi beyitte de Yusuf, kendi kullandığı dil için Türkçe terimine başvurmaktadır (Ercilasun, 20); Dökümünü de kendisi yaptırdığı bu harflerle Divan, Tercüme-i Manzume ve Durub-i emsal-i Osmaniye adlı yapıtlarının ikinci baskılarını yaptırmıştır (Şimşir, 23).

3.4. Adlıq hallı feli birləşmənin birinci komponenti adlarla (əsasən,isim və əvəzliklərlə), ikinci komponenti isə -acak² şəkilçili feli sifətlərlə ifadə olunur. Müq. et: Fakat yüzünde eski ve yeni bütün öfkelerinin sabit ve hareketsiz buruşukları olmasa, güzel sayılabilecek bir kadındı (Safa, 36); Araştırma gücüyle yola çıkan insanın, bugün kendi çözemese de, yarınki kuşaklara miras bırakacağı meselelerle uğraşmaması ne kadar yazık (Atay, 101); Çocuk sayılacak genclik günlerimde, çok sofu dinçiydim babaannemin etkisiyle (Türkali, 135); Ne güzel, ne çirkin dedirtmeyecek kadar donuk, kumrala çalan bir kız vardı yanlarında Esme diye (Türkali, 22).

3.5. Adlıq hallı feli birləşmənin birinci komponenti adlarla (əsasən,isim və əvəzliklərlə), ikinci komponenti isə -ar², -ır⁴, -maz² şəkilçili feli sifətlərlə ifadə olunur. Müq. et: Bıçak değmez // Kurşun para etmez acılarla // Dolup boşalıyordu cezaevi kapıları (Sadri, 56); Günahların geçecek hafızanın arkasından // Günahların... Sonu gelmez kafilelerden uzun (Veli, 171);Bu konuda sana ayak uydurur herhalde. Kanaatkârdır diyemem, ama gözü doymaz da deyildir (Pamuk, 59); Muzaffar bir şeyhin perişan bir orduyla taht şehrine girmesi, elbette ki yakışık alır bir manzara oluşturmazdı (Çamuroğlu, 173).

3.6. Müasir türk ədəbi dilində ikinci komponenti feli sifətlərlə formalaşan adlıq hallı feli birləşmələrin ikinci tərəfi kimi daha çox –an² və -dığım.... şəkilçili feli sifətlər çıxış edir. Digər şəkilçilərlə formalaşan feli sifətlər adlıq hallı feli birləşmənin ikinci komponenti kimi seyrək müşahidə olunur. Lakin bütünlükdə adlıq hallı feli birləşmələrin yaranmasında müxtəlif feli sifət formalarının iştirak etdiyini söyləmək olar. Qeyd edək ki, həm təsirli, həm də təsirsiz fellərdən yaranan feli sifətlər adlıq haldakı sözlə əlaqəyə girərək feli birləşmə yarada bilir. Müq. et: Senin türkü dediğin yakılır // Senin yürek dediğin şavkı düşer, akan ırmağa (Sadri, 68); Yani sizde kıskançlık denilen duyğu ağır basıyor her zaman (Bolat, 61). Adlıq hallı feli birləşmələrin formalaşmasında ikinci komponent rolunda çıxış edən feli sifətlərin felin hansı məna növündə olması da heç bir rola malik deyil. Başqa sözlə desək, bu mövqedə işlənən feli sifətlər felin istənilən məna növündə ola bilər. Müq. et: Orta sıralarda oturan uzun saçlı, üzerinde pembe beyaz desenli emprime gömlek bulunan sarışın genc kız öğrenci, daha bir heyacanlıydı (Bolat, 11); Kirlenmiş, namusunu yitirmiş, onuru kırılmış gündelik hayatımızın bütün zamazingolarını berteraf etmenin sihrini öğreteceğem (Sadri, 7); Dişleri dökülmüş Galata'nın (Sadri, 50); İçine biraz evvelkinden daha şiddetli bir sıkıntı bastığı için ayağa kalktı (Safa, 24).

İkinci komponenti –mış⁴ şəkilçili feli sifətlərlə ifadə olunan adlıq hallı feli birləşmələrlə bağlı bir cəhəti xüsusi qeyd etmək olar. Belə ki, ikinci komponenti –mış⁴ şəkilçili feli sifətlərlə ifadə olunan adlıq hallı feli birləşmələrin birinci komponenti bir çox hallarda mənsubiyyət şəkilçisi qəbul etmiş sözlərlə ifadə olunur. Müq. et: onuru kırılmış (Sadri, 7), dişleri dökülmüş (Sadri, 50), gemileri batmış (Bolat, 41) və s.

Bu feli birləşmələrə uyğun birləşmələr müasir Azərbaycan dilində də işlənir. Həmin birləşmələri nəzərdə tutaraq Y.M.Seyidov yazır: “Burada maraqlı bir cəhət diqqəti cəlb edir ki, onu qeyd etmək vacibdir. Məlumdur ki, mənsubiyyət şəkilçisi qəbul etmiş hər hansı bir söz təyini söz birləşmələri ilə əlaqədardır, həmin söz mənsub əşya ifadə edir; deməli, bu söz nəzərdə tutulan və ya bilavasitə göstərilən başqa bir sözlə mənsubiyyət əlaqəsi saxlayır. Atası deyəndə onun atası, üzü dedikdə onun üzü düşünülür və s. Lakin eyni əməliyyatı adlıq hallı feli sifət birləşmələrinin birinci tərəfi kimi işlənən mənsubiyyət şəkilçili sözlər üçün çox vaxt tətbiq etmək olmur. < > Bu tipli birləşmələrdə təyini söz birləşməsinin ikinci tərəfi feli sifət birləşməsinin tərkib hissəsi, birləşmənin əsas üzvü olaraq, bir növ subyekt kimi çıxış edir; təyini söz birləşməsinin birinci tərəfi isə feli birləşmədən sonra gələrək həmin feli birləşmə vasitəsi ilə izah olunur. Buna görə də həmin söz irəli keçərək öz ikinci tərəfi ilə əlaqələnə bilmir və ikinci tərəf təktərəfli “birləşmə” kimi feli birləşmənin birinci tərəfinə çevrilir” (5, s. 270-271). Y.M.Seyidovun Azərbaycan dilinin materialları əsasında verdiyi bu şərh müasir türk ədəbi dilində işlənən birinci tərəfi adlıq halda olan mənsubiyyət şəkilçili söz, ikinci tərəfi isə -mış şəkilçili feli sifətlə ifadə olunan feli birləşmələrə də aiddir və biz də alimin bu mülahizələri ilə razıyıq.

Müasir türk ədəbi dilində feli sifətlərin adlıq halda olan sözlərlə əlaqəyə girərək feli birləşmə əmələ gətirə bilməsini A.N.Kononov da qeyd edir. Onun fikrincə, felin təsirsiz və məchul-qayıdış növlərindən əmələ gələn feli sifətlər adlıq hallı feli birləşmə yarada bilir. Bu münasibətlə o yazır : “Feli sifət birləşmələrində subyekt o zaman adlıq halda durur ki, həmin birləşmələrin feli sifətləri təsirsiz fellərdən və felin məchul-qayıdış növlərindən əmələ gəlsin” (11, s. 471). A.N.Kononovun bu mülahizəsindən aydın olur ki, o, türk dillərində feli sifətlərin adlıq haldakı sözlərlə birləşib feli birləşmə əmələ gətirməsini məhdud dairədə götürür.

4.0. Müasir türk ədəbi dilində adlıq hallı feli birləşmələrin bir qrupunu da ikinci komponenti məsdərlərlə formalaşan feli birləşmələr təşkil edir. Belə birləşmələrdə məsdərlə ifadə olunan ikinci komponent adlıq halda olan sözlə əlaqəyə girir. Qeyd edək ki, müasir türk ədəbi dilində ikinci komponenti məsdərlə ifadə olunmuş adlıq hallı feli birləşmələrə az təsadüf olunur. Müasir Azərbaycan dilində də bu tip adlıq hallı feli birləşmələr az işlənir.Azərbaycan dilində söz birləşmələrini tədqiq edən Y.Seyidov bu münasibətlə yazır: “Azərbaycan dilində ikinci tərəfi məsdərlə ifadə olunan adlıq hallı feli birləşmələr ikinci tərəfi feli bağlama və feli sifətlə ifadə olunan adlıq hallı feli birləşmələrə nisbətən geniş yayılmasa da, ayrı-ayrı əsərlərin dilində bu formalara müəyyən qədər rast gəlmək olur” (5, 273). Maraqlıdır ki, ikinci komponenti məsdərlə ifadə olunan adlıq hallı feli birləşmələr Azərbaycan yazılı abidələrinin dilində də seyrək işlənir. Məsələn, “Dədə Qorqud kitabı”nın dilində bir neçə belə birləşmə işlənmişdir (SA, s.8). Müq. et: Mən qaracuq atıma binmədin ol binmax gərək (KDQ, 55); Oğul içün ata ölmək eyib olur (KDQ, 74); Yıqılsın Oğuz elləri! Qırq yigit bir bəg oğlu ilə bir qızdan ötrü ölmək nolur (KDQ, 82-83). Nümunələrdən də göründüyü kimi, belə adlıq hallı birləşmələrdə tərəflər arasındakı əlaqə nisbətən zəif olur. Bu cəhət müasir türk ədəbi dilində də müşahidə edilir.Müq. et: Telefon külübelerinde uyuyan çocuklara // Bir merhaba demek sessizce (Sadri, 41); Hem nerden bileceksin somalazda // Her saniye boğulup, her dakika ölmeyi (Özburun, 27); Oyulmuş bir bıngıldak değil de nedir // Gölgeli yürümek, kılçıklı yaşamak (Özburun, 32).

5.0. Biz burada müasir türk ədəbi dilindəki adlıq hallı feli birləşmələrlə bağlı bir problemə də toxunmaq istəyirik. Yuxarıda müasir türk ədəbi dilindən gətirdiyimiz nümulərdən də aydın göründüyü kimi, bu dildə qeyri-predikativ birləşmənin tabeedici üzvü vəzifəsində işlənən feli bağlama, feli sifət və məsdər formaları ismin adlıq halındakı sözlərlə əlaqəyə girərək adlıq hallı feli birləşmə əmələ gətirirlər. Lakin bir çox tədqiqatçılar müasir türk dillərində, o cümlədən də müasir türk ədəbi dilində belə feli birləşmə olmasını qəbul etmir, adlıq hallı feli birləşmələrin varlığını inkar edirlər. İkinci bir tərəfdən, adlıq hallı feli birləşməni əmələ gətirən tərəflər arasında qrammatik əlaqə məsələsi də türkoloji dilçilikdə mübahisəli şəkildə qalmaqdadır. Məsələn, Azərbaycan dilçilərindən Ə.Z.Abdullayev adlıq hallı feli birləşmələrin birinci komponenti kimi çıxış edən sözlərin ismin adlıq halında deyil, qeyri-müəyyən yiyəlik halda olduğunu iddia edir (2, s. 52-67). Bu münasibətlə o yazır: “Feli tərkiblərdə iş görən vəzifəsi daşıyan və şəkilçisiz işlənən əvəzlik və ya isim qeyri-müəyyənlik ifadə edən şəkilçisiz yiyəlik haldadır... <...> Mübtəda ilə xəbər arasında mövcud olan əlaqənin xarakteri ilə feli birləşmələrdəki iş görən və işi ifadə edən sözlər arasındakı əlaqənin xarakteri eyni deyildir. Birincilər arasında uzlaşma, ikincilər arasında isə idarə əlaqəsi mövcuddur” (2, s. 67).

Ə.Z.Abdullayev bu problemin həllində qohum türk dillərinin materiallarından istifadə olunmasını məqbul sayır və öz fikirlərini sübut etmək üçün müasir türkmən dilinə əsaslanır, bu dilin materiallarından istifadə edir. Tədqiqatçı alim öz mülahizələrini ikinci komponenti –an² feli sifət şəkilçiləri ilə formalaşan adlıq hallı feli birləşmələr əsasında qurur. Lakin görkəmli tədqiqatçı bir cəhəti diqqətdən qaçırmışdır. Məsələ ondadır ki, Azərbaycan dilindən fərqli olaraq, müasir türkmən dilində pratürkdə mövcud olmuş -*qan² feli sifət şəkilçisinin iki variantı mövcuddur. Bunlardan biri –an² şəkilçisidir ki, həmin şəkilçi Azərbaycan dilindəki –dığım... şəkilçisinə uyğun gəlir, yəni keçmiş zaman feli sifətidir. Öz kökü etibarı ilə pratürkdəki -*qan şəkilçisi ilə birbaşa bağlı olan ikinci variant –yan² isə müasir Azərbaycan dilindəki –an² feli sifət şəkilçisinin semantikasına uyğun məna ifadə edir (8, s. 415-425). Müq. et: Mən gören adam “Mən gördüyüm adam”; Mən göryən adam “Mən görən adam”. Nəzərə almaq lazımdır ki, müasir türkmən dilində feli sifət şəkilçisi özündən sonra heç bir şəxsin mənsubiyyət şəkilçisini qəbul etmir. Türkmən dilindəki bu cəhəti nəzərə alaraq Ə.Z.Abdullayev yazır: “Türk dillərində elə tərkiblərə də rast gəlmək olur ki, onun subyektində yiyəlik hal şəkilçisi olduğu kimi qalır, mənsubiyyət şəkilçisi isə feli sifətdən düşür, lakin tamamilə yox olmur; həmin əlamət təyinlik sözə keçir” (2, s. 59).

Q.Ş.Kazımov komponentlər arasında əlaqə üsullarına görə feli birləşmələri üç qrupa ayırır və adlıq hallı feli birləşmələri koordinativ feli birləşmələr adlandırır. Onun fikrincə, koordinativ feli birləşmələrin asılı tərəfi adlıq halda olur və əsas tərəflər prosodik vasitələrin və söz sırasının köməyi ilə əlaqələnir. Feli birləşmələrin bu tipi subyekt əlaqəli birləşmələri əhatə edir (3, s. 56).

Başqırd dilindəki söz birləşmələrini tədqiq edən D.S.Tikeyev bu dildə adlıq hallı feli birləşmələri ayırmır (13, s. 12). Şor dilində feli sifəti araşdıran A.V.Yesipova isə feli sifət tərkiblərini cümlə hesab edir (10, s. 14). Uyğun fikir N.P.Dırenkova (9, s. 270), X.Rustamov (12, s. 6), N.Z.Hacıyeva tərəfindən də söylənilmişdir (7, s. 11).

Azərbaycan dilində söz birləşmələrini tədqiq edən Y.Seyidovun fikrincə, adlıq hallı feli birləşmələrdə tərəflər arasında nə uzlaşma, nə idarə, nə də yanaşma əlaqəsi mövcuddur.Tədqiqatçı alim bu münasibətlə yazır ki, adlıq hallı qeyri-predikativ feli birləşmələrin tərəflərinin qrammatik əlaqəsi dilçiliyimizdə qeyd edilən tabelilik əlaqəsinin heç bir növünə uyğun gəlmir. Bu o deməkdir ki, Azərbaycan dili üçün və ümumiyyətlə, türk dilləri üçün qeyd edilən üç tabelilik əlaqəsi bu dillərdə olan faktiki əlaqə növlərini əhatə edə bilmir (5, s. 281).

Biz də Y.Seyidovun bu mülahizəsi ilə razılaşırıq. Müasir türk ədəbi dilində işlənən adlıq hallı feli birləşmələrin komponentləri arasında tabelilik əlaqəsinin heç bir növü müşahidə olunmur. Başqa sözlə desək, bu tip feli birləşmələrdə nə idarə, nə uzlaşma, nə də yanaşma əlaqəsi var.

ƏDƏBİYYAT

1. Abdinova S.Ə. “Kitabi-Dədə Qorqud”un dilində feli birləşmələr, NDA, Bakı, 2007.

2. Abdullayev Ə.Z. Müasir Azərbaycan dilində tabeli mürəkkəb cümlələr, Bakı, 1974.

3. Kazımov Q.Ş. Müasir Azərbaycan dili. Sintaksis, Bakı, 2000.

4. Rüstəmov R. Türk dilinin morfologiyası, Bakı, 2007.

5. Seyidov Y. Azərbaycan dilində söz birləşmələri, Bakı, 1992.

6. Ergin M. Türk Dil Bilgisi, İstanbul, 1987.

7. Гаджиева Н.З. Типы придаточных предложений в азербайджанском литературном языке, АКД, М., 1951.

8. Грамматика туркменского языка, М., 1970.

9. Дыренкова Н.П. Грамматика ойратского языка, М.-Л., 1940.

10. Есипова А.В. Определительные функции причастия в шорском языке, АКД, Алма-Ата, 1982.

11. Кононов А.Н. Грамматика современного турецкого литературного языка, М.-Л., 1956.

12. Рустамов Х. Сложноподчиненные предложения с дополнительным в современном узбекском языке, АКД, Ташкент, 1960.

13. Тикеев Д.С. Структурные типы словосочетаний в современном башкирском языке, АКД, Уфа, 1974.

İXTİSARLAR

Adıvar ─ Adıvar Halide Edib. Ateşten Gömlek (roman), Özgür Yayınları, İstanbul, 2001.

Atay ─ Atay Oğuz. Tutanamayanlar, İletişim yayınları, İstanbul, 2007.

Bolat ─ Bolat Ünal. Ayrılık olmasaydı (roman), Nesil yayınları, İstanbul, 2002.

Çamuroğlu ─ Çamuroğlu Reha. İsmail (roman), Om yayınevi, İstanbul, 1999

Ercilasun ─ Ercilasun A.B. Makaleler (Dil ─ Destan ─ Tarih ─ Edebiyat), Akçağ yayınları, Ankara, 2007.

Kalafat ─ Kalafat Yaşar. Dedem Korkut yukarı eller, Lalezar yayın, Ankara, 2008.

Özburun ─ Özburun Yusuf Özkan. Kıvılcımlar kitabı (şiir), Kaknüs yayınları, İstanbul, 2000.

Pamuk ─ Pamuk Orhan. Cevdet Bey ve Oğulları, İletişim yayınları, İstanbul, 1998.

Sadri ─ Sadri İbrahim. Sepia (şiirler), Timaş yayınları, İstanbul, 2005.

Safa ─ Safa Peyami. Biz insanlar (bütün romanları), Ötüken, İstanbul, 1999.

Şafak ─ Şafak Elif. Baba ve Piç, Metis yayınları, İstanbul, 2005.

Şimşir ─ Şimşir B.N. Türk Yazı Devrimi, Türk Tarih Kurumu Basımevi, Ankara, 1992.

Şirin ─ Şirin Orhan Seyfi. Cennet atları, Sanat İhtisas yayınları, İstanbul, 1996.

Türkali ─ Türkali Vedat. Kayıp romanlar, Everest yayınları, 2005.

TDA ─ Türk Dünyası Araşdırmaları, sayı 22, şubat 1983.

Veli ─ Veli Orhan. Bütün şiirleri, Yapı Kredi Yayınları, İstanbul, 2003.

Radikal ─ www.radikal.com.tr

XÜLASƏ

Məqalədə müasir türk ədəbi dilindəki adlıq hallı feli birləşmələr tədqiqata cəlb olunmuşdur. Burada adlıq hallı feli birləşmələrin bütün struktur-semantik variantları hərtərəfli araşdırılmışdır.

РЕЗЮМЕ

Глагольные словосочетания с именами существительными в именительном падеже в современном турецком языке

В данной статье исследуются глагольные словосочетания с именами существительными в именительном падеже. В статье всесторонне анализируются структурно-семантические варианты глагольных словосочетаний с существительными в именительном падеже.

SUMMARY

Verbal phrases with nouns in nominative case in modern Turkish language

This article deals with investigation of verbal phrases with nouns in nominative case. Structural-semantic variants of verbal phrases with nouns in nominative case are thoroughly analyzed in this article.

Açar sözlər

Adlıq hal, feli birləşmələr, adlıq hallı feli birləşmələr, feli sifət, feli bağlama, isim, əvəzlik.

Ключевые слова

Именительный падеж, глагольные словосочетания, глагольные словосочетания в именительном падеже, причастие, деепричастие, существительное, местоимение.

Key words

Nominative case, verbal phrases, verbal phrases in nominative case, adjective participles, adverbial participle, noun, pronoun.

Ялийева Mятанят Xыдыр гызы

MODALLIQ SAHƏSI VƏ QURULUŞU

Modallıq sahəsində müxtəlif dil səviyyələrindən olan ifadə vasitələrindən toplanması həmin kateqoryaya funksional-semantiq sahə kimi yanaşmağa asas verir.Başqa sözlə, burada sahənin formalaşması üçün olan bütün şərtlər mövcüd.

Dilcilik ədəbiyatından da məlum olduğu kimi,modallıq hökmün gerçəkliyə münasibəti və ya danışanın ifadə olunan fikirin gerçəklik dərəçəsinə münasibəti kimi izah olunur.Həmin münasibət ən müxtəlif dil elementlərini , kontekstual-situativ vasitələrin və intonasiyanın köməyi ilə reallaşır.Heç şübhəsiz ki,ayrı-ayrı ifadə tipləri ,dil səviyyələri həmin in varyant-semantik mənanın gerçəkləşməsində müxtəlif rol oynayır ki ,bu da ümumən sahənin quruluş

cizgilərinin düzəldən daxili amil kimi özünü göstərir.

Dilçilik ədəbiyyatının təhlilinə əsasən modallıq sahəsinin konstituent tərkibini,burada

mövcud olan inventarı aşağıdakı kimi ümumiləşdirmək olar.

1. Fel şəkilləri sistemi.

2. Modal fellər.

3. Modal sözlər və modal sözlərin funksiyalarına uyğun gələn ,həmin mənalarda işlənən nitq hissələri.

4. Təktərkibli cümlələr.

5. Tabeli mürəkkəb cümlə modelləri.

E.V.Quliqa və E.İ.Şendels həmin sahə konstituentlərinin sahə daxilindəki mövqeyini geniş təhlil edir və onların spesifik işlənmə məqamlarının müasir alman dilinin funksional üslub metodları əsasında izah və şərh edir.Həmin dilçilər,o cümlədə L.F.Kumaniçkina,İ.V.Andreyeva modallığı inkardan təmamilə fərqləndirən bir kateqoriya hesab edir.Görkəmli germanist V.Q.Admoni isə belə bir konsepsiyanın tərəfdarı kimi çıxış edir ki, geniş mənada afirmativlik, yəni təsdiq və inkar da modallığa daxil edilməlidir.

“Müasir alman dilində qrammatik-leksik sahələr “adlı kitabda modallıq kateqoriyasının mikro sahələr şəbəkəsi aşağdakı kimi təqdim edilir.

1. Həqiqilik mikrosahəsi.

2. Qeyri-həqiqilik mikrosahəsi.

Qeyri-həqiqilik mikrosahəsi də öz növbəsində üç funksional-semantik sistemi vəhdəti kimi alınır.

1. Potensial-irrosionallıq mikrosahəsi.

2. Təhrik mikrosahəsi .

3. Güman mikrosahəsi.

Həmin qramatik –leksik mikrosahələr spesifik quruluşu və konstituent tərkibi ilə seçilir.

Həqiqilik mikrosahəsinin konstituentləri.

1. İndiqativ şəkli.

2. Qüvvətləndirici modal sözlər və qüvvətləndirmə funksiyalı nitq hissələri.

3. Konyuktiv şəklin keçmiş zaman formaları.

4. Kondiçionalın 1-ci forması

Potensial-irrealıq mikrosahəsi.

1. Konyuktiv şəklinin keçmiş zaman formaları.

2. Pluskvamperfekt zaman forması və kondiçionalın 2-ci forması.

3. Yalançı budaq cümlə formaları.

4. Tabeli mürəkkəb cümlə formaları və tabesizlik bağlayıcılar-als,als ob, damit.

Təhrik mikrosahəsinin konstituentləri.

1. Felin imperativ forması.

2. Xəbər şəklinin indiki zamanı.

3. Xəbər şəklinin gələcək forması.

4. Modal fel +İnfinitivin 1-ci forması.

5. haben +zu +İnfinitiv ,sein +zu +İnfinitiv.

6. İnfinitiv cümlələr.

7. Partçipin 2-ci formasında olan cümlə strukturları.

8. Şəxssiz Passiv.

9. Daß struktur elementli yalançı budaq cümlə.

10. İsimli və zərfli cümlələr.

11. Nidalarla formalaşan cümlələr.

12. Konyuktiv formasının indiki zamanı.

Güman mikrosahəsinin konstituentləri.

Gələcək zamanın formaları.
Modal fellər.
Modal fellərə sinonim olan annehmen, glauben felləri.
Modal sözlər :eventuell, warscheinlich, vielleicht, höchstwahrscheinlich.
Bəzi tabeli mürəkkəb cümlə stukturları.

İnkarlıq katiqoriyası da geniş modallıq sahəsinin tərkib hissəsi kimi nəzərdən keçirildikdə bütün neqasia daşıyıcılarıda potensial olaraq həmin funksional-semantik sahənin konstituentləri sırasına daxil edilir. Başqa sözlə,modallq təsdiq və inkar aspektlərdən təqdim olunur.

Ümumi nəticə.

Məlumdur ki,felin inperativ şəkli funksional-semantik təhrik sahəsinin mərkəzini təşkil edir edir. Təhrik sahəsi modallıq mikrosahəsinin bir elementi kimi çıxış edir.Əmir şəkli qarşılaşdırmaları təhrikin müxtəlif çalarlarının ifadə olunmsında əsas rol oynayır,ən müntəzəm və neytral ifadə vasitələrini əmələ gətirir.İmperativ şəkli qəti və barışmaz əmirdən tutmuş xahişə qədər təhrikin ən müxtəlif mənalarını ifadə edir.İmperativ şəklinin funksional mərkəz hüquq onun bu xüsusiyyətlərilə neytral üslubi səciyyəsilə təyin olunur.

Beləliklə elimi məqalədə afirmativlik katiqoriyası geniş qrammatik-leksik modallıq paradiqmasının təkib elementi kimi alınır,afirmasiyanın modallığa aid edilməsi düşüncəsi əsas götürülür.

Nəticə

Modallıq mikrosahəsi öz üfüqi quruluşuna görə iki funksional-semantik mikrosahəyə həqiqilik və qyri -həqiqilik sahələrinə bölünür.Qeyri -həqiqilik sahəsi isə öznövbəsində üç funksional-semantik bloka-potensial-irreallq,güman və təhrik sahələrinə bölünür.

Result

Modallıq is/are divided into two functional, semantic mikrosahя according to (because) (the) mikrosahəsi horizontal system to area of truthfulness and other -. But area of other truthfulness is/are divided into to three functional, semantic blocs, area of potential, irreallq, supposition and security in his/her turn

Резюме

Модальная микрообласть по своей горизонтальной структуре делится на две функционально-семантические микрообласти верную и неверную (2-ci variant:справедливую и несправедливую). Неверная область в свою очередь делится на три функционально-семантических блока потенциальный, вероятный и подстрекаемый.

Ədəbiyyat:

1. Гулыга Е.А., Шенделс Е.И. Грамматико-лексические поля в современном немецком языке. М., 1969.

2. Абдуллайев С. Мцасир алман дилиндя тясдиг вя инрарын парагматик-цслуби вариативлийи, Бакы, 1990.

3. Шенделс Е.И. Система средств выражения отрицания в современная немецком языке. У.Я.Щ, 1957.

Москалскайа О. Эрамматик дер деутсъще Эеэенwартспраъще. М, 1959.

Ачар сюзляри

Категорийа, микросащя, грамматик-лексик сащя, дил елементляри, модал фелляр.

Кей words

Kateqoriya, is/are divided, semantic mikrosah

Ключевые слова

Категория, микрообласть, модальная микрообласть, функционально-семантических блок.

Əли Mикайыл оьлу Əлийев

МЦАСИР ТЦРК ДИЛИНДЯ ДЦЗЯЛТМЯ (ЛЕКСИК) ФЕЛЛЯР

Бцтцн нитг щиссяляриндя олдуьу кими феллярин дя гурулушъа цч нювц вардыр:

1. садя фелляр

2. дцзялтмя фелляр

3. мцряккяб фелляр.

Кечян мягаляляримизин бириндя мцряккяб фелляр щаггында ятрафлы бир мягаля чап етдирмишям. Дцзялтмя фелляр (лексик фелляр) адлара (исим, сифят, сай, явязлик) вя фел кюкляриня сюздцзялдиъи шякилчиляр артырмагла дцзялян феллярдир. Эюрцндцйц кими сюз дцзялтмядя цмуми тцрколоэийада сюздцзялтмя морфемляр ики група бюлцнцр: ъанлы сюздцзялдиъи цнсцрляр мцасир дил нюгтейи-нязяриндян сюздя там сярбяст шякилдя айрыланлар вя юлц сюздцзялтмя цнсцрляр – сюздя мцяййян ахтарышлардан сонра анъаг етимоложи нюгтейи-нязярдян айрыланлар. Бурада морфемляр термини кюк вя шякилчи морфемляр нязярдя тутулур (кюк морфем вя ек морфем).

Азярбайъан дилчилийиндя морфемляр цч йеря айрылыр:

1.гейри мящсулдар морфемляр;

2. аз мящсулдар морфемляр;

3. мящсулдар сюздцзялдиъи морфемляр.

Мящсулдар сюздцзялдиъи морфемляр – бунлар фяал сурятдя йени сюзляр дцзялдир. Одур ки, онлар дилдя йаранмыш йцзлярля йени сюзлярин морфеми щесаб олунур.

Сюздцзялдиъи шякилчилярин мящсулдар вя йа гейри-мящсулдарлыьындан бящс едян дилчиляр арасында да фикир айрылыьы вардыр. В.В.Виноградов беля мясяляйя даща дцзэцн мцнасибят билдиряряк йазыр:

«Фяал шякилдя йени сюзляр, формалар дцзялдян шякилчиляр ъанлы вя мящсулдардыр. Сюздя вя формада айрылан, лакин йени сюз дцзялтмяйян шякилчиляр гейри, мящсулдар, юзцнцн айрылмасы мудяряъя вя характериндян асылы олараг бязян ися юлц шякилчиляр щесаб олунур»(1, с.36).

Дцзялтмя фелляр ясасян адлара сюздцзялдиъи шякилчиляр артырмагла дцзялир. Бу шякилчиляр тцрк дилляриндя, о ъцмлядян тцркъядя чох мящсулдардыр. Бунлар йалныз ясас нитг щиссяляри олан адлара дейил, кюмякчи нитг щиссяляриндян олан тяглиди сюзлярдян дя фел дцзялдя билир.

Фелдян фел дцзялдян шякилчилярин яксяриййяти гейри-мящсулдардыр. Беля шякилчиляр нюв дцзялтмя, йахуд форма дцзялтмяйя аид олмасы дилчиликдя мцбащисялидир, беляки мцасир дилчиликдя бир груп дилчиляр бунлары форма дцзялтмяйя(1, с.86), бязиляри ися сюздцзялтмяйя аид едирляр (2, с.210). Цчцнъц груп дилчиляр ися феля шякилчилярин тарихян сюздцзялдиъи олдуьуну сонрадан форма дцзялтмяйя инкишаф еттдийини сюйлямишляр. Одурки, бу шякилчилярин фел ямяля эятирдийини иддиа едирляр.

Мялумдур ки, щярякятин обйект вя субйектиля ялагясини йарадан шякилчиляр нюв дцзялдиъи шякилчиляр адланыр вя бунлар йени лцьяти мяналы сюз ямяля эятирмир. Бунлар анъаг фелин нюв категорийасына аид мяналары ифадя едир.

Мяс.: Йаз фелиня нюв шякилчиляри артырылараг йаздырмаг, йарышмак, йазылмак фел нювлярини йарадыр ки, бу фелляр бир-бириндян фяргли йени лцьяти мяналара малик дейилдир. Бу фел бир-бириндян анъаг ифадя етдийи нюв мянасына эюря фярглянир. Бу фелляр ейни сюзцн мцхтялиф формалары олдуьу цчцн бу шякилчиляря сюздцзялдиъи шякилчиляр дейил, формадцзялдиъи шякилчиляр демяк олар.

Сюздцзялдиъи шякилчилярдян фяргли олараг нитг щиссяляриня гошулдуглары заман мцяййян грамматик категорийайа мяхсус олан мяналары ифадя едир. Тцрколоэийада беля бир ещтималда вардыр ки, нювляр тарихян сюздцзялтмя категорийаларындан олмушдур, анъаг сонрадан онлар формадцзялтмя шяклиндя инкишаф етмишдир.

Мцасир Тцрк дилляри о, ъцмлядян дя Тцрк дили сюздцзялдиъи шякилчиляри иля зянэиндир ки, бу да дилин дахили имканлары иля зянэинляшмясиня сябяб олмушдур.

Фелдян фел дцзялдян шякилчилярин формадцзялдиъи шякилчиляр олдуьуну ясас тутараг тцрк дилиндя дцзялтмя феллярин икинъи йолуну - фелдян фел дцзялмя йолуну лексиф фелляря аид етмирик. Буна эюря дя бу мягалядя йалныз биринъи йолу – адлардан вя йансымалардан сюздцзялдиъи шякилчиляр васитясиля дцзялян фелляри лексик фелляр щесаб едирик.

Мцасир Тцрк дили грамматикаларында мювъуд олан фикир айрылыглары щаггында мялумат вермяк истяйирик.

Ялимиздя олан Тцрк дили грамматикалары ичярисиндя фелин гурулушъа нювляри щаггында нисбятян ятрафлы мялумат верян Щ.Едискунун йаздыьы йени Тцрк дилбилэисидир.

Мцяллиф башга алимляр кими фелин цч нювцнц эюстярир.

1. Басит фиилляр

2. Тцкянмиш фиилляр

3. Бирлешик фиилляр.

Щ.Едискун яняняви грамматикалара уйьун олараг лексик феллярин адлардан вя феллярдян дцзялдийини эюстярир. Бундан башга о, шякилчилярин дя ики ъцр олдуьуну (сюз дяйишдириъи- грамматик вя сюздцзялдиъи (лексик) эюстярир вя форма дцзялдиъи шякилчиляри дя сюздцзялдиъи шякилчиляр чярчивясиндя верир, даща доьрусу, онлары ейниляшдирир.

Щ.Едискун адлардан вя тяглиди сюзлярдян (йансыма) – аздан дцзялян дцзялтмя фелярин ашаьыдакы шякилчилярля дцзялир:

1. Фонем деэишиклий олмак йолийле исим кюк вя йа эювделериндян дцзялтмя фелляр:

Кудуз’дан кудур, эюз’дян эюр, семиз’дян семир (йаьладан йаьланмаг)

Йери эялмишкян демялийям ки, А.Н.Кононов да Тцркчядя бу йолла фил дцзялмяси щаггында даща эениш мялумат вермишдир.

2. Адлардан фел дцзялдян – а² (-а, е) шякилчиси бениз+е – бензе.

3. – ла² (ла, ле). Щав+ла – щавла, мийарла – мийарла фырчала вя с.

Бу шякилчи Тцрк дилляриндя ян мящсулдар фел дцзялян шякилчилярдяндир.

А.Н.Кононовун дедийиня эюря бу шякилчи инкишаф едяряк – лас² – лан² –ландыр вя с. шякилчилярин ямяляэялмясиня сябяб олмушдур. Бу фикир Щ.Едискунда да юз тясдигини тапыр.

Бу шякилчилярин ясас хцсусиййятляриндян бири вя фяргляндириъи ъящяти онун бцтцн нитг щиссяляриндян фел дцзялдя билмясидир:

а) исимдян: туз+ла+мак, арламак

б) сифятдян: колайламак, (йцнэцляшдирмяк, асанлашдырмак) темизлемек вя с.

ъ) сайлардан: икилемек, бирлемек

д) фелдян: татламак (ширинляшдирмяк, катламак гатламаг) санъыламак, кокламак, солламак вя с.

Бязи щалларда бу шякилчи икилямя мянасында фел дцзялдир: йамаламак, кекелемек вя с.

е) тяк щеъалы йансымалардан: патламак, фырламак, инлемек, эцрлемек вя с.

ф) нидалардан: отламак, уфламак.

Еля фелдян дцзялмиш сюзляр вар ки, ону дилдя кюк вя шякилчийя айырмак чятиндир: беклемек, эизлемек, сакламак – ла² шякилчисиндян дцзялмиш – лас²// -лан² тясирсиз феллер дцзялдир мяс.:

а) – лаш²шякилчисиндян: колайлашмак, йенилешмек, пролетерлерлешмек ендцстрилешмек.

б) – лан (лан, лен), бу шякилчи ясасян гайыдыш нювц фелляр дцзялдир: ийленмек (йахшылашмаг) араланмак евленмек вя с.

- (е) л. Бу шякилчи иле дцзялян фелляр олмак мянасы верирляр.

Бу шякилчи ясасян сифятлярин сонуна артырылыр. дцзялтмяк, бошал, инъел, дурул, азал. Шякилчи сону к саитля битян сюзляря артырылдыгда к – ь – я чеврилир. чы(к)ьол, к саитинин дцшмясиля ися уфа(к)-уфал, сейре(к)л олур.

Беля бир мцлащизя вар ки(е)л шякилчисинин мяншял ол «олабилир» чцнки тяхминян бу шякилчи иля дцзялян сюзляря ол мянасы вермякдядир: - ар² (ар-ер); Бош+ар: мор+ар, боз+ар

Бу шякилчиляр: сонунда к оларса, к – ь чеврилир.юэ (к) ьер, бязи сюзлярин сонундакы илин дцшмясиля (ашынмасы ийля) йеши-йешермяк кызармак олур а(к)аьар.

Бу шякилчи иля дцзялян сюзлярдя «олма» мянасыны верир. да²(да, де) сяс тяглиди сюзляринин сонуна артырылараг етмяк мянасында ишлянир: фысыл+да, кцтцр+дя чатыр+да, мырыл+да вя с.

(и)мсе дцзялян фелляр, щансы исимдян дцзялмишся о мянаны о ъцр эюрмя, гябул етмя мянасы верир аз (ы) мса (аз эюрмяк) кютцмсе (пис кими гябул етмяк) чоьумса, кцчцмсе ве. с.

- к, ыр⁴ Бу шякилчи йансымалардан фел дцзялдир вя феля етмяк мянасы газандырыр: фышгыр, щычкыр, пцскцр вя с.

(и) к эеъик, бирик, эюзцк вя с.

(и) р: делир, щапшыр. Бу шякилчиляр мящсулдар дейил.

се² Бу шякилчи фелляря истямя вя гябулетмя мянасы газандырыр. Блинмсе, цмуса, юнемсе вя с.

Фелдян фел дцзялдян шякилчиляр.

Биз йухарыда гейд етдик ки, бу шякилчиляр сюздцзялдиъи дейил, форма дцзялдиъи шякилчи олуб фел нювляринин мцхтялиф формаларыны мейдана эятирир.

Амма Н.Едискунун фикриня эюря бу шякилчиляр фел кюк вя эювдяляриня артырылараг йа мянасыны, йада щям мянасыны, щям дя нювцнц дяйишдирир. Бунлар ашаьыдакылардыр:

1) – а² (а, е): Тыкмакдан тыка. Мцасир тцркъядя бу шякилчиляр олдугъа аздыр.

2) – ала² (-ала-еле): Силкмек-силкеле, оьмак-дан о, солал охолат шасмак-шашала, ешмектен –ешелеитмектен ителе, кормак-дан ковала вя с.

3) –(л) кле,(и) кле шякилчиляри: Дурмак –дур акла, дцртемек-дцртцкле, дидмекди (т) диниле, саймак – сайыкла, тартмак-тартмакла, сцрмек –сцрцкле.

Бу шякилчиляр фел нювляриня артырылараг, тяяхминян онлара –еле² шякилчиляринин газандырдыьы мянаны вермякдядир.

4) (и) штир арамак –араштыр, чекмек-чекиштир, эечмек-эчиштир, сармак-савуштур. Эюрцндцйц кими бу шякилчи бирэялик билдирян (и)ш иля иъбар нюв шякилчиси олан тыр⁴ шякилчисинин бирляшмясиндян дцзялян мцряккяб шякилчидир.Бу сябябя эюря дя бирэялик фелляри иъбар нюв феллярля гарышдырмамаг лазымдыр.

Мцяллифин бурайа гядяр вердийи шякилчиляри фелдян фел дцзялдян шякилчи кими гябул етмяк олар.

Бундан сонра онун вердийи –ма² (инкарлыг) (и)н, (и)л, (ш), (и)т –дир вя с. шякилчиляр ися нюв дцзялтмя шякилчиляри олдуьу цчцн форма дцзялдиъи шякилчи сайылмалыдыр.

Бурада айдынлашдырмаг йериня дцшяр ки, онун ейни сящифядя вердийи –и фел дцзялдян дейил фелдян исим дцзялдян шякилчидир: казмак-казы, сцрмяк-сцрц вя с.

Мущаррем Ерэин Тцрк дили.

Башга дилчиляр кими М.Ерэиндя дцзялтмя феллярин ямяля эялмясинин ики йолуну эюстярир.

1. Исимдян фел дцзялдян шякилчиляр. Мцяллиф бурада исим сюзцнц адлар (исим, сифят, сай, явязлик) мянасында ишлятмишдир.

Исимдян фел дцзялдян шякилчиляр ясасян фел кюкляриня артырылыр вя онлар ортак вязифяляри исимляри фелляшдирмякдир.

Мущаррям Евэиня эюря адлардан исим дцзялдян шякилчиляр ашаьыдакылардыр.

1. ла, ле шякилчиси.

Йухарыда гейд етдийимиз кими бу шякилчи яксяр тцрк дилляриндя адлардан фел дцзялдян вя щятда инкишаф едяряк – там, лаш, лардыр вя с. шякилчиляри дя ямяля эятирян ишляк шякилчидир.

юрн: башла, ташла, аьырла, сула, каршыла, тямизля вя с. онларын инкишаф формалары фелдян фел (нювляри) ямяля эятирян шякилляри дцзялдир: ъанлан, щасталан бирлеш, ирилеш.

ла² шякилчиси тясриф заманы ф сяс дяйиштиря биляр, йяни а – л- йа чевриля билир: башлыйор, беклийор вя с. бу, ян чох ла шякилчисиня й иля башлайан шякилчи артырылдыгда й самитинин тясириля а саити л⁴ дан саитляри ня чеврилир.

2. ал, ел. Бу шякилчи дя чох ишляк олуб ясасян сифятлярин вя бязян гейри мцяййян сайлара артырылыр.

юрн: саьол, дарал, эенел, бошал, азал, чоьал, бунал вя с.

3. л шякилчиси. Мцяллифин айрыъа вердийи бу шякилчи яслиндя ал, ел шякилчисини бир вариантыдыр, даща доьрусу сифят вя сай кюкляри самитля битярся – ал² саитля битярся – л артырылыр.

юрн: инъе+л, кыса+л, доьру+л, кара+л вя с.

4. –а² (а, е) чох да ишляк олмайан бу шякилчи исимлярдян олмак вя йа етмек мяналы фелляр дцзялдир. йаш-а, кан-а, бош-а, эевс+е ойун+а (ойна) дил+е тцре, уьур+а (уьра).

Тясриф заманы орта щеъада й-нин тясириля бу шякилчи дя дяйишяряк –ы⁴ ъевриля билир: кан-ы+й+анмцяллифин китабында вердийи.

5. ы⁴ (ы, и, у, ц) шякилчиси мцасир тцркъядя ишлянмямякдядир. онун вердийи бир нечя юрняк дя фел кими ишлянмямякдядир. уз-у, уз+у+н ташы, аьыр+ аьры шан+ы сюзляри дя исимдян фел дцзялдян шякилчи дейил, фелдян исим дцзялдян шякилчидир.

йаз+ы-йазы, доь-у-доьу, бат+ы-баты, галды ки, онун вердийи уз у-н, сюзцндяки шякилчи ы дейил, гядим тцрк дилляриндя ишлянян вя фелдян исим дцзялдян ын шякилчисидир: тцтмякдян тцтцн, узман фелиндян узун вя с. (я, я) сюзлярдир ки, тяяссцф ки, Азярбайъан дилчиляри онлары садя сюзляр ки изаз етмяк

6. –ар² шякилчи дя о гядяр мящсулдар дейил: аь+ар, боз+ар, мор+ар эюь-ер (Бу яслиндя эюк сюзцндян дцзялмишдир ев шякилчиси алдыгда к – ь – я чеврилмишдир. я, я)

Бу шякилчи ясасян сифятлярдян фел дцзялдир.

йесер, кызар, сарар.

Бундан башга тцркъядя бюлцшдцрмя сайлары дцзялтмяйя хидмят едир: он+ар-онар, дюрт-ер дюрдер, цъ+ер-цъер

-ар омоним шякилчинин сайлара артырылараг фел дцзялтмяси фикри бизъя дцзэцн дейил, олса олса ясл сайлара артырылараг тцркъядя цлестирмя сайы (бюлдц сайысы) дцзялдир.

Бу шякилчи р, л дяйишиклийи иля Азярбайъан дилиндя вя бязи Анадолу лящчяляриндя –ал шякилчиси кими ишлянир: сарал, карал вя с.

7. – да2 (да, де) шякилчиси дейир адларда чох аз щалларда фел дцзялтся дя, сяс тяглидляриндян фел дцзялтмякдя чох ишлякдир: фысыл+а, сырыл+дг, ышыл+а, эцрцл+да фырыл+да вя с.

Бу шякилчинин кар варианты (та, те) тяхминян илянмямякдядир, чцнки, тябият тяглиди сюзляр ясасян л, р, й ъинэилтили самитлярля битир.

8. – кыр⁴ шякилчиляри: Бу шякилчилярдя сяс фяргли сюзлярдян фел дцзялдир, чох мящсулдардыр.

юрн: щайкыр, фышкыр, щычкыр, пцскцр, ъемкир вя с.

9. – к, ке мцасир тцрк дилиндя мящсулдар олмайан бу шякилчи йалныз бир нечя сюздя эюрцнцр.

юрн: аъ-ык, эеъ-и-к, бир-и-к, эюз+ц-к вя с.

Мцяллифин айрыъа вердийи – к шякилчиси яслиндя –ык⁴ шякилчисидир ки кюк саитля битдийи заман

10. – к шяклиндя кюкя артырыр.

- р шякилчи адлардан фел дцзялмякдя ишляк олмаса да сяс тяглидляриндян (йансымалардан) фел дцзялтмякдя мящсулдардыр.

юрн: баь-ы-р, чаьыр, щапсы+я, юксцр вя с.

11. са² (са, ся). Бу шякилчи о гядяр дя мящсулдар дейил.

юрн: суса, гарипсе, умурса, мцщимсе, бенимсе вя с.

Мцяллифин фикринъя буэцнкц тцркъядя ишлянмяйян ’–’ са² шякилчисинин –сы –си варианты да вар.

ирн: ираксы(иракса), боэасы (буьаса) вя с.

12. –ныса, -мсе шякилчиляр, аз ишлякдир, ъями 3 -5 сюздя эюрцлмякдядир.

юрн: бен-и-мсе, кцчцмсел. Бу сюзцн кюкц яслиндя кцъцк кялмясидир сясдцшцмц нятиъясиндя кцчцмсеме (я.я), ийимсеме, кютцмсеме вя с.

нот: Бу шякилчини фелдян фелдцзялдян –мсг – мсе – шякилчиси иля гарышдырмамалы эцл –ц –мсе.

13. – ырга, ирге. Ъями 3-4 сюздя юзцнц эюстярир.

юрн: йад – ырга, ес –ирге, аз-ырга.

Мцщеррем Ерэин фелдян фел дцзялдян шякилчилярдян ма² –инкарлыг шякилчисини –н, эез –и-н, сев-и+н. гайыдыш нюв шякилчиси-н (аран, сцслен, йалан) вя с. юрнякляри верир фикиримизъя. Бу мисаллар ичярисиндя сцсле-н шяклиндя верилян сюзцн кюкц сцс-дцр шякилчи ися –н дейил-лен-дир, ону да гейд етмяк йериня дцшяр ки, М.Ерэин дя мцасирляри кими инкарлыг шякилчиси –ма² вя нюв шякилчилярини фелдян фел дцзялдян шякилчи кими верир. Йухарыда дедийимиз кими бу тип шякилчиляр сюздцзялдиъи дейил, форма дцзялдиъи шякилчиляр адланыр.8

Азярбайъан тцркологларындан Р.Рцстямовун дцзялтмя фелляря мцнасибяти башгадыр. Онун Тцрк дилинин морфолоэийасы китабында адлардан фел дцзялдян шякилчилярин мигдары Тцрк дилчиляринин грамматикаларында верилен лексик (сюздцзялдиъи) шякилчилярин мигдарындан чох аздыр. Бу шякилчилярин дцзялтдийи фелляри олдуьу кими веририк.

1. –ла² (ла-ле). Бу шякилчиляр исим, сифят вя сайлардан тясирли фелляр дцзялдир: арламак, кцлцлемек, икилемек вя с.

2. – лан –лен, назлан, алерлен.

3. – лаш, леш шякилчиляринин кюмяйиля тясирсиз фелляр дцзялир вя бир вязиййятдян башга бир вязиййятя кечмя, дяйишмя вя с. мяналарда дцзялтмя фел дцзялир: шяртляшмяк, факирляшмяк, ведалашаг вя с.

4. – ал, - ел, бу шякилчи ащянэ ганунуна эюря самитля битян сюзляря – ал –ел, саитля битян сюз – л гошулур. Сифят вя зярфлярдян дцзялтмя фел дцзялир: кысалмак, даралмак, дцзялтмек (бу яслиндя дцзялмяк олмалыдыр – я. я) ял.

5. – р, -ар, -ер, бу шякилчи ащянэ ганунуна эюря самитля битян сюзляря –ар, -ер, саитля битян сюзляря -р гошулур

карармак, бозармак вя с.

Бу шякилчи исимляря гошулдугда бязищалларда тясирли фел мянасында ишлянир: башармак, беъермяк.

Бурада арзу кими билдирмяк истяйирям ки, бу ясяр тялябяляр цчцн дярс вясаити олдуьу цчцн, щям адлардан фел дцзялдян шякилчилярин щамысы, щям дя мисалларын сайынын чох ола даща йахшы оларды.

Р.Рцстямовун ады чякилян китабында «феллердян дцзялян дцзялтмя фелляр» башлыьы иля верилян бюлмядя ня шякилчиляр сюз дцзялдиъи шякилчилярдир, ня дя бу шякилчилярля йени фел дцзялдир. Бунлар форма дцзялдян шякилчиляр олдуьу цчцн фел нювцнцн мцхтялиф формаларыны дцзялдир.

Рус тцркологларындан академик А.Н.Кононов юзцнцн мяшщур граммАтикасында олдугъа елми изащларла дцзялтмя фелляр щаггында эениш мялумат вермишдир. Бу мягалянин щяъминин мящдуд олдуьуну нязяря алараг бу фелляр щаггында гысаъа мялумат веряъяйик:

1. –ла –ле: эерилемек, ишлемек, колайлашмак, йенилемек, кекелемек, сачмаламак, отламак;

2. –лас –лес, -лен. Мцяллиф бу шякилчилярин –ла2 шякилчисиндян тюрядийини эюстярир.

колайлашмак, йенилешмек, йерлешмек, икилешмек, ийиленмек, щараланмак вя с.

3. –да –де. Бу шякилчинин ян чох йансымалардан фел дцзялмяси эюстярилмишдир, эцрцтдемек, уьулдамак, фышылдамак вя с.

4. –ыр⁴: кцтцрдемек, азырдамак вя с. цфцрмек

5. –а² (а, е): йаш-а –мак, тузамак, бушамак, дилемек вя с.

6. –л: кыса+л-мак, инъелмек вя с.

7. –ал² (-ал, ел) даралмак, азалмак, чоьалмак вя с.

8. –я, -ар² (-ар, -ер): карармак, аьармак, йашармак, йешермак, сувармак, сарармак вя с.

9. –ык⁴ аъымак, эеъикмек бирикмек, эюзцкмек вя с.

10. –са –се: сусмак, чайсамак, мцщцмсемек.

Мцяллиф бу шякилчинин фонетик варианты кими –сы, -си –ни эюстярир аз-сы-мак, бцйцк –си-мек.

А.Н.Кононовун фикриня эюря –ша² вя –сы² морфоложи ъящятдян инкишаф едяряк «н» гябул едяряк; чуксамак, умур самак

11. –(ы) мса – азымсамак, бенимсемек, аьламсамак, татлымсы

12. –ырга –йадыргамак вя с.

Йухарыда дейилянляри нязяря алараг –цк дилляриндя, щямчинин Тцркъядя адлардан вя йансымалардан чох мигдарда фел дцзялтмяк мцмкцндцр.

ЯДЯБИЙЙАТ СИЙАЩЫСЫ

1. Р.Рцстямов. Тцрк дилинин морфолоэийасы. Бакы, 2007.

2. Мцасир Азярбайъан дили. ЫЫ. ъ.Бакы, 1980.

3. М.Елэин. Тцркдили, Истанбул. 1992.

4. Щ.Едискун. Йени Тцрк дилбилэиси, Истанбул 1963.

5. А.Н.Кононов. Грамматика современного турецкого литературного языка. М.Л., 1956.

6. В.В.Виноградов. Руский язык. 1947.

Ачар сюзляр:

Дцзялтмя фел, исимдян фел дцзялдян шякилчиляр: исим, сифят вя сайлардан дцзялян фел.

Ключевые слова:

Производный глагол, аффиксы словообразования глаголов ,глаголы, образованные от имен прилагательных и имен числительных; аффиксы ,образующие звукоподражания

Key words:

A derivative verb, the affixes forming the verb, verbs formed from the adjectives and numerals, affixes, formed from the mimicking of the voice.

Mahirə Hüseynova

DƏRƏLƏYƏZ TOPONIMLƏRININ TƏDQIQI ISTIQAMƏTLƏRI

Məlumdur ki, dilin, tarixin, coğrafiyanын qovşağında yerləşən toponimika çətin və maraqlı elm sahələrindən biridir. Bu elm sahəsində alınan nəticələr dilimizin tarixinin öyrənilməsində əsas vəzifələrdən biri kimi böyük əhəmiyyət daşıyır. Toponimika sahəsində aparılan araşdırmaların nəticələri xalqımızı dili, tarixi, coğrafiyası haqqынda yeni və daha tutarlı fikirlər söyləməyə imkan verir.

Professor Həsən Mirzəyevin toponimika sahəsindəki axtarışları keçən əsrin 80-ci illərinin sonlarынdan başlanır. O, 20 ildən çoxdur ki, Qərbi Azərbaycanын Dərələyəz mahalынын toponimlərinin tədqiqi ilə məşğuldur. Görkəmli alim bu illər ərzində Dərələyəz mahalынa məxsus oykonim, oronim və hidronimləri ilk dəfə olaraq zərgər dəqiqliyi ilə toplamış, 128-dən çox elmi məqalələrin filologiya məsələlərinə daim tematik toplularda çap etdirmişdir. Bu sanballı elmi məqalələri oxuduqca böyük alimin istedadı və zəhmətinə heyrət etməmək olmur.

Məlum olduğu kimi, Dərələyəz bir çox türk boylarынын yaşadıqları mahal olmuşdur. Geniş çəmənliklər, saysız-hesabsız bulaqlar, böyük və kiçik çaylarla zəngindir. Burada əkinçilik, bağçılıq, atçılıq, qoyunçuluq və maldarlığın inkişafı üçün yaxşı şərait vardır. Odur ki, çul, şorca, çıraxlı, muğanlı, qannı, sal, ərgəz, axurlu, cığatay, axta, quşqu, komanlı, qarqar, çanaxçı, xələclər, yengicə, arpa, əyər və s. Türkmənşəli tayfalar ta qədim dövrdən bu bölgələrdə məskunlaşmış və onların adları etnotoponim kimi yer-yurd adlarынda möhürlənmişdir. Dədəli kənd və körpü adlarынын "Kitabi-Dədə Qorqud"-la başlığı da tariximizin bir faktıdır. Məhz yer adlarında əks olunan bütün toponimlərə bunu aid etmək olar. B. Budaqovun dediyi kimi, toponimin tarixi, onun kökü, məkanı, coğrafiyası öyrənilməzsə o yersizdir, dil mənşəyi öyrənilməzsə o laldır. Doğrudan da belədir. Bölgədəki toponimlərin 90 faizdən çoxu türkmənşəlidir - Bunlar Azərbaycan dilinin qramatik qayda-qanunları əsasынda formalaşmışdır [1. s. 46].

Onu da qeyd etmək vacibdir ki, toponimika elə bir elm sahəsidir ki, buradan çıxış edən hər kəsdə dilçilik, tarix, coğrafiya elmlərinə aid dərin və əhatəli savad olmalıdır. Hər üç elmə dərindən bələd olan professor H. Mirzəyev Azərbaycan toponimiyasынın tərkib hissəsi olan Dərələyəz bölgəsinin toponimlik sistemini 3 istiqamətdə araşdırmışdır:

1. Dilçilik elmi istiqamətlərində:

2. Tarixi-elmi istiqamətlərdə:

3. Coğrafiya elmi istiqamətlərində:

Professor H. Mirzəyev Dərələyəz bölgəsinin toponimlik sistemini dilçилik istiqamətlərində dərin biliklə, yüksək səbirlə tədqiq etməyə çalışmışdır. O, araşdırmalarынda leksik-semantik, fonetik və morfoloji prinsiplərə cavab verməyən, ancaq zahiri bənzəyişə arxalanan quru fərziyyələrə, dilin daxili inkişaf qanunları ilə səslənməyən rəvayət və yozmalara qətiyyən yol verməməlidir. Doğrudan da, böyük türkoloq-alimin 3-cü cildinə daxil edilmiş "Azərbaycan toponimləri və şivə sözləri" (Bakı-2006) əsərinə bələd olan hər kəs onun necə böyük zəhmətlə hasilə gətirildiyinin şahidi olur. Bu əsərdə daha çox dilçilik istiqamətlərində Dərələyəz mahalынda olan toponimləri araşdıran professor H. Mirzəyev bu bюlgədəki oykonimləri leksik-semantik mənalarынa görə doğru olaraq aşağıdakı kimi qruplaşdırır:

1. Şəxs adları, müxtəlif təxəllüs, ayama və titullardan törянmiş oykonimlər - antroponimik oykonimlər. Məs: Bəyzadə, Namazlı, Seyid, Məmiş, Sülman bəy, Qurd Əmir, Vay Hüseyn, Qoçu bəy, Göy Abbas, Məlik şah, Dost Əlibəy, Məşədi Şahbaz, Yavər və s.

2. Xalqımızm soy-kökündə iştirak etmiş tayfa adlarынdan törənən toponimlər - etno-oykonimlər. Məs: Kömürlü, Kotanlı, Dəmirçilər, Qaralar, Axta, Ərkəz, Əyər, Çığatay, Çıraxlı, Çıraqlı oğlu, Cani, Çanaxçı, Şorca, Qarqar (Herher), Qılığlı, Yağlı, Muğanlı, Quşçu və s.

3. Nəsil, tirə, sülalə adlarına çevrilmiş şəxs adlarынdan törənən etnotoponimlər . məs: Şəkərbəyli, Cəfərli, Veysəlli Pirəli, Həsənli, Dədəli, Həmzəli, Paşalı, Məşədilər, Həbibilər və s.

4. Fitonim və zoonim səciyyəli sözlərdən törənən toponimlər. Məs: İlanlı, Daylaxlı, Ceyranlı, Göyərçin, Gənəli, İlanлы düz, Baxçaçıq, Almallı, Gülürdüz, Çeyillik, Qanqallı biçənək, Soğanlı (yaylaq), Baldırğanlı (bulaq), Armudluq (bağ), Siçanlı (təpə) və s.

5. Feli birləşmə modelində olan toponimlər. Məs.Bübülölən, Leyliqaçan - Leyliköçən, İtcıran, qurbankəsilən, Qıraqgəzər, Soyulan və s.

6. Hidronimlik terminləri əks etdirən toponimlər. Məs: İstisu,

Novlar, Novlu, Çaykənd, Kəhrizlər, Bulaqlar, Qoşabulaq, Ala göllər, Soyuqbulaq və s. [1. s. 47-48].

Professor H.Mirzəyev dilçilik istiqamətində toponimləri araşdırarkən onlarын morfoloji xüsusiyyətlərinə də diqqətlə nəzər yetirir.

Belə ki, o, haqlı olaraq göstərir ki, Dərələyəzin toponimlik sistemində yer-yurd adları müəyyən söz və şəkilçidən törəmişdir. Alim Dərələyəz bölgəsinin kənd adlarında, əsasən, aşağıda qeyd olunan şəkilçilərin fəal iştirakmı göstərir:

1. — ca, — cə şəkilçisi ilə: Qozluca, Yengicə, Yellizə və s.

2. — lı, — li, — lu, — lü şəkilçisi ilə: Almalı, Siçanlı, Paşalı, Daylaxlı, Gənəli, Cəvizli, Dədəli və s.

3. — lar, — lər şəkilçisi ilə: Nəzbilər, Qaralar, Safolar, ovlar və s.

4. — ıq, —ik, —uq, —ük şəkilçisi ilə: Qovuşuq [1. s. 50]. Tədqiqatçı Dərələyəz mahalынdakı toponimlərin sintaktik xüsusiyyətlərini də geniş şərh edir və onları aşağıdakı şəkildə qruplaşdırır:

1) I növ ismi birləşmə modelində olan toponimlər: Məs: Gədikvənna, Ortakənd, Ağkənd, Qalaser, Qarabəta, Güneyvəta, Qurdbulaq, Dərəkənd, Gümüşxana, Əskikənd, Ağkilsə, Qızlgül, Obaköy, Başköy, Daşkənd, Qısırxaraba, Boyadərə, Pəyədərə, Qızlqışlaq, Həsənkənd və s.

2) II növ ismi birləşmə modelində olan toponimlər: Məs: Qulubağı, Əliqışlaqğı, Sədərəkxan qışlağı, Maradüz qışlağı, Məmmərza qışlağı, Rəsul qışlağı, Paşadüzü, Qalabəyi, Alxanpəyəsi, Ayısəsi, Şahgəldiqışlağı,Qız qalası və s.

3) III növ ismi birləşmə modelində olan toponimlər: Məs: Yanığm başı, Həsirin yeri, Ibrahimin yeri, Gözəllik bağı, Abbasəlinin biçənəyi, Əsgərin yeri, Hacынын bulağı, Köçərlinin yeri, caninin çынqılı, Mirzəlinin bulağı və s.

4) Feli birləşmə modelində olan toponimlər: Məs: Leyligörən, Bülbülölən, Təkədnduran (dağ), Qızyetərqaçan (dağ), Dəvəğlən (yol), Orucölən (yaylaq), Nəbiqəndbölən (təpə), İldırımvuran (qaya) və s.

Azərbaycan xalqынын və onun dilinin formalaşmasынda yardımçı olmuş etnik prosesin əhatə etdiyi arealıq üfüqünə indiki Ermənistan ərazisi və ona qonşu regionlar da daxildir. Azərbaycan və indiki Ermənistan adlanan oğuz yurdunun toponimiyasынын tədqiq olunmasын elmi əhəmiyyəti, ən əvvəl, tarix boyu buradа mövcud olmuş etnik birləşmələrin xalqımızын etnogenezisindəki rolunun müəyyən edilməsindədir. Müxtəlif tayfa və xalq adlarıны əks etdirən coğrafi adlar (etnotoponimlər) tarix elmi baxımından xüsusi əhəmiyyət kəsb edir. Etnotoponim tayfa və xalq adlarından yarandığынdan bu və ya digər tarixi mərhələdə mövcud olmuş etnik tərkib həmin etnotoponimlərdə yaşayır. Xalqın yaranması və onun formalaşmasынda iştirak etmiş etnik komponentlərin müəyyən olunmаsынda "xalqın ictimai həyatı, orada məskunlaşmış xalqın dili ilə sıx surətdə bağlı olan". (Мурзаев Е.М. Происхождение географических названий М. 1960, с, 405) toponimlərin rolu mühümdür.

Qərbi Azərbaycanm Dərələyəz mahalında türkmənşəli əhalinin mənşəyinin xüsusi tədqiqat predmeti olmadığını nəzərə alan professor H. Musayev əsil tarixçi səriştəsi ilə bu sahəyə girişmiş, xalqımızın ulu əcdadlarынын etnik tam açıqlaya bilmişdir. Şübhəsiz ki, erməni millətçiləri tərəfindən Dərələyəz əhalisinin deportasiya edilməsi bu işin görülməsini həddən artıq çətinləşdirir. Lakin professor H. Mirzəyev tutarlı elmi faktlar əsasынda sübut edir ki, ermənilər tarixin erkən çağlarında bu ərazilərə müxtəlif yerlərdən köçürülmüş, Dərələyəz əhalisi isə eradan əvvəl I minillikdə və erkən orta əsrlərdə bu yurdun yerli sakinləri olmuşlar.

Professor H. Mirzəyev Dərələyəz bölgəsinin toponimlik sistemini tarix elmi istiqamətdə də fundamental şəkildə araşdırmışdır. Burası da məlumdur ki, toponimlər tarixin aynasıdır, tarixin danışan dilidir. Dərələyəz toponimlərinin hər birinin böyük bir tarixi var və şübhəsiz ki, toponimlər tarixdən ayrı deyil, tarixə birgə addımlayır. Qədim mənbələrə söykənən professor H. Mirzəyev Dərələyəz mahalına məxsus əksər toponimin tarixini dərindən izləmiş və sanballı elmi nəticələr meydana çıxara bilmişdir. Fikrimizin təsdiqi üçün bir daha faktlara müraciət edək. Məsələn, tədqiqatçı Çul toponimini tarix elmi istiqamətlərində aşağıdakı kimi araşdırmışdır. O, yazır: Türkoloqlarын bir qismi V əsrin tarixi mənbələrinə əsaslanaraq göstərirlər ki, Zonafqaziyada Çul adынda şəhər də olmuşdur. [2. s. 168] ; [3, s. 130-327]. Hətta bəzi mənbələrdə Çul tayfasынын II əsrdə Dərbənd ətrafынda və Dərbənddə məskən saldığı da qeyd edilmişdir. [4. s. 124]. Məşhur türkoloq V. V. Bartold yazır ki, Qırğızıstanda Bişkek şəhərinin yaxынlığынda Alamedin kəndinin yerində Çul şəhəri olmu.dur. [5. s. 37].

Çul etnotoponimi haqqынda məlumat verən bir sıra tarixi mənbələrdən aydın olur ki, Qədim Albaniyada Çullu, Çullar, Çulkənd, Krımda Çulkənd, Çulqıraqlı adlı kəndlər olmuşdur.

Görkəmli tarixçi Y. Yusifov və S. Kərimov toponimik paralellər haqqынda danışarkən göstərirlər ki, Özbəkistanda "Çulobod", iran Azərbaycaныnda "Çulluq" adlı kəndlər vardır. [6. s. 175-179].

Q. Qeybullayev Ptolomeyə əsaslanaraq yazır ki, Çul tayfası Xəzər və Aral sahillərində IV əsrin 50-ci illərində yaşamışdır. Müəllif davam edərək qeyd edir ki, Çol // Çul adlı türk tayfası Albaniyada çox qədimlərdə mövcud olmuş, yaşamış və öz adlarını Qafqazda olan 5 kənd adında əbədiləşdirmişdir. [7. s. 57, 74, 354].

Haqqынda danışdığımız tayfa Əfqanıstanda da yayılmışdır. R. Eyvazova yazır ki, Əfqanıstanын Pərvan adlı yerində "Çol" adынda kənd vardır [8. s. 74]. Akademik B. B. Bartold gюstərir ki, Çin ərazisində "Çuos" (Çuyus) adlı yer türk tayfasынын adынı bildirən Çul sözü ilə bağlıdır. [5. s. 557].

Məşhur türkoloq B. B. Bartold və görkəmli tarixçi Mahmud İsmayılov tarixi məktəblərə əsaslanaraq belə bir qənaətə gəlmişlər ki, Çol toponimi qədim oğuz tayfalarынdan birinin adынdan götürülmüşdür. [9. s. 270].

I. Ismayılov yazır ki, Çol // Çul adlanan soylar Azərbaycan ərazisində Çullular adı ilə də tanынmışdır. Qarabağ ərazisində keçmiş Şuşa, Zəngəzur, Qaryakcin qəzalarынda bir neçə Çullu toponiminin olması təsadüfi deyildir. [9. s. 270].

Qədim dövrlərin böyük araşdırıcısı V. Qukasyan öz tədqiqatlarынda Çul toponiminin türk (Azərbaycan) tayfasынын adı olduğunu isbata yetirmişdir. Türkoloqlardan V. Aslanov da öz tədqiqatlarmda Çul sözünün türk tayfasынын adı olması qənaətinə gəlmişlər.

Çul tayfası Cənubi Azərbaycanda da qədim dövrlərdən məskən salmışlar. Məşhur türkoloq və tarixçi Q. Qeybullayev yazır: "... Eranын ilk əsrlərindən sonra Cənubi Azərbaycan ərazisinə Hunlar, Çullar, Suvarlar, Xəzərlər və başqa türk tayfaları da gəlib məskunlaşmışlar. [10. s. 45].

Türkoloji mənbələrdə Sibirdə də belə bir tayfanын yaşadığı göstərilmişdir. [11. s. 63]. Qədim Azərbaycan torpağı olan Borçalıda da (indiki Gürcüstanda) Çullu, çul tayfası vardır. [12. s. 128].

Q. Qeybullayev Çol sözünün türk tayfalarынын adından götürüldüyünü deməklə yanaşı, onun Çor, Çul, Sur, Sul variantlarынda işləndiyini də göstərir. [13. s. 196].

R. Eyvazova yazır ki, Çol, Çar, Sul, Sur etnonimləri ilə Sal və Sar etnotoponimləri bir mənbədən təşəkkül tapmışdır. [8. s. 78]. Q. Məşədiyev bu etnotoponimlərin üç variantынı, Çal//Çul//Sul variantlarынı göstərir. [14. s. 62-64].

Bura qədər deyilənlərdən aydын olur ki, çul sözü türk tayfalarынdan birinin adıdır. Bu tayfa ən qədim dövrlərdən türk xalqları yaşayan böyük və geniş ərazilərdə, o cümlədən, Dərələyəzdə məskən salmış və bir çox kəndlərə, dağlara, dərələrə və digər yerlərə öz danılmaz möhürünü vurmuşdur. [15. s. 73-77].

Professor H. Mirzəyev Dərələyəz bölgəsini demək olar ki, bütün yer-yurd adlarında tarixi aspektdə bu cür yanaşmış, onların necə formalaşdığmı, inkişafынı çox dürüst müəyyənləşdirə bilmişdir.

Professor H. Mirzəyev Dərələyəz bölgəsinin toponimlik layını coğrafiya elminiri istiqamətində də geniş araşdırmışdır. Toponimlik yerini, məkanını, ünvanını coğrafiya elmi təyin edir. Görkəmli alimin bu istiqamətdəki araşdırmalarынı da yüksək qiymətləndirir və cəsarətlə deyə bilərik ki, 20 ildən artıq bir zaman məsafəsində erməni daşnak faşizminin tapdağынa çevrilən Dərələyəzin böyüklü-kiçikli yurd yerləri - yaşayış məskənləri, dağları, dərələri, meşələri, ormanları, çəmənləri, biçənəkləri, bağları, çayları, qədim abidələri alimin tədqiqatı vasitəsilə gözlərimiz önündə canlanır.

Dərələyəz mahalının coğrafiyası genişdir. Maraqlı burasıdır ki, professor H. Mirzəyev gərgin zəhmətə qatlaşaraq Dərələyəz mahalынын 170-dən çox yaşayış məntəqəsinin coğrafi mövqeyini, sərhədlərini, relyefini, landşaftынı düzgün təyin edə bilmişdir. Fikrimizin isbatı üçün faktlara müraciət edək. Məsələn, Ayısəsi kəndinin coğrafiyasынı aşağıdakı şəkildə təyin edir: "Ayısəsi kəndi rayon mərkəzindən 29 km uzaqda yerləşir. Qovuşuq kəndindən 4 km şimalda yerləşən bu kənd dəniz səviyyəsindən 2084 m hündürlükdədir". [1. s. 83]. Başqa bir kəndin coğrafiyasынa nəzər yetirək: "Erdərin kəndi Dərələyəzin ələyəz dərəsi adlı bölgəsində kənd adıdır. Bu Hosdun, Həsənkənd, Ələyəz, Horbadıq kəndləri ilə həmsərhəddir. Rayon mərkəzindən 15 km şimal-şərqdə yerləşir" [1. s. 109]. Belə faktlarын sayынı istənilən qədər artıra bilərik.

Professor H. Mirzəyev Dərələyəz toponimlərinin respublikamızda o cümlədən, digər ölkələrdəki paralellərini də düzgün qeyd etmişdir. Məsələn, Dəmirçilər oykonimindən danışarkən alim bu toponimlərin yayılma arenasынı aşağıdaı kimi verir: "Dəmirçilər və Dəmirçi admda kənd Azərbaycanda, Gürcüstanda və Ermənistanын digər yerlərində də vardır. Bu kəndin adı XIX əsr rus mənbələrində də qeyd olunmuşdur."

Masallı, Şərur, Şamaxı, Qazax, Qubadlı, Tərtər rayonlarынda, Zəngibasarda Dəmirçi, Xocavənd (Mardakert) rayonunda Dəmirçi adda kənd vardır. [1. s. 108]. Və yaxud, alimin tədqiqatынda "Gənzək" toponiminin yayılma arealına nəzər salaq: "Məlum olduğu kimi, Azərbaycan ərazisində Gəncə toponiminin areal variantları da mövcuddur. Belə ki, Xanlar rayonunda Gəncə, İsmayıllı rayonundakı Gəncə, Salyan və Xaçmaz rayonlarındakı Gəncəli, Ordubad rayonundakı Gənzə, Sabirabad rayonundakı Gəncəli adlarında belə variantlılığı görmək mümkündür".

Müxtəlif dillərdə bu adын gedərək foftetik dəyişikliyə uğraması da müşahidə olunur. Amur vilayətindəki Qonaşa, Dağıstandakı Xundax, Gürcüstandakı Qandzani, Tacikistandakı Qakçi, Ermənistandakı Xanasax adları demək olar ki, bu qəbildəndir. Bizə elə gəlir ki, bu adlarын hamısı Azərbaycan ərazisindəki Gəncə ilə bağlı toponimlərdir. Bunlar müxtəlif areallarda fonetik cəhətdən dəyişmişdir. [1. s. 134-135]. Bu faktlarын da sayını istənilən qədər artıra bilərik.

Professor H. Mirzəyevin bir də böyüklüyü bundan ibarət idi ki, o, "Azərbaycan toponimləri və şivə sözləri" əserində Dərləyəzin bütün yaşayış məntəqələrinə ayrı-ayrılıqda toponimlik oçerk həsr etlini və onların hər birinin sonda hər bir yaşayış mentəqəsinə məxsus olan mikrotoponimləri də vermişdir. Bizcə, Dərələyəzə məxsus bu mikrotoponimlərin açıqlanmış sirləri barədə çox böyük elmi nəticələr verə bilər.

Hər hansı bir bölgənin tərtib etmək həddən artıq çətindir. Bu baxımdan da qədim türk dünyasынı özündə yaşadan Dərələyəzin xəritəsini tərtib etmək professor H. Mirzəyevin nə qədər böyük düha sahibi olduğunu təsdiqləyir. Mütəxəssislər haqlı olaraq bu böyük alimin xəritə tərtib etmək işini yüksək qiymətləndirərək göstərirlər ki, türkoloq alimin uzunmüddətli axtarışlarынын məhsulu olan, 1828-ci il və ondan sonrakı dövrləri əhatə edən Dərələyəz mahalınын xəritəsini professor H. Mirzəyev özü tərtib etmişdir. Bu xəritə orijinallığı ilə seçilir. Qərbi Azərbaycanын Dərəlяyəz mahalынын ulu tarixini əks etdirən bu xəritə ruhumuzu, qan yaddaşımızı, tariximizi, dialekt xüsusiyyətlərinin izlərini özündə qoruyub saxlayan etibarlı mənbədir. Və elə bir mənbədir ki, bu mənbə uzun yüzilliklər xalqımızı xidmət edəcəkdir. Biz obrazı şəkildə qeyd etmək istərdik ki, bu xəritə Təhsil Nazirliyinin müvafiq şöbələrində müzakirə olunaraq coğrafiya və tarix dərsliklərində öz yerini tapsын. Bugünkü və gələcək nəsillərimiz tarixi torpaqlarımızı, yurd yerlərimizi və onların adlarынı qarış-qarış öyrənsinlər. Həmin torpaqlar Azərbaycan xalqынын olmuş və yenə də həmin xalqын olacaqdır. Unutsaq, özümüzü də unudarıq. Bu xəritənin tərtibində çöx böyük zəhmət çəkmiş türkoloq alimə bugünkü nəsil minnətdar olmalıdır. [16].

Beləliklə, professor H. Mirzəyevin Dərələyəz mahalынын toponimiyasынa aid yazılı əsərlər kəmiyyətcə çoxluq təşkil edir ki, bunlar da faktlarын fundamentallığı ilə diqqəti daha çox cəlb edir. Böyük alimin məqalə və kitablarынda soy-kökümüz, tariximiz, coğrafi ərazimiz, dilimizin qədim xüsusiyyətləri mükəmməl və əhatəli şəkildə tədqiq olunmuşdur.

Qərbi Azərbaycana (indiki Ermənistan) toponimlərinin təsdiq olunmasının elmi-nəzəri əhəmiyyəti, ilk növbədə, azərbaycanlılarын, həmçinin burada mövcud olan etnik qrupların və tayfa birləşmələrinin Azərbaycan tarixində oynadığı rolun müəyyən edilməsində, yer-yurd adlarынda qorunan milli və mədəni irsin öyrənilməsində H. Mirzəyevin araşdırmaları güclü mənbə hesab olunmalıdır. Bu materiallar əsasmda Qərbi Azərbaycanda toponimlər qədim dil faktlarınын tarixin müxtəlif dövrlərində ayrı-ayrı etnolinqvistik qrupları və etnik birləşmələrin xalqm etnogenezi problemlərinin öyrənilməsi baxımынdan əhəmiyyətlidir.

ƏDƏBİYYAT

1. Mirzəyev H. Azərbaycan toponimləri və şivə sözləri. Bakı -2006

2. Ворошил Г, Асланов В. Исследование по истории азербайджанского языка дописменного периода. Баку, 1986.

3. Qurbanov A. Azərbaycan dilinin onomalogiyası. Bakı, 1988.

4. Qeybullayev Q., Qədim türklər və Ermənistan, Bakı-1992.

5. Бартолда Б.Б., Сочинение ЫЫ том, Ы часть, М., 1963.

6. Yusifov Y.B., Kərimov S.K., Toponimikanын əsasları. Bakı, 1987.

7. Гейбуллаев, К етногенезу азербайджанцев. Баку, 1991.

8. Eyvazova R., Əfqanıstanda türkmənşəli toponimlər. Bakı-1995.

9. İsmayılov M., Sənin ulu baban. Bakı-1989.

10. Qeybullayev Q., Qarabağ (etnik və siyasi tarixinə dair). Bakı-1990. 11. Zeynalov F., Türkologiyanын əsasları. Bakı, 1981.

12. Əliyev X., Gürcüstanda bəzi etnonimlər haqqынda. AOP, III, Bakı,1990.

13. Qeybullayev Q., Azərbaycan türklərinin təşəkkülü tarixi, Bakı, 1994.

14. Məşədiyev Q., Zaqafqaziyanын Azərbaycan toponimləri, Bakı, 1990. 15. Mirzəyev H., Çul etnotoponimi haqqынda. Pedaqoji universitetinin xəbərləri, humanitar elmlər seriyası. N2İ, Bakı, 1998.

16. İsrafilov V., Borçalı M. Qərbi Azərbaycanын Dərələyəz həqiqətləriniəks etdirən ensiklopedik kitab. "Şərqin səsi" qəzeti, 15 Dekabr, 2004.

Xülasə

Məqalədə professor Həsən Mirzəyevin Dərələyəz toponimləri ilə bağlı araşdırmalarынын elmi istiqamətləri şərh olunur.

Summary

There are explained scientific fields of researches on Daralayaz toponym of Professor Hasan Mirzayev in the article.

Ачар сюзляр: топоним, шивя, поезийа, информасийа, елми-мягаля.

Кейwокдс: топонйм (плаъе наме), диалеът, поетрй, информатион, съиентифиъ артиъле.

Ключевые слова: топоним, поэзия, информасия.

Ряйчи: ф.е.д., профессор Булудхан Нясиров

Siyamək Hüseynəlizadə Yадулла oğlu

ƏFŞARLARIN TARIXI, COĞRAFIYALARI VƏ ŞIVƏLƏRI

HAQQINDA

Əfşarlar oğuz türklərinin 24 boyu arasında istər sayca istər oynadığı tarixi rol baxımından ən önəmli və təsir buraxan tayfalardan biridir. Çevik, cəld, ovlamağı sevən, canavarlar və quşların ovuna həvəsli mənasında olan “Avşar” leksik vahidi türk coğrafiyasında yer adı olaraq çox işlənən bir leksemdir. Azərbaycan, Türkiyə, İran, İraq, Əfqanıstan, Suriya və s. Ölkələrdə 450 dən artıq əfşar və ya onun boyları, oymaqları, uruqları və tayfalarının adi ilə bağlı toponimlər mövcuddur.

Avşar adı, “Divan-ü Lüğat-it Türk”dəkidə 22 Oğuz tayfası siyahısında, Rəşidəddinin əsərindəki siyahıda və Yazıçıoğlunun bir çox əsər, mənbə və araşdırmalarından əldə etdiyi genişhəcmli əsərlərində 9.cu, sırada Ebul qazi Fəxrəddin Mübarək şahın öz adını daşıdığı yazılı tarixində avşar adı da ilk sıralarda keçir. Adı keçən müəlliflərdəndan ilk üç yazıçı avşar leksemini “işlərini cəld qurtaran” mənasında olması qənaətindədirlər A. Vamberi Əfşar sözünü bir yerdə “toplayan, yığan”, bir başqa yerdə isə “mübaşir” mənasında izah etmişdir. Macar dilçisi G. Nemeth Əfşar leksik vahidinin kökünü araşdırmaq yerinə, bu gün kırım tatarlarının ləhcəsində “itaət, itaət etmək” mənasına gələn « Avş » felindən alındığını iddia etmişdir. Zeki Velidi Toğan isə Əfşar sözünü(av+çı+ər) birləşməsindən əmələ gəldiyini ifadə edibdir.

Əski Türkcədə və bu gün bir çox ləhcə və şivədə tələffüz olunan (Abşar=Avşar) Sözü fonetik baxımdan B >V > F, səs dəyişdirmələrinə məruz qalmışdır. E.Əzizovun qeyd etdiyi kimi; “...Bu hadisə Səslərin bir-birinə təsirindən başqa, Azərbaycan-Fars ikidilliliyi ilə əlaqədardır(16. s,140). hazırda bu söz daha çox əfşar və ovşar tələffüz olunur.

Əfşar lekseminin mənası lüğətlərdə

“Türkçə Adlar Dərləməsi” adlı lüğətdə əfşar sözü həm (Abşar), həm də (Əfşar) formasında qeyd olunub və mənalrı belə izah edilibdir: Oğuzun 24 boyundan biri, sırdərya və onun şimalında yaşayanlar (YATUQ) adı ilə tanınan tayfa adı Qaramanbəyli yi əfşarlar tərəfindən qurulmuşdur(93. s, 43).

Derleme Sözlüyünün 1.ci cildində türkiyə şivələrində əfşar sözünün ayrı- ayrı mənaları belə izah edilibdir:

1.Əfşar: Bir türk boyu, Atlı jandarma, Bacarıqlı.

2.Əfşar: Cuma (gün). (əfşar sözü Güney Azərbaycanın binab şəhərində birinci gün mənasında işlənir).

3.Əfşar: Qəmə,ucu iti bıçaq.

4.Əfşar: Doşabın (bəkməzin)bişmədən öncə şiddətli qaynaması.

5.Əfşarlamaq: Hiddətləndirmək, işi böyütmək(13.s, 88).

Əfşar sözü qırğız türkcəsində (Abcör) tələffüz edilir və “Qırğız Sözlüyündə”: çabuk, cəld hərəkət edən kimsə(92. s, 12), mənasında qeyd olunubdur.

“Türkçe Sözlük” də Əfşar sözünü “Oğuz Türklərinin 24 boyundan biri” olaraq izah etmişdir(60. s, 101).

“Bürhani qati” lüğəti də əfşarı Türklərin bir tayfası məna etmişdir(166. s, 104).

Qıyasüllüğat; lüğət kitabı da: Əfşarları qızılbaşların bir tayfası olaraq qeyd etmişdir (165. s, 69).

Fars lüğətçiləri Dehxuda, Möin və Əmid öz lüğətlərində əfşarların bir türk tayfası olmasını qeyd ediblər.

Qədim mənbələrdə Əfşarlar

İslamiyyətdən öncə bizə çatan oğuz rəvayətlərində əfşarların adını görürük. Bu əfsanələrin birində oxuyuruq: “...Oğuz elinin xaqanı Köl Erkinin bir qızı var imiş, bu qız çox gözəl və ağıllı idi. Tuman bu qıza elçi gəlir və qızı alır. Eyni zamanda Aynaxan adlı bir əfşar elinin xanı da bu qızı istəmişdir)191. s41). əbulqazinin qeyd etdiyi başqa bir dastanda da oxuruq:

“Buğraxan evlənmək istəyirdi. Bəylər dedilər: “xana münasib odur ki evlənsin” Xan oğluna dedi: “Belə münasib xatun hardan tapılır ki gəlib ananın yerini alsın”. quzu Təkin dedi:“Anam kimi olmazsa, ondan daha aşağı olsun”. Xan dedi: “Qətiyən evlənməm”. Amma oğlu Quzu Təkin onun dediyinə baxmadı və ovşar elində Eyrənçə deyilən bir şəxsin əli sulu, ölkədə yaxşılığa adı çıxmış gözel bir qızı var idi. Onu xana istəməyə getdi”...

Əfşarların mənşəyi

Əfşarlar oğuz elinin 24 boyundan biri, ulduzxanın oğlu , oğuzxanın nəvəsi, Əfşarxanın övladı və bozoxlar tirəsinin aşağıda sıraladığımız qoluna bağlıdırlar:

1. Günəşxan uşaqları: Qayı, Bayat, Alqır, Qara evil.

2. Ayxan uşaqları: Yazır, Döyər, Dodurğa,Yapırlı.

3. Ulduzxan uşaqları: Afşar,qızıq, Beydili, Qarqın.

Tarixdə əfşarlar

M.Ö.680 ilində kimmerləri ölkələrindən çıxaran sakalar(türk birlikləri// türkmanlar), Qafqaz, Şərqi anadolu və İranın qərb və şimali qərbinə hakim oldular, sonralar isə torpaqlarını Misirə qədər genişləndirdilər. M.Ö. 624 ildə Alp Er Tunqanın öldürülməsilə yenidən Qafqaz coğrafiyasına döndülər. Bu birliklərin ordusunu; əfşar, salur, dögər, yazır, qarqın, bügdüz və peçenek kimi oğuz boyları teşkil etmişdilər(215. s,218).

Əfşarlar da türk birliyinə daxil olaraq M.Ö. 680.ci illər arasında Qafqaza gələrək, Gürcüstan, Azərbaycan və Van bölgəsində yerləşdilər.

642.ci ildə ərəb orduları Gürcüstanı fəth etmək üçün gəldikdə o zaman Aran –Albaniya sərhədlərində yer alan Gürcüstanda xiristiyanlaşmış Cəvanşir əfşarlarının sərkərdəsi Cəvanşir bu bölgəyə hakim imiş(cəvanşir tayfası öz adlarını; 681.ildə ölən bu məşhur hökmdardan almışlar/ 212. s,49s).

Tarixi sənədlərdə qeyd olunduğu kimi, əfşarlar Aran(Qarabağ)bölgəsində çox qədim zamanlardan bəri məskunlaşmışdılar. Səlcuqluların bu bölgənin fəthi əsnasında, Elxani hökmdarı Hülaküxan zamanında Cavanşir əfşarlarının bir neçə tayfasını Anadoluya köçürüb və Əmir Teymur zamanında Anadoluda yaşayan başqa əfşar oymaqları ilə birlikdə təkrar qarabağa qaytarılıb və bu tayfalar Qarabağ bölgəsində otuziki cavanşir adı ilə məşhur olmuşlar(212. s,58).

Adnan Menderes Kayanın “Osmanlı Belgelerinde Azerbaycan Hanlıkları” əsərindəki ifadəsinə görə “Osmanlı arxiv sənədlərində cavanşirlərin bölgədəki mövcudiyyəti islamiyyətdən öncəki dövrlərə qədər uzandığı bəllidir(214. s,19).

305 – 10.ci illər arasında Aranda yaşayan əfşarlar və başqa türk tayfalarının çoxu xiristiyanlığı qəbul edib və ermənilərlə eyni dinə mənsub olduqları üçün erməniləşib və Aranyan erməniləri olaraq tanındılar. Bu xiristiyanlaşmış türklər Zəngəzurda qaraçorlularla və sonra da cavanşirlərlə savaşdılar. 250 erməni silahlı sı ilə savaşa qatılan Papas Avşar, bu savaçılardan biri idi. Bu xiristiyanların adlarının mənşəyi də türkcə idi. Məsələn: (Saruxan, Aran, Qaplan, Bayındır, Dilənçi, Şahqulu oğlu, Aslamazqulu, Varan, Balı, Qaragöz, Qıcı, Turunc, Sarı və s./ 215. s,61).

İslamiyyətin zühur və yayıldığı dövrdə (570-750) əfşarlarIğdır və Aran bölgələrinə yerləşdilər(216. s,448). Əfşarlar haqqında X əsrin məşhur səyyahlarından olan Əl Məqdisi; Türk sərhədlərində əfşar adlı bir kənddən bəhs etmişdir(123. s,126). M. Kaşqari də bu haqda öz lüğətində belə izahatlar verir: “Sir-dərya bölgəsində və bu bölgələrin şimalında yaşayan türkmənlərdən çayın kənarında yerləşərək cütçülük və ticarətlə məşğul oldular. Yatuq (tənbəl) adı verilən bu oğuz tayfalarının bir qismi əfşar tayfalarından ıdılar(217. s, 122)”.

XI əsrdə Ağsonqur və oğlu İmadəddin Zəngi İraq və Suriyada əfşar hakimiyyətini qurdular. Əfşarlar XII. əsrdə Ərslanquşdoğan (Fars mənbələrində şumla adı ilə tanınır) hakimiyyəti altında İranın Xuzistan bölgəsində 40 ildən artıq dəvam edən bir əfşar hakimiyyəti qurmuşdular(218. s, 29).

Xarəzmşahlar zamanında əfşarların çox qalabalıq və zəngin bir el olduqlarını və Həmədan bölgəsində yaşadıqlarını və Cəlaləddin Xarəzmşahın bu əfşarlardan bir çox qənimət aldıqlarını tarixlər qeyd etmişlər(207. s,101).

Zəngilərin məğlubiyyəti nəticəsində Anadolunun cənubuna köç edən əfşarlar; Qaramanoğulları dövlətini qurdular və bir qismi də Zulqədər(Dolqadar) xanlığının qurulmasına kömək etdilər(208. s,8).

Girəsunu 1397.ci ildə fəth edən Bayrambəyin nəvəsi Süleyman bəy öz zamanında Türkiyənin Ordu bölgəsinə bir çox miqdarda əfşar tayfalarından yerləşdirdi (209.s,40). Digər tərəfdən əfşar oymaqları Girəsun, Gümüşxana (gümüşhanə), Suşəhri, Tamarza bölgələrində məskunlaşdılar(210. s, 87). Əfşarlar, Qaraqoyunlu və Ağqoyunlu dövlətləri içərisində də önəmli rollar oynadılar(211. s, 149). Ağqoyunluların fərat hövzəsinə endikləri zaman aralarında olan əfşarlar, Malatya və Adıyaman şəhərlərində yerləşdilər(65. s,204).

Səfəvi dövlətinin qurulmasında iştirak edən türk tayfalarının içərisində əfşarlar həm say və həm nüfuz baxımından ən önəmli yeri tuturdular.

Səfəvi dövlətinin çökməsindən sonra əfşarların ən parlaq dövrü başlayır. Səfəvi hakimiyyətinin dağılmasından sonra bu dövlətin coğrafiyasında yaşayan qohumlar üsyan edirlər, qonşu dövlətlər torpaqları zəbt etməyə başlayırlar, zəif insanlar qoldurların zülmünə məruz qalır. Bu qarışıqlıq və təlatümdə Nadirşah əfşar baş qaldırır və üsyan edən qohumları yerlərində oturdur, zülm edən qan içənləri cəzalandırır, sərhədləri keçib bölgələri işğal edən dövlətləri öz sərhədlərinə qaytarır. Nadirşah əfşarın 23 il hakimiyyəti dövrü bu coğrafiyanın ən dinc və təhlükəsizlik dövrüdür. Minoirskinin dediyi kimi əgər əfşar hakimiyyəti olmasaydı, İranın sərhədləri bu günkü möqeyində olmazdı(153/127).

Qacar dövründə də Məmmədquluxan əfşar Güney Azərbaycanın qərb və şimali qərbində 13 il davam edən bir əfşar hakimiyyəti qurdu və bu hakimiyyəti qorumaq üçün modern silahlarla yaraqlanan “yurd ordsu”nun əsasını qoydu. Bu dövrü də Qarabağda əfşarların sarıcalı boyuna mənsub İbrahim Xəlilxan Cavanşir hökmdarlıq edirdi. Qacar dövlətində də əfşarların ən həssas məqamlarda olduqlarını tarixlər qeyd etmişlər.

Əfşarların tarixdə oynadıqları rola baxdıqda Faruq Sümerin ifadəsi ilə desək: “Tariximizdə dəvamlı rol oynayan tək oğuz boyudur. Bu baxımdan heç bir oğuz boyu əfşarlarla müqayisə edilməz(211.s, 112).

Əfşarların yaşadığı coğrafiya

Əfşarlar türk coğrafiyasının hissələri sayılan Türkiyə, Azərbaycan, İran, Əfqanıstan, İraq, Türkmənistan və Özbəkistanda toplu və ya dağınıq şəkildə yaşamaqla yanaşı, başqa ölkələrdə də yaşamaqdadılar. Məsələn: Suriya, Kipr, Çərkəs, Balkan, Bosni və s. Bu ölkələrdə əfşarların həyatı haqqında bir az məlumat verməyə çalışacağıq(206. s, 8).

Balkan Əfşarları

Balkanda yerləşən əfşar elinin böyük tayfası Qaraman oğulları dır.

Qərbi Trakyanın “gümlücə və günəci” bölgələrinin ətrafları əfşarların oturduğu məntəqələrdir. Bolqaristanda assimilyasyaya uğramalarına və toponemik adların dəyişməsinə baxmayaraq bu gün də əfşarlara mənsub olan şəhər və kəndlərin adları dillərdə orijinal formada səslənir. Türk mənşəli toponimlərdən bir neçəsini aşağıda qeyd edirik:

Sumnu, Əski cumə, Yeni pazar, Yeni köy, Çərənçə, Buğlar,(1936.ci ilində soy qırıma məruz qaldılar), Kösələr, Turca, Kötəş, Yalımlar, Qarlıköy, Muratlar, Qaradəmir,(baraj sularının altında qoyulan bir əfşar şəhəri).

Çerkəs əfşarları

XII əsrdə əfşarlar Ağqoyunlularla yanaşı Bosni və Adıyaman məntəqələrində üz verən savaşlar və təzyiqlər nəticəsində gəmilərlə Qafqaz bölgələrinə köçməyə məcbur olmuşlar. Evliya Çələbi “səyahətnamə” əsərində bu köçç haqqında belə yazır: “Bosni qövmü Qaradəniz kənarından Bafraya, ordan da gəmilərə minib Qaradəniz qarşısına (şimal cənubuna) Issız dağlarına çəkildilər (205/4).

Ayrıca Adigə cumhuriyytinin paytaxtı, “May-kup”un[1],cənubunda bir kəndin adı “Abşeron-ski[2]”dir. Buda Avşarların o yerlərdə yaşadıqlarını göstərir.

Kipr Əfşarları

1571.ci ildə Kipr adasının fəthindən sonra bir çox əfşar bu adada yerləşdi.

11.ci əsrdən sonra Osmanlı hakimiyyəti tərəfindən əfşarlar davamlı olaraq bu adaya sürgün edilmişdilər(205. s,4).

Sürgün olunan Türkman yörüklərinin(tayfalarının)) arasında əfşarlar və əfşar boyuna mənsub olan qaramanlılar[3] daha çox bir nüfusa malik idilər.

Suriya əfşarları

1243.ci ildə monqolların Kösədağ savaşında, Səlcuqlulara qarşı zəfər qazanmaları nəticəsində, Anadoluda yaşayan türkmanların bir çoxu (40000-çadır) Suriyaya köçmə məcburiyyətində qaldılar.

Burada üçox və bozox el təşkilatını idarə edən bu türkmanların içərisində əfşar elinin sayı başqa tayfalardan daha çox idi.

Nadirşah əfşarın dövlət qurmasında Suriya əfşarlarının həddən artıq köməkləri olmuşdur. A. Menderesin “ovşarobası sitəsində” qeyd etdiyinə əsasən: Nadirşah özü də suriyaa əfşarlarındandır (205. s, 4).

Hazırda əfşarlar Sacur çayının qaynadığı yerdən Fərata töküldüyü yerə qədər uzanan geniş ərazidə yaşayırlar. Bu gün bu bölgəyə “Əfşar bucağı”[4]deyilir. Ayrica Suriyada Əfşar bucağı adında dir kənd də vardır.

Suriyadaki əfşarların böyük tayfaları bunlardır: Qutbəyioğulları (Hələbdə), gündüzlülər(Amikdə), və saqqalsız oğulları[5].

İraq əfşarları (Musul Atabəyləri)

Ağsunqur əfşar elinə mənsub Alturqanbəyin oğludur. Məlikşahın ölümü ilə Bərk Yarıqla Tutusun müharibəsində Ağsunqur Bərk Yarığın yanına keçir və bir savaşda öldürülür.

Ağsunqurun ölümünden sonra İraq Səlcuqlu sultanı Mahmud 1127.ci ildə Musul Atabəylərinin qurucusu “Zəngi” ni Musul valisi təyin edir və ona İmadəddin ləqəbini verir. “Zəngi” bir güclü əfşar hakimiyyəti qurur və Hələbi ələ keçirir. 1130. ildə Suriya və İrağın şimalını ələ keçirərək İraqda İmadiyə şəhərini qurur. Xaçlılar savaşında, 1130.ci ildə Qudsa hucum edərək “Esarib” qalasını fəth edir.

Zəngi, 1146.ci ildə Cabər qalasını fəth edən zaman öz can güdəni tərəfindən öldürüldü. Elm və ədəbiyyata maraqlı olan oğlu “Nurəddin Mahmud” yerində oturdu(204. s,843). Bu ədəb sevən hakimdən sonra əfşarlar monqollara tabe oldular və bu gün 3 milyona yaxın İraq Azəri türklərinin yarısından çoxu əfşar türkləridir. onlar İrağın kərkük, Altın Körpü, Tələfər, Beşir, Tisin, Qaratəpə, Duz, Kifiri və Başqa şəhərlərində yaşamaqdadırlar.

Əfqanıstan əfşarları

Əfqanıstanda miladdan sonra 50.ci ildən Quşanlılar, Xarəzmşahlar, Teymurilər, Babırlar, Səfəvilər və Əvşar silsilələri 14.cü əsrin ortalarına qədər hakimiyyət qurmuşlar.

Birinci Şah Abbas (1587-1628) özbək, türkmən türklərinin, Tacik və pəştunların qarşısını almaq üçün əfşarların (gündüzlü, araşlı, ebərli...) tayfalarını Azərbaycan və köhkiluyədən(kəhlikli) köçürüb, Xorasan və Əfqanıstanın şimalında yerləşdirmişdir.

1738.ci ildə Nadirşah ələ keçirdiyi Kabul şəhərindən ayrıldığı zaman bu şəhəri əfşar qızılbaşlarına tapşırmışdır. Roza Xanım eyvazova bu haqda tarixçilərin yazılarına istinad edərək “Əfqanıstanda türk mənşəli toponimlər” kitabında yazır: Əfqanıstan ərazisində öz mövqeyini möhkəmlətmək məqsədilə Nadirşah İranda yaşayan azərbaycanlılardan çox böyük bir hissə buraya köçürmüşdür(13. s,158).

Ermənistan adlanan ölkədə əfşarlar

1828.ci-ildə Azərbaycanın ayrılmaz hissəsi olan Qarabağın Rəvan bölgəsi türkmançay müqaviləsiylə Azərbaycandan ayrılıb Qondarama Ermənistana bağışlandı. Bu səbəbə əsasən Ermənistanda yaşayan türklərə “Rəvan türkləri” deyilir. 1 milyondan artıq Azərbaycanlı bu gün öz Ata-baba yurdaları olan “Ermənistan” adlanan ölkəden qovularaq, didərgin, qaçqın, köçgün vəziyyətdə yaşayırlar. Türkiyəli səyyah Evliya Çelebinin qeydlərinə görə, Naxçıvan ilə Qarabağ arasında olan bölgə “Əfşarların yaşadığı bölgədir(203. s, 5).”

Əfşarların böyük sultanı “Nadirşah əfşar” Qarabağ torpağı uğrunda Osmanlı ordusu ilə müharibə etmişdir, bu müharibədə Qarabağda yaşayan tayfalar “Nadirşah əfşarın” tərəfində yer almışdılar(13. s, 158).

Bu bölgədə əfşarlara aid toponimlər: Azərbaycanın böyük alimləri; B.Ə. Budaqov və Q.Ə. Qeybullayevin dəyərli kitabları: “Ermənistanda Azərbaycan mənşəli toponimlərin izahlı lüğəti(201. s.),” ndə qeyd etdikləri kimi türklərin Ata-baba yurdu olan Qərbi Azərbaycanın (Ermənistanın) yer adları bütövlüklə türk mənşəli toponimlərdir. Amma 1938.ci ildən başlayaraq “Ermənistan SSR ali sovetinin rəyasət heyəti”nin ardıcıl fərmanları ilə türk toponimləri müxtəlif səbəblərə görə dəyişdirilməyə başlayır. (202. s, 6).

Azərbaycan və İran Əfşarları

Hazırda şimali Azərbaycanın Quba şəhərində usallı və araşlı əfşarlarından və habelə Ağdam, Ağcabədi və başqa yerlərdə də əfşar tayfalarından yaşayanlar vardır. Bakı yarım adası “Abşeron” un adı da əfşarlarla əlaqədardır.

19. cü əsrin əvvəllərində A. dupre İranda yaşayan türk oymaqları haqqında tədqiqat aparmış və Qarabağ xanlığını quran Cavanşirləri əfşar elinin sarıcalı boyundan olduqlarını qeyd etmiş və bu boyun sayını 5000. nəfər yazmışdır (232/97).

Əfşarların böyük mərkəzləri bu gün Cənubi Azərbaycanda, Zəncan və Urmiya və həmçinin Həmədan, Xorasan, Kirman və başqa şəhərlərdir. Bu mərkəzləri bir-birindən bir az fərqləndirən ləhcə xüsusiyyətləridir.

Zəncan əfşarlari: Bu əfşarların sahəsi, Sayınqaladan başlamış, Tikantəpə, Zəncanın Əngüran kəndindən tutub Qəzvinin cənubunda yer alan Əfşariyyə bölgəsi və Kərəcin savuçbulaq şəhərinə qədər uzanan geniş bir əraziyə şamil olur.

Urmiya əfşarları: Urmiya şəhəri və ətrafında yaşayan əfşarlar imanlı tayfasındandır(154. s,229), bu tayfanın bir qolu Qasimxan əfşarın valiliyindən sonra qasımlu adı ilə tanındı. A. pupre nin. yazdığına görə: Urmiya əfşarları qasımlu və araşlı olaraq iki qola ayrılır. Bu qollara qaraçlı, imamlu, davudlu, usallu, qılıclı, tutmaqlu, adaqlu, qarahəsənli, tərzlu, şahbaranlu, yəhərlu, kuhkiluyəli(kəhlikli) və s. tayfaları bağlıdırlar(232/98).

Həmədan əfşarları: Əfşarlar tarixi Azərbaycan coğrafiyası içərisində yer alan Həmədan [6]əyaləti Kürdüstan və

Kirmanşah əyalətlərinə sərhəd olan məntəqələrdə və başqa yerlərdə, xüsusən Əsədabad, Bahar, Rəzən şəhrlərində yaşayırlar. Bu gün Kürdüstan əyalətinə verilən əfşar türklərinin yaşadığı yurd Bicar və Qurvə şəhərləri və bu şəhərlərə bağlı kəndlər də Azərbaycanın tarixi torpaqlarıdır. Bu arada V.İ.Savina İranın bütün əyalətlərində əfşarların üstünlük əldə etdiklərindən söz açır(200. s.150).

Xuzistan əfşarları: Xuzistanın Şuş və başqa yerlərində tapılan iltisaqi dillərə aid daş yazılar türk qövmlərinin çox qədimdən. yəni Şumer yaxud Elam türklərinin dövründən bəri bu torpaqlarda yaşadıqlarını sübut edir. Sonrakı köçlər isə Səlcuqlular dövründə “Yaquboğlu Arslan Əfşar(Yəqub bin Ərslan Əfşar) başçılığı ilə gerçəkləşmişdir.

Baro Bodun 1840.ci ildə Xuzistan və Loristan səyahətlərində şahid olduğu müharibələr haqda belə yazır: “Xuzistan(doruq)dan qovulan əfşarların bir qrubu, Kəngavər və Əsədabad da yerləşib bir qrubu soydaşlarının yanına Urmiyaya köçüb və bir çoxu da Şuştər və Dezful şəhərlərində otraq etdilər(192, s176).

Köhkiluyə(kəhlikli)əfşarları

İskəndərbeyg türkman“Aləmara” tarix kitabında bu bölgənin əfşarları haqda belə məlumat verir: On min evdən ibarət olan əfşar tayfası, Xəlilbəy əfşar adlı hakimin hakimiyyəti altında Köh-Kiluyə məntəqəsində yaşayırlar(193. s, 349).

Xorasan əfşarları: Qədim zamanlardan bəri Hərat bölgəsinin güneyindən Sistan məntəqəsinə qədər uzanan geniş bir ərazidə yaşayan əfşarlar bu gün də bu torpaqlarda başqa qövmlərlə birgə yaşamaqdadırlar.

Kirman əfşarlari: Əfşar tayfaları Kirmanın güneyində; Rəfsəncanın cənub qərbindən, cənubşərqə doğru Kirman Bəm yoluna qədər uzanan geniş bir ərazidə yaşayırlar. Kirmanlı Əhməd Əlixan Vəziri, “Kirmanın coğrafiyası” adlı kitabında bu el haqqında belə yazır: Kirmanın böyük köçəri ellərindən biri əfşar elidir, Kirman bölgəsində əfşarlardan cəsarətdə, at çapmaqda və s. üstün bir tayfa yoxdur. Üç yüz atüstə savaşan iyidi və yeddiyüz qorxmaz silahlı igidi var. Qılınc və şişpərlə müharibə etməyi farslardan çox yaxşı bilirlər(194. s, 145).

Simnan əfşarları: Simnanın Gərmsar şəhərində yaşayan əfşarlar “Usanlı” tayfasındandılar. Bu bölgədə yaşayan Usanlı oymaqları bunlardılar: qabaqlu, qızıllu, kənəşli, çapaşlı, yorxanlı, corablı, xalqlu, miraxırlı.

Mərkəz əfşarları: Sava məntəqəsində əfşarların yaşayışı çox qədimlərə dayanır. Əfşar elinin ikinci köçü Nadirşah əfşarın əmri ilə gərçəkləşir. Muğan düzündən mərkəzi əyalətə köçürülən əfşarlari Kərimxan Zənd Şiraz şəhərinə köçürür. Kərimxanın ölümündən sonra əfşarlar yenidən öz anayurdaları olan Muğana qayıtmaq istədilər ancaq Ağa Məhəmmədxan Qacar onları Həmədan, Qəzvin və Sava məntəqələrinə köçürtdü.

Sayınqala əfşarları: Vəssaf tarixinin yazdığına əsasən: “Əfşarlar Səlcuqlularla birlikdə Azərbaycana gəldilər(195. s,68)”. İbn-e Əsirin yazdığına görə: “Oğuzlarla (Səlcuqlularla) birlikdə Azərbaycana gələn əfşarlar “Vəhsudan” la savaşda Azərbaycanın cənubuna köçdülər və orda yerləşdilər(196. s, 492)”. Bu gün Sayınqala, Tikantəpə, Qurvə , Bicar və beşyüzdən artıq olan bu bölgənin kəndlərində yaşayan türklər həmin əfşarların nəvə, nəticələridirlər.

Əfşarların şivəsi

Əfşarlar geniş bir sahədə yaşadıqlarına görə çeşidli şivələrdə danışırlar. Ancaq Türkiyə, İran, İraq, Əfqanıstan, Kipr və s. ölkələrdə yaşayan əfşarların şivələri başqa türk dillərinin şivələrindən daha çox Azərbaycan dili şivələrinə yaxındır və bu şivələri Azərabaycanın bir şivəsi kimi hesab etmək mümkündür. Roza xanım Eyvazovanın əfşarlar haqqındakı fikri də bizim sözümüzü təsdiq edir. Bu alimin qediyinə görə: “Hazırda bir çox ölkədə yaşayan əfşarlar, Azərbaycan etnogenzində iştirak edən türk dilli tayfadır(13. s, 156)”.

Macar alimi Ligeti L. 1936-cı ildə Əfqanıstanda monqol dilini araşdırarkən Kabul əyalətində yaşayan əfşarların da şivəsini incələmiş və əfşarların şivəsini Azərbaycan türkcəsinin dialektlərindən biri hesab etmişdir (13. s, 157).

Əfşarların ən qalabalıq yaşadıqları ölkə İrandır. Bu gün İranda on milyon hüdudunda əfaşr türkü Azərbaycan, Mərkəz, Kirman, Xorasan, Xuzistan, Şiraz, Yəzd, Sistan, Zəncan, Qəzvin, Kirmanşah və s. yerlərdə yaşamaqdadırlar. Bu əfşarların şivələri az- çox bir- birinə yaxın bir şivədir, yalnız Xuzistan və Sistan əfşarları assimilyasiyaya uğrayıb və ana dillərini unudub farsca danışırlar. Kirman əfşarları da piqçinləşmiş(farscayla qarışıq) bir şivə ilə danışırlar.

İraq əfşarları da əksərən; Duzxurmatu, Qərətəpə, Kərkük, Tesin və s. yerlərdə yaşayırlar. İki yüz mindən artıq əfşar elinin eymur (əmirli) tayfası Səfəvi dövründən bəri Duzxurmatu şəhəri ilə Bağdad arasındakı bölgədə yaşamaqdadırlar. Bu əfşarların şivəsi Azərbaycan dilinin şivələrindən biri sayılır.

Türkiyə əfşarlarının şivələri Türkiyə türkcəsinin güclü təsiri altında qalsa da, yenə əfşar şivəsi xüsusiyyətlərini qoruyub saxlamışdır. Türkiyə əfşar şivəsində Azəri və əfşar sahəsinə aid olan leksik vahidlər hələ işləkdir; məs.: Yaxşı, qonşu, qabarıq (konveks), qadağa(mən), uçqun(heyelan), börk(külah), güzgü(ayna), savqat (hədiyə), ata(baba), itmək(kayb olmak) və morfoloji baxımından: yey(iyi sözünün orijinal forması), gələn(gelecek), gedən(gedecek), yelinən(rüzgarla) ...

Əfşar şivələri leksika baxımından çox zəngin bir lüğət tərkibinə və əsil söz fonduna malikdirlər. Təəssüfki bu günə qədər Şimali və Cənubi Azərbaycanda bu haqda bir tədqiqat aparılmamışdır. Dissertasiyamızın mövzusu ilə əlaqədar olaraq Sayınqala əfşar şivəsini əsas alaraq, başqa ölkə və bölgələrdə yaşayan əfşarların şivələrində olan lüğət tərkiblərini hərtərəfli tutuşdurub ədəbi dilimizdə işlək olan leksika ilə bu leksik vahidləri izah edib və sıra ilə bu leksemləri təqdim etmişik.

Истифадя олунмуш ядябиййат

Abdullayev Ə. Z. Köməkçi nitq hisələri, Bakı-1958.

2. Axundov A. Dil və ədəbiyyat. Bakı- 2003, gənclik, qrifli nəşr, 2 cild.

3. Azərbaycan dilinin izahlı lüğəti. 4. cilddə. Bakı- 1985. elm nəşriyyatı.

4. Azərbaycan sovet ensiklopediyası. 10 cilddə. Bakı : ACE baş redaksiyası. 1976- 1987. 1-4.

5. Azərbaycan ədəbi dilində işlənən ərəb və fars sözlərinin qısa lüğəti. Tərtib edənlər: Cəfərov C.A. Hacıyev İ.Ə. Bakı: ADU nəşriyyatı, 1960.

6. Azərbaycanca – Türkcə lüğət. yayına hazırlayan: M. KKamil. Bakı 2006.

7. Arzı Qənbər. kərkük xalq dastanı. Bakı – 1971. gənclik nəşriyyatı.

8. Aslanov A. Evfemizlər. Azərbaycan bədii dilinin üslubiyyatı. Bakı- 1978. elm nəşriyyatı.

9. Bağırov q. Azərbaycan dilində fellərin leksik - semantik inkişafı. Bakı -1971. maarif nəşriyyatı.

10. Cəfərov N. Cənubi Azərbaycanda ədəbi dil.-(ulduz jurnalı). 1989, (1,s. 86-91).

11. Cəlil bəydilli C. Qam- şamanlığın etnomədəniyyətimizdə yeri. Bakı, Ağrıdağ nəşriyyatı, 2000.

12. Dədə Qorqud (üç aylıq elmi- edəbi jurnal), Baş redaktoru, Haciyev T, Bakı, səda nəşriyyatı, 2006, I(18).

13. Eyvazova R, Əfqanistanda türk mənşəli toponimlər. Bakı; elm,1995.

14. Əfəndiyeva T. Azərbaycan dilinin leksik üslubiyyatı. Bakı- 1980. elm nəşriyyatı.

15. Əsgər R. iqlimdən- iqlimə, təqvimdən – təqvimə. Işıq nəşriyyatı, 1987.

16. Əzizov E. Azərbaycan dilinin tarixi dialektologiyası. Bakı: Bakı ünivarsiteti nəşriyyatı, 1999.

17 . وارلیق درگی سی،( مختلف سایی لار) مسئول مودور: دکتور جواد هئیت، تهران.

18. اذری مجله سی، ( مختلف سایی لار) مسئول مودیر:بهزاد بهزادی، تهران.

. کتاب دده قورقود، حاضیرلایان؛ م. ع. فرزانه،تهران، چاپ الوان، 1358. 19

. دیوان حکیم هیدجی، حاضیر لایان؛ علی هشترودی، زنجان،1368. 20

. عاشیقلی کروان، مفتون امینی، نشر رفعت، 1357. 21

Summary

Dialekt of Afshar in Azerbaijan language

Afshars are one of 24 tribes of “Oguz” the children of Afshar khan and the grandchildren of “Oguz khan” .

They were on of five Turkish tribes who founded empire and government.

Terminolog of the word “Afshar”:

There are disagreements etymologists abat the griyion of the word “ Afshar”. Some of them think thet it means “Army collector”, some others believe thet it means “ consultant and obedient” and some other etymologists have found its meaning as “ A person who loves to hunt wild animals”.

Some characterics of the phonetic system of Afshari dialect are:

1. Sound change of the words.

2. The omission of (ŋ).

3. The silent change of GH< KH.

4. The existence of assimilationand .

Afsharian , having variety of dialect style which are more or less the same , gone through little change phonetically comparing with each ether. Afsharian language had morphology special for it’s own. It had got many affites to make noun as well as verb some of them were shared with other Turkish dialects. But same other were belonged to it’s own.

Through the pass of the time many arabicand Persian affixes have sticken to afsharian dialect. Afsharian was very rich lexically. It had endless words as well as verbs. Afsharian dialect was from the same root with azarian literal Turkish which the both (Az,Af.) have a lot of terminological related to the names of plants, animals, tools, clothes, eating stocks etcin common with Turkish meanwhile there are other terminological words which can just only be found in afsharian. And also some. Compound word of this dialects are borrowed from other languages. The borrowed words are mostly from Arabic Persian and eropean language which are related to official , religious as well as technological words. Most of the archaism found in this dialect are being used , but not in literature. Synonyms are very enriched in this dialect which are fundamental words of it’s own.

Заключение

До исламского происхождение осудов и “Дивани лугатит – турке” записанные народы Авшары, аварцы, печенеги, Хазары,гунны и дольнейших периодах в Средный Азии, Азербайджане, Афганистане, Ираге, Иране, Сурии, Кипре,Ливие,Анадолу и в других местах живуших в данным моменте и возглавлаемых правительств являются один из древние тюрские края,которые во всех етих местах жили тюрки.

В этимологии слово„Афшар” из корней „Ав(Ов)”„Собирающий Армии”, из словы „Авшар” „Ав(Ов)” „скоростной беглец” или слово „Авш” дает нам толк где то „подчиненные”.

В характеристике „языка” и интонации Афшоров считается один из Азербайджанских интонации.Они близко друг-другу.В интонации так называемому „Сайынгала” имеется своеобразный фонетичеслий систематика, граматический образ и богатый лексика.

1.В интонации Сайынгала Азербайджанского языка в фонетическим сисеме главные характери таковые Использование не согласныго слуха „Х”ассимляция и диссимляция-буквы (нг).превращается на буквы „Й”, местоизменение и изменение слуха.

2.Оличия от литературного языка в морфологическом строистве второго единственного и множественного числа существитеьное в родительном подеже вместо буква „н” употреляется буква „Й” и „Йоз” или по соглосаванию „Йиз”,„Юз”,„Йы”.

В наречие часто употребляются служеюные части речи предлог,частица,союз и модалные слова.

3.В наречие Сайынгaла синтактический строй соответствуют с нашим литературном языком и не очень отличается.

4.Интонация Сайынгaла имеет при себе богатый лексический образ.В современым лексике етого интонайии используется древний и важный тюрский лексика.

Ачар сюзляр

Яфшарлар, шивяляр, Яфшар лексеми, Оьуз.

Ключевые слова

Афшары, предлог, частица, модальные слова, Огуз.

Key words

Terminological, Afsharian language, Afshar, Oguz.

Ниэар Mящяммяд гызы Hаъыйева

АЗЯРБАЙЪАН НАЬЫЛЛАРЫНДА СИНТАКТИК ЕКСПРЕССИВЛИЙИ ЙАРАДАН ВАСИТЯЛЯР

Щяр бир дил експрессив ифадя васитяляриня маликдир. Дилин фонетик, лексик вя синтактик системиндя бу васитяляр мювъуддур.

Експрессивлик анлайышы синтаксисдя ъцмля конструксийалары иля ялагядар олуб, мцхтялиф мятнлярин гурулушу иля шяртлянир. Експрессивлик ъцмля струкутурун тябиятиндян иряли эялир.

Експрессивлийи шяртляндирян амилляр дил структурунда нитгин шяклини дяйишмяси, йяни башга шякля дцшмясиля баьлыдыр. Бу дяйишмя вя чеврилмяляр, явязетмяляр, кечидляр мцхтялиф синтактик деривасийалары, трансформасийалары, транспозисийалары, еляъя дя синтактик конверсийаны формалашдырыр.

Експрессивлийи доьуран диэяр бир амил дил ващидляринин цслуби нормаларынын кянара чыхмасы, йяни позулмасыдыр. Бунлара бязян дил вя нитг истисналары да дейирляр.

В.В.Виноградовун фикринъя, ъанлы практикада, цмуми вя конкрет шяраитдя ня заман эцълц експрессив интонасийадан, мимикадан, жестдян истифадя олунурса, о заман хцсуси структур тип ъцмля формалашыр. Бу, хцсусян дя данышыг дилиня аид ъцмляляря хас олан яламятдир1 Хцсуси тип ъцмля типляри анъаг контекстдя айдынлыьыны тапа билир. Бу тип ъцмлялярдя динамиклик, интенсивлик, еляъя дя грамматик йарымчыглыг, инверсийа, синтактик норманын позулдуьу мягамлар юзцнц эюстярир. Цмумиййятля, ъцмлянин формал ъящятдян йарымчыглыьы експресивлийи шяртляндирян ясас амиллярдяндир. Бцтюв ъцмля иля адекват тяшкил едян йарымчыг ъцмлялярдя ейни семантик-цслуби функсийа йериня йетирилир. Синоним тяшкил едян ейни мяналы синтактик ващидлярин ян йыьъамы ифадялилийи вя експрессивлийи цзя чыхарыр.

Експрессивлийи мейдана эятирян синтактик гурулушун бир сыра типляри данышыг дили синтаксисинин нятиъясиндя ортайа чыхан еллипсис щадисясидир (2). Бу щадисянин нятиъяси олараг дилдя еллиптик конструксийалар формалашыр. А.Т.Тыбыкова Алтай дилляриндя хябяри бурахылмыш еллиптик ъцмлялярин мцхтялиф експрессив фикирляри, щадися вя щярякятляри ифадя етдийини мисалларла эюстярир. Мяс.: Адыжатан немени немени!. Ту-ук, ол машинаны! (Тфу бу машина) (3).

Фикрин мцяййян формада ифадяси олан еллиптик ъцмлялярдя цзвцн бурахылмасы щяр щансы бир цслуби мягсядля ялагядардыр. Данышан ишин иъра йерини, заманыны, сябябини вя с. нязяря чарпдырмаг истяйир. Мясялян, наьыллардан эютцрцлмцш Ону гуйуйа!- еллиптик ъцмлясиндя ясас мягсяд щярякятин обйектини, Онун башыны бу саат! –ъцмлясиндя иъра заманы ифадя олунмушдур. Биринъи експрессив еллиптик ъцмлядя «атмаг» фели, икинъидя ися «кясмяк», «цзмяк» фели хябярляриндян бири еллипсися уьрамышдыр.

К.Абдуллайев йазыр ки, еллипсис башдан-айаьа суппрессив щалла ялагяляндириля биляр вя онун яламятдар ъящяти одур ки, ъцмлянин тяркибиндя ишлянян заман данышанын мягсядиндян, арзусундан асылы олараг бярпа едилмяси асанлыгла баш веря биляр. Беляликля, еллипсис, принсип етибариля цслуби-експрессив бир категорийа кими юзцнц эюстярир (4). Тясадцфи дейилдир ки, бизим дилчиликдян фяргли олараг гарачай-балкар дилинин еллиптик ъцмляляриндян бящс едян арашдырыъылар еллиптик ъцмлялярин бир групуну експрессив еллиптик ъцмляляр адландырырлар5

Наьылларда ямри ифадя едян еллиптик ъцмлялярин синтактик гурулушунда експрессивлик даща чох щопуб. Хцсусян дя, шащын, падшащын вердийи ямрляр еллиптик ъцмлялярдян истифадя олунмагла щяйата кечирилир. Мяс.:- Ъяллад, онун башыны…(АН, Ы), Падшащ ямр еляди ки, тез вязири…(АН, Ы). Беля еллиптик ямр ъцмляляриндя чаьырыш да ясас йер тутур. Експрессивлийи йарадан иътимаи шяраит ямр, хащиш, арзу вя с. мяна чаларларыны да юзцндя бирляшдирир. Беля експрессивлийи дилин синтактик гурулушунда щям дилдянкянар, щям дя дилдахилди амилляр йарадыр.

М.И.Черемисина тува вя алтай дилляриндя дил ващидляринин тясирлик щалда мцтляг експрессив семантика вя мцраъият функсийасынын гцввятли олдуьуну ашаьыдакы нцмуняляр ясасында изащ етмишдир: Кишинин гулагларыны! (…), Билети! (…), Мана яризяни! (…), Оьлуму! (…), Чайы! (…). Нюгтялярин йериня фели хябяр бурахылмыш вя хябярин бурахылмасы мцтляг експрессивлийи даща да эцъляндирмишдир.

Азярбайъан дилчилийиндя Т.Яфяндийева дилин диэяр синтактик ващидляри кими, еллиптик ъцмлялярин дя ифадялилийи цзяриндя дайанараг йазыр ки, еллиптик ъцмляляр групуна данышыг нитгинин еля ъцмляляри дя дахилдир ки, бунлар ямр, щюкм, арзу, салам, тябрик мяналары билдирир вя формал-грамматик ъящятдян йарымчыг олсалар да, мащиййятъя бцтювлцк, тамлыг ифадя едир. Бу ъцмлялярдя хябяр бурахылса да, щямин ъцмляляря мяхсус интонасийа субйектин фикринин ифадяси, експрессивлийи цчцн тамамиля кифайят едир. Азярбайъан дили субйектин ифадясини-ямрини, буйруьуну, хащишини ифадя едян еллиптик ъцмлялярля зянэиндир 6 Експрессивлик йарадан еллиптик ъцмлялярдян истифадя олунма даиряси диэяр ъцмля типляриндян фяргли хцсусиййятляря маликдир. Беля ъцмляляр наьылларын дилиндя хцсуси нитг шяраитиндя истифадя олунур. Нитг шяраити наьылларын дилиндя експрессив еллиптик ъцмлялярин ишлянмя мягамлары иля ялагядардыр. Ишлянмя мягамлары ашаьыдакы кими груплашдырмаг олар:

1) йалвармаг, язизлямяк, алгыш вя гарьыш етмяк мягамында: Ибращим юз-юзцня деди: «Аллащ, сяня пянащ, эюрян бу мяним башыма ня ойун эятиряъяк?» (АН, Ы), Шащ деди:- Афярин, вязир, разыйпм (АН, Ы), - Аллаща шцкцр, ямин падшащдыр (АН, Ы).

2) наразылыг, нифрят мягамында: -Тффу цзцня!, Аллащын лянятиня!

3) чаьырыш, мцраъият вя тяклиф мягамында: Сонра гыза деди:- Дур, дцш габаьыма… (АН, Ы). Бурада «эетмяк» фели хябяри бурахылдыьы цчцн ъцмлядя експрессив чалар цстцндцр. Аллаща да гурбан, гонаьына да (АН, Ы); Балаханым чох севинди, деди: сяня бир шяля инъи веряъяйям. О гызы оьурла мяня вер. Гары деди:- Эцнц сабащ (АН, Ы). Тяклифин ъавабы кими ишлянмиш «Эцнц сабащ» диалогун еллиптик ъцмляси сайыла биляр. Чцнки онун мязмуну бурахылмыш фели хябярин (эятирмяк) нядян ибарят олдуьуну ифадя едир.

4) диалогда образын дилиндя еллиптик ъцмляляр ишлянир. Бу ъцр еллиптик ъцмляляри вя бурада бурахылмыш цзвляри конструксийадакы цзвлярин мязмунундан билмяк мцмкцндцр. Мяс.:- Мяним та ахыр йеримдир. Гардашдан айры (…), шящяримдян айры (…), эюрян мяни щансы гурд-гуш басыб йейяъяк? (АН, Ы). Тякрар олунан бирляшмялярдян сонра «дцшмяк» фели хябяри еллипсися уьрамышдыр. Експрессив чалар бу дцшмя иля активляшир.

5) тякид мягамында: Бу саат дюйцшя! –Сонра гыза деди. (АН, Ы), Эцлаьа далымызъа (АН, Ы).

6) язизлямя, нявазиш мягамында: Язизиням, чайа сары (АН, Ы) Експрессив мяна йарадан бу ъцмлянин давамында еллиптиклик сона чатыр, чцнки щямин ъцмлянин тяркибиня фели хябяр дахил олур. Фели хябяр дахил олса да ъцмлянин цмуми эедишиндя, семантик спектриндя експрессийа йан хятт цзря кечир: Язизиням чайа сары, йол эедир чайа сары. Бизи орда цч эюзял. Чаьырыр чайа сары (АН, Ы).

7) гязяблянмяк мянасында. Наьылларда ян чох падшащ гязяблянир вя бу заман еллиптик ъцмлядян истифадя едир, гязяби артырыр. Мяс.: «Булуд» адлы бир наьылда охуйуруг: «Падшаща хябяр апардылар ки, бир беля оьлан эялиб, щямян оьланы да гуйудан чыхартды, буду эялир сянин гуллуьуна. Падшащ деди: - Вязир, тядбир! (АН, Ы). Бу еллиптик ъцмля падшащын щирслянмяси нятиъясиндя йаранмышдыр. Ъцмлядя «эюрмяк» фели хябяри бурахылдыьы цчцн конструксийада чаьырыш мязмунун експрессивлийи артмышдыр. Гейд едяк ки, щямин наьылын дилиндя «Вязир, тядбир!».. еллиптик ъцмляси тез- тез тякрарланыр.

Щямин наьылда чаьырыш мягамында «ъан» еллиптик ъцмляси ишлянмишдир ки, бу да ситуасийа иля ялагядардыр. Дилчилик ядябиййатында бязян беля ъцмляляря ситуатив йарымчыг вя еллиптик ъцмляляр дя дейилир. «Еллиптик конструксийаларын ситуасийа вя жестляр иля ялагяси щямин конструксийаларын щям семантикасында, щям дя синтактик гурулушунда юз яксини тапмыш олур». 7 Нцмуняйя нязяр салаг: Дашы говзады деди: Ибращим! Ибращим гуйудан деди:- Ъ а н! (АН, Ы).

8) разылыг мягамында: Сямяд эялиб саламдан сонра сюзя башлады: Гиблейи-алям, сизин разылыьыныз… (АН, Ы)

Азярбайъан наьылларында аталар сюзляриндян ибарят олан еллиптик ъцмляляря дя раст эялирик. Беля аталар сюзляриндя исми вя фели хябярляр бурахылыр. Бурахылмыш цзвляри ъцмлянин юз мязмунуна ясасян бярпа етмяк мцмкцндцр. Мяс.:- Гардашым, ата гамчы, ешшяйя биз (АН, Ы). Бурада «вурмаг» фели хябяри бурахылдыьы цчцн аталар сюзцнцн бядии-експрессив мянасы эцълянмишдир. Вя йахуд, Йемяйя дя кюмяк, ишлямяйя дя кюмяк-аталар сюзцндя «лазымдыр» исми хябяри бурахылмышдыр. Бу ъцр аталар сюзляриндя мцбтяда иля юз ифадясини тапмыш семантик чалар юн планда дурур. Бу мяна да експрессивлийя тясир эюстярир.

Наьыллар даща чох диалоглар ясасында гурулур. Диалогун суал вя ъаваб ъцмляляриндя експрессив еллиптик ъцмлялярля щяр ан гаршылашмаг мцмкцндцр. Мяс.: Гыз аьлайыб деди:- Мяни щара? (апарырсан) (АН, Ы).

Йарымчыг ъцмляляр дя диаложи шяраитдя експрессивлийи тямин едир. Експрессивлик яламяти ъаваб ъцмлясиндя эюрцнцр. Бу эюрцнтц яввала ъавабын лакониклийи иля, икинъи бир тяряфдян ифадялилийин тезлийи иля фярглянир. Мяс.:

Досту ондан сорушду:

-Дцнйадан айрылыб щара эедяъяксян?

-Гября (АН, Ы )

Ъаваб ъцмлясиндя йыьъамлыьы формалашдыран дилдахили амил суал ъцмлясиндяки цзвлярин (Дцнйадан айрылыб…эедяъяйям) бурахылмасыдыр.

Демяк, М.Н.Алексейевин дедийи кими, еллипсис (бурахылма) синтактик експрессийаны ямяля эятирир ки, бу да диалог нитгинин йарымчыг ъцмляляриня аиддир (8). Наьылларда бязян йарымчыг ъцмлянин яввялиндя нида да ишлянир, бу ъящят експрессивлик вя емосионаллыьы даща да эцъляндирир. Мяс.:

Хитаблар ъцмлядя експрессив-емосионал чаларлар йаратмагда чох эцълц грамматик васитялярдяндир. Т.Яфяндийеванын фикринъя,…хитаб гиймятвериъи-характеризяедиъи цслуби фигурдур (9).

Наьылларда хитаблардан чох истифадя олунур. Бу да наьыл дилинин експрессивлик, ифадялилик имканларынын данышыг дили иля баьлылыьыны эюстярир. Мящз хитаблар васитясиля данышан динляйяня юз експрессив-емосионал мцнасибятлярини билдирир. Хитаблар наьылларын ъцмляляриндя емосионал-експрессив мязмунлу сюзлярля ифадя олунур ки, бу наьыл дилинин ифадя имканларыны вя цслуби бойаларыны чохалдыр. Мяс.: Оьлан бахды эюрдц ня баш вар, ня ъийяр, деди: -Чяпял, сяня демямишдим гушун башыйнан, чийярини хюряйин цстцня гой! (АН, Ы), Аьа дярвишляр, варыны верян утанмаз (АН, Ы). Наьылларда диэяр ъанлылара да мцраъият олунур. Мяс.:- Эюзял гуш, сяс салма, мяня вядя верибсян, мян дя сянин цчцн эялмишям (АН, Ы). Щятта наьылларда ъансызлара да хитаб едилир:- Хялчя, мяни йетир Иранейи-Ъянэинин отаьына (АН, Ы).

Наьылларда диггяти ъялб едян мцхтялиф ъцр хитабларын падшаща мцраъяти бизъя, експрессивлик тонуна йцксяклик эятирир. Буну, «гиблейи-алям», «шащим», «ей бюйцк шащ», «шащ» мцраъиятляриндя эюрмяк олур: -Гиблейи-алям, нядир сизи беля гямя мцбтяла едян?, -Шащим, эюзцмя кефсиз дяйирсян, бунун сябяби нядир?, Дярди демяк ваъибдир, эизлятмяк щарамдыр, шащим!, -Ей бюйцк шащ, бир щяфтя фаьыр-фуьура рящм еля, аъ гарынлары дойур, чылпаглары эейиндир, сонра мягсядиня чатарсан. Шащ, мян оьланын адыны Нясир, гызын адыны Нясдярян гойдум (АН, Ы).

Сяди деди: -Ей гардаш, эедяк юз вилайятимизя, дейирляр ата-анамызын эюзляри аьламагдан кор олуб (АН, Ы), -А киши, та онун дярдини нийя чякирсян? (АН, Ы).

Беляликля, Азярбайъан наьылларынын дилиндя експрессивлийи йарадан бязи синтактик васитяляр цзяриндя йыьъам шякилдя дайандыг. Конкрет олараг бу васитяляр йарымчыг вя еллиптик ъцмлялярдян, еляъя дя хитаблардан ибарятдир. Анъаг експрессивлийи йарадан синтактик васитялярин сайы чохдур: синтактик тякрарлар, инверсийа щадисяси вя с. Бунлар йцксяк експрессив-емосионал йцкя малик олан синтактик ващидлярдир, онларын ясас ишлянмя сфералары данышыг дили вя онун якси олан наьыллардыр.

Тядгигатдан беля бир нятиъяйя эялмя олур ки, наьыл дилиндяки йарымчыг ъцмлялярин щяр щансы бир цзвцнцн бурахылмасы щярякятдя тезлик, ъящд, интенсивлик, истигамят чалары формалашдырыр. Беля ъцмлялярин щяр бириндя мцщцм ъящят нитгдя вя йа йазыда сюзя гянаятдир. Хябяри еллипсися мяруз галмыш йарымчыг вя еллиптик ъцмлялярин динамиклийи, експрессивлийи хцсуси цслуби чалар ямяля эятирир вя ашаьыдакы хцсусиййятлярля характеризя олунур: аз сюзля чох фикир ифадя етмяк имканы йарадыр; наьыл дилиндя гянаяти вя конкретилик тямин олунур; лазымсыз тякрар арадан галдырылыр; нитгдя мцяййян ардыъыллыг вя систем йарадылмасына гцввятли тясир едир.

Ифадя тярзинин експрессивлийиндя еллиптик ъцмлялярин вя хитабларын ролу бязян цст-цстя дцшцр. Цмумиййятля, наьылларын дил експрессивлийи зянэиндир вя бу зянэилийи ашкара чыхармаг цчцн синтактик васитялярин ятрафлы тядгиги лазым эялир.

Ядябиййат:

1. Виноградов В.В. Введение: Морфология и синтаксис как составные части грамматики// Грамматика русского языка. М., Изд-во АН СССР, 1954, Т. 2. Синтаксис, ч.1, с. 97-98.

2. Сафиуллина Ф.С. Синткасис татарской разговорной речи. Казань. Изд-во Казан ун-та, 1978, с. 253.

3.Тыбыкова А.Т. Экспрессивные предложения с главным членом в внительном падеже а Алтайском языке. «СТ», 1990, № 2, с. 26-30.

4.Абдуллайев К.М. Азярбайъан дили синтаксисинин нязяри проблемляри. Бакы, «Маариф» няшриййаты, 1998, с.72.

5. Алиев У.Б. Синтаксис карачаево-балкарского языка. М., «Наука», 1972, с. 119.

6. Яфяндийева Т. Йарымчыг ъцмля\\»Азярбайъан дилинин синтаксисиня даир тядгигляр», Бакы, Азярбайъан ЕА-нын няшри, 1963, с. 120.

7. Аьайева Ф.М. Шифащи нитгин синтаксиси. Бакы, «Маариф», 1975, с.44.

8. Алексеев М.Н. Суждение и предложение. АКД, Москва, 1950, с. 4.

9. Яфяндийева Т.Я. Азярбайъан ядяби дилинин цслубиййат проблемляри. Бакы, 2001.

*АН, Ы, - Азярбайъан наьыллары. Бакы, Азярняшр, 2000.

Способы, образующие синтаксическую экспрессивность в Азербайджанских сказках

РЕЗЮМЕ

В статье рассматриваются экспрессивные возможности, образующиеся посредством незаконченных, эллиптических предложений, и предложений где используются обращения, а также указывается место использования экспрессивных возможностей.

Ключевые слова: сказка, экспрессивность, синтаксис, предложение.

The ways of forming syntactic expression in the Аzerbaijani fairy tales

SUMMARY

In the article are considered expressional possibilities formed by means of not finished, elliptic offers, and offers where references are used, and also is underlined the place of use of expressional possibilities.

Keywords: a fairy tale, expressionality, syntax, the offer.

Ряйчи: Азярбайъан дилчилийи кафедрасынын профессору Б.Б.Ящмядов

Флора Исмайыл гызы Османова

АЗЯРБАЙЖАН ДИЛИНДЯ МЕТАФОРИКЛЯШМЯ ПРОСЕСИ

Дилин тябияти елядир ки, онда мцяййян ганунауйьунлуглар чярчивясиндя щадисяляр баш верир. Щямин щадисяляр дилин системляри иля –фонетик, грамматик вя лексик-семантик сявиййяляри иля баьлы олур. Сонунжу сявиййя иля ялагядар дилдя юзцнц эюстярян ян мцщцм вя мараглы щадисялярдян бири дя чохмяналылыг щадисясидир. Чохмяналылыьын башлыжа жящятляриндян бири щяр щансы бир лексик ващидин мяжази мянада ишлянмя габилиййятини кясб етмясидир.

Апарылмыш арашдырмалар да эюстярир ки, дилин ян мцщцм елементи онун мцндярижяси, мязмуну, мянасы, йяни семантикасыдыр. Дилин мяна жящяти реал щяйатда баш вермиш, баш верян вя йа баш веря биляжяк щадисяляри вя инсанларын бу щадисяйя олан мцнасибятини якс етдирир. Бу щадисяляр ня гядяр рянэаряндирся, дилин мяна жящяти дя бир о гядяр мцхтялифдир. Чох мцряккяб олан дил щадисялярини даща дяриндян дярк етмяк цчцн дя ону щиссяляриня парчалайыб тядгиг етмяк лазымдыр. Мяжазлашма эениш мювзудур, мяна ялагяляри бу системдя щяддян артыг чохдур вя одур ки, онларын щамысыны бир намизядлик ишиндя тядгиг етмяк имкан харижиндядир.

Мяна мцряккяб мцнасибятляр системидир. Чохмяналылыг сюзцн номинатив мянасы ясасында инкишаф едяряк йени ялавя мяналар газанмасыдыр. Лакин бу йени мяналар щямишя илкин мяна иля ялагядар олур. В.В.Виноградов йазыр ки, сюзцн номинатив мянасы, онун бцтцн ялавя мяналарынын дайаьы вя щамы тяряфиндян дярк едилмиш тямялидир (1, с. 12).

«Ядябиййатшцнаслыг терминляри лцьяти»ндя мяжазын сюз вя йа ифадянин башга, гейри-мцстягим мянада ишлянмяси йолу иля йарадылан бядии ифадя олдуьу эюстярилир. Щяр щансы яламятиня эюря бир-бириня охшайан ики щадисянин гаршы-гаршыйа гойулмасы иля йарадылыр. Бу щадися щаггында айдын, парлаг тясяввцр вермяк цчцн йазычы ону башга бир щадисяйя мяхсус яламятлярля сяжиййяляндирир. Мяжазлардан истифадя етмякля йазычы йени-йени ифадяляр йарадыр, сюзляря йени мяналар вермяйя чалышыр, бядии дилин зянэинляшмясиня кюмяк едир, тясвир обйектиня юз нязяриндя тутдуьу гиймяти даща асан веря билир вя щ.б. (2, с.111).

Мяжазлар дилдя силсиля шяклиндядир: метафора, епитет, метонимийа... Бунлар лексик сявиййядя дилин образлылыьыны тямин едир, метафорикляшмя щадисясини доьурур.

Мяжазилийин мейдана эялмяси- мцяййян яшйа вя йа щадисяйя мяхсус яламятин, кейфиййятин диэяр яшйа вя йа щадисялярин цзяриня кечирилмяси, щабеля жанлылара аид яламят вя йа кейфиййятин жансыз жисимлярин вя йа щадисялярин цзяриня кечирилмяси- просеси иля бирбаша баьлыдыр.

«Мяжаз даима образлылыьа мейил эюстярян инсан тяфяккцрцнцн малыдыр, дилин категорийаларындан биридир» (3, с. 75). Бу фикри Тцркан Яфяндийева башга ясяриндя давам етдирир: «мяжаз сюзцн семантикасындан иряли эялян бир щадисядир.. Мяжаз дилин ифадялилик имканларыны артыран, онун лцьят тяркибини зянэинляшдирян амилдир. Мяжази мяналар лцьят тяркибинин ян ифадяли щиссяси олан образлы лексиканын йаранмасында бюйцк ящямиййят кясб едир (4, с.75).

Тцркан Яфяндийева мяжазын мцхтялифлийини, мцхтялифлийин сябябини, нювлярини эюстярир. Бу нювляр ичярисиндя йыьжамлыг вя ифадялилик жящятдян ян эцжлцсцнцн метафора олдуьуну исрарлайыр (5, с. 80).

Гейд етдийимиз кими, мяжази мяналылыг юз нювбясиндя метафорикляшмяйя, сюз вя ифадялярин йени мяна газанмасына, семантик сыхылмайа вя дилдя символизмя йол ачыр. Бу вязиййят дилдя денотативлик кейфиййяти иля ялагядардыр. Хасай Жаббаров йазыр: «Тарихян щяр бир дилдя денотативлийя малик конкрет сюзляр илкин, мцжярряд мяналы сюзляр ися сонра йарандыьы кими, щягиги мяналылыг да илкин, мяжази мяналылыг сонра олмушдур. Сюз вя ифадялярин щягиги мяналылыгдан чохмяналылыьа, омонимлийя вя мяжази мяналылыьа доьру инкишафы, бу ясасда метафорикляшмя просеси дилчиликдя семантик мотивляшмя адланыр, «дурна эюзлц булаглар» (С.Вурьун), «мян доймарам овуж-овуж ичсям беля ганындан» (С.Вурьун), «кюйняк-кюйняк ят тюкцрям» (Я.Вялийев) кими сюз бирляшмяси вя жцмля шякилли метафоралар мящз семантик мотивляшмя нятижясиндя йараныр. Семантик мотивляшмяни дя денотативлик шяртляндирир» (6, с.29, 30).

Мяна мцяййян функсийалар ясасында формалашыр. Метафорик мяналар ися семантик функсийа ясасында тяшкил олунур. Мцяййян мянада метафорикляшмя сюзцн мянасындакы анлам чаларларынын вя йа аффектив чаларын дяйишмя истигамятидир.

Чохмяналы сюзлярин мяналарынын бир гисми цмуми семантик ассосиасийалар ясасында мейдана чыхыр. Семантик ассосиасийаны метафорикляшмя, метонимийалашма, функсионал кючцрмя, синекдоха вя с. просесляр мейдана эятирир.

Сюзцн щям мцстягим, щям дя кючцрмя мянасы олур ки, мяжазилик сонунжу мянайа аид едилир. Сюзцн мяжази мяналары мцхтялиф ялагяляляр нятижясиндя йараныр. Беля мяналардан дилдя вя бядии цслубда ян чох интишар тапаны метафорадыр.

«Метафора» термини йунан мяншялидир (метафоре), мяна кечирилмяси –демякдир. Метафора яшйа вя щадисялярин, яламят вя кейфиййятлярин мцхтялиф жящятдян охшарлыьына ясасланыр. «Метафорик мяна охшарлыьа эюря адларын кючцрцлмяси- диэяриня аид едилмяси йолу иля мейдана чыхыр» (7, с. 25). Метафора мялум олмайан яшйанын щярякят вя кейфиййятляринин мялум яшйанын бянзяр хцсусиййятляри васитясиля дярк едилмясидир. «Метафора башга бир сюзля жанландырылдыьы заман, диэяр бир шей, йа щадисяйя аид олан сифят вя яламятляри юз цзяриня кечирян сюзя дейилир» (8, с. 152).

Лцьятлярдя «метафора» анлайыш-термини мяжазла синоним кими эютцрцлцр. Йяни метафора дейяркян мяжази мянада ишлянилян сюз вя йа ифадя нязярдя тутулур. Дилимиз метафораларла зянэиндир, дейяркян, дилимиз метафораларла зянэиндир анламы баша дцшцлцр (9, с. 75).

Азярбайжан дилинин изащлы лцьятиндя дя «метафора» мяжаз мянасында эюстярилир. Бянзярлийя, охшарлыьа, аналоэийайа ясасян сюз вя йа ифадянин мяжази мянада ишлянмяси (10, с. 275).

Илк бахышда сюзлярин илкин вя ялавя мяналары бир-бириня чох охшамасалар да контекстин кюмяйи иля мяна инжяликляри асанлыгла фяргляндирилир. Она эюря ки, контекст, сюзцн дцшдцйц мцщит она дцрцст мяна верир, сюз ня гядяр чохмяналы олурса-олсун, контекстдя, данышыг просесиндя, диалогда о, адятян, тамамиля мцяййян мяна газанмыш олур. Контекст сюзцн чохмяналылыьыны арадан галдырараг, щяр дяфя ону йалныз бир истигамятя йюнялдир.

Азярбайжан филолоэийасында метафора щаггында бязи информасийалар сыздырылса да, метафорикляшмя-мотивляшмя просеси бир щадися кими айрыжа тядгигат обйекти олмамышдыр.

Метафора ян мящсулдар, «ян эюзял» (Квинтилиан) троп нювляриндян олуб Азярбайжан бядии дилиндя хцсуси йер тутур. Метафора дилин лцьят тяркибинин зянэинляшмяси просесиндя мцщцм рол ойнайыр. Бу троп нювцня бядии, елми вя публисистик ясярлярдя раст эялмяк олур. Метафора бядии ифадя васитяриндяндир, онун юзцнямяхсус лексик-семантик вя лексик-грамматик, еляжя дя цслуби хцсусиййятляри вардыр.

Азярбайжан дилиндя метафоранын ойнадыьы ролу тяйин етмяк, лексик, грамматик вя цслуби-семантик яламятлярини юйрянмяк важиб бир мясялядир. Бунун цчцн метафоранын бядии нитгдя образлы васитя олдуьуну, дилин лцьят тяркибини зянэинляшдирдийини, метафорикляшмянин нитг щиссяляриня, сюз бирляшмяляриня мцнасибятини вя онларын охшар, фяргли жящятлярини, метафорикляшмянин эедишатыны, бу просесдян мейдана чыхан лексик-тематик груплашманы щяртяряфли айдынлашдырмаг лазым эялир.

Метафорикляшмя- мяжазлашма охшар хцсусиййятлярин цмумилийиня эюря реаллыьын бир-бири иля баьлы олан предметлярдян биринин адынын башга бянзяр яшйанын адына кечирилмяси йахуд кючцрцлмясидир. Функсийа цмумилийи бурада щялледижи рол ойнайыр.

А.И.Йефимов йазыр ки, метафорикляшмянин юзцня хас яламяти ондан ибарятдир ки, мяжази мяна образлыдыр, сяжиййяляндирдийи функсийа ролуну ойнайыр. Метафора адландырмыр, амма ясасян характеризя едир» (11, с. 125).

Метафорикляшмя- функсионал чохмяналылыгдыр. Метафоралар чохмяналылыьын яламят цзря кечмясидир, бурада щям конкрет, щям дя мцжярряд анлайышлар йени мяналар кясб едир. Метафорикляшмя мцжярряд анлайышлы сюзляр ясасында да йараныр. Мясялян, узаг сюзцнц эютцряк. Бу сюз Азярбайжан дилинин изащлы лцьятиндя беля шярщ едилир: мясафя етибариля йахын олмайан, чох аралы олан; заман, вахт етибариля йахын олмайан, индики вахтдан чох-чох яввял олан, вахтиля чох кечмиш заманда олмуш, кечмишя аид олан. Бу изащ щямин сюзцн номинатив мянасыдыр. Лакин узаг сюзцнцн мяна даиряси эенишляняряк хейли йени мяналар газана билмишдир. Онларын бязиляриня нязяр салаг:

1. Бир шей щаггында дцшцнмямяйи, бир шей етмяк ниййятиндя, гясдиндя йа арзусунда олмамаьы билдирир: Гыз савадсызлыьына, щадисянин яслини ясаслы сурятдя баша дцшмякдян чох узаг олдуьуна бахмайараг, вязиййятин фювгяладялийини дярк едирди (Я.Ябцлщясян).

2. Йад, йабанчы, юзэя; йахын олмайан: Узагдыр севимли эюзлярин мяня (М.Мцшфиг), Йеня эцн жаланыр; Ютян эцнляря; Мян сяня йахынам; Сян мяня узаг (Н.Хязри).

Метафорикляшмя мцщцм семантик просеслярдяндир, дилимизин лцьят тяркибинин зянэинляшдирилмясиндя мцщцм рол ойнайыр.

Т.Яфяндийеванын бир фикрини хатырлатмаьы лазым билирик: «Дилин башга щадисяляри кими метафорикляшмя щадисяси дя тарихи бир характеря маликдир. Йяни дилин башга лексик-семантик категорийалары кими метафора да даима инкишафдадыр. Буну бядии цслубун фактлары тясдиг едир (12, с. 95).

Метафора щаггында айрыжа намизядлик иши йазмыш А.Гянбяровун фикринжя, метафорикляшмя- тарихи семантик просесдир, Азярбайжан дилинин тарихи иля баьлы олуб бир мцщцм мянбя кими дилин лцьят тяркибини вя образлылыг системини зянэинляшдирир.

Метафорикляшмя- просеси дилин инкишафы иля щямишя тямасдадыр. Конкрет дюврлярдя бу просес ядяби дилин нормалашмасында актив рол ойнайыр (13, с. 8).

Метафорикляшмя просеси сюзцн семантик жящятдян дяйишмяси иля эерчякляшир. А.А.Реформатски йазыр ки, метафорикляшмя просесиндя предмет вя анлайышы билдирян сюзлярин мянасы там шякилдя дяйишир (14, с. 51).

Бу дяйишмяни ашаьыдакы фактлар да эюстярир: Гышын сярт кцляйи аьажлары кюкцндян гопарырды. Бу няьмям рущумдан гопармы, билмям, мяня илщам верян достлар олмаса?! (С.Вурьун).

Семантик дяйишмяляр мянанын дягигляшдирилмяси, мянанын хцсусиляшмяси, мянанын даралмасы, охшарлыьа эюря ейнилик вя мцштяряклийя эюря ейнилик нювляри цзря баш верир. Терминолоэийада бунлар семантик конверсийалар да адланыр. Бу, айрыжа бир тядгигатын мювзусудур.

Дейилдийи кими, сюзцн семантикасында баш верян дяйишиклик мяна кючцрмяляри иля дя характеризя олунур. Мяна кючцрцлмясинин бир истигамяти дя метафорик кючцрмядир. Метафорикляшмя просесиндя бу терминдян дя истифадя олунур.

Метафорикляшмя просеси рус дилчилийиндя, тцрколоэийада да мцяййян гядяр юйряНилмишдир. Монографик тядгигатларда метафоранын дил тябияти, йаранма йоллары, грамматик-цслуби хцсусиййятляри, бядии вя публисистик цслубларда ишлянмя мягамлары, функсийалары вя с. тядгиг едилмишдир (15, с. 1959).

Азярбайжан дилчилийиндя дя семасиолоэийадан, бядии тясвир васитяляриндян бящс олунан ясярлярдя метафорикляшмя просесиня дя мцяййян бужаг алтындан бахылмышдыр. Азярбайжан дилчиляриндян З.Будагова (16, с. 159-169; с. 43-48 ) бу истигамятдя тядгигатлар апармышлар.

1987-жи илдя Айдын Гянбяров «Мцасир Азярбайжан дилиндя метафора» мювзусунда намизядлик диссертасийасы мцдафия етмишдир. Диссертасийада метафоранын лингвистик тябияти айдынлашдырылмышдыр. Дил даим инкишафда олдуьунда йени семантик дяйишмялярин ясасыны мящз метофорикляшмя просеси тяшкил етдийиндян бу мювзунун даща щяртяряфли тядгиг олунмасы актуалдыр вя юнямлидир.

Бядии цслубда образлылыг кейфиййятинин ортайа чыхмасында метафорикляшмя просеси цстцн васитялярдяндир. Демяк, айры-айры сюзляр бирляшмя дахилиндя метафорикляшяряк образлылыьы йарадыр. Мяс.:

Бир сюзля йцз эями батар дярйада,

Бир сюздян мин кюнцл пярвазланармыш (Щ.Ариф).

Галошлу адамлар, Шярбяталылар

Яйилиб юнцндя йумаьа дюнцб (Б. Ващабзадя).

Щ.Арифя мяхсус мисраларда метафорикляшмя щадисяси мигдар сайынын, Б.Ващабзадяйя мяхсус мисраларда ися метафорикляшмя денотатив мязмунлу фелин щесабынадыр.

Терминолоэийада метафорик кючцрмя просеси М.Исмайылованын тядгигатында излянилмишдир. Сюзцн терминя чеврилмяси просесиндя сюзцн семантикасында баш верян дяйишиклийин нювляри щаггында бу ясярдя зянэин мялумат алмаг мцмкцндцр (17, с. 95-106).

Азярбайжан дилиндя метафорикляшмяйя мейил эюстярян лексик груплар чохдур. Щямин груп сюзлярин метафорайа чеврилмяси просесини дя бу тядгигатда изляйяжяйик.

Метафорикляшмя просеси баша чатана кими бир нечя мярщялядян кечир. Биринжи мярщялядя предметин актуал образы шцурда якс олунур. Мясялян, «фыртына» сюзцнц эютцряк. Бу предмет илк мярщялядя инсан шцурунда эцжлц кцлякля дянизин шиддятля дальаланмасы; гасырьа, туфан мянасында якс олунур. Дяниздя фыртына вар. Икинжи мярщялядя бу яламят (фыртына яламяти) шцурда ассосиасийа йарадыр, фыртына анламы жошгун, эурултулу, тялатцмлц, мцбаризялярля, кяшмякяшлярля долу щяйат мянасына трансформасийа олунур. Цчцнжц мярщялядя мцгайися мейдана эялир. Фыртына кими бу жошурду, мцбаризя апарырды. Метафорикляшмянин сонунжу - дюрдцнжц мярщялясиндя мцгайисяли конструксийа ихтисар олунур вя метафора йараныр. Эцняш чыхды сящяр тездян; Фыртынадан доьулдум мян (Н.Хязри).

Сюлярин лексик бирляшмя габилиййяти щямин сюзлярин фярди семантик яламятлярини якс етдирир. Щяр бир сюзцн образлы- метафорик тярздя ишлянмя имканлары щядсиздир. Щабеля бизи ящатя едян харижи алям щадисяляри дя чох рянэарянэдир. Эерчяк алям бахымындан щятта тябии эюрцнмяйян ян важиб бирляшмяляр (эизли метафорик гурулуш) мцяййян шяраитдя тамамиля тябии сайылараг истифадя олуна билир. Мяс.: жанлы мейит, щцриййят щалвасы, чюряк аьажы, сцд эюлц вя с.

Метафорикляшмя просесинин гурулмасынын ясаслары мювжуддур:

1) лексик ващидлярин мяжазлашмасы иля гурулан метафорикляшмя;

2) образлы дил ясасында гурулан метафорикляшмя.

3) Мцхтялиф лексик ващидлярин бирляшмяси иля гурулан метафорикляшмя.

Сюзляр контектсдя, мятн мцщитиндя мяжазлашыр вя бу заман метафорикляшмя просеси йараныр. Мясялян, «сарсымаг» фелини эютцряк. Фелин номинатив мянасы «эцжлц бир зярбядян титрямяк, лярзяйя эялмяк, йериндян ойнамагдыр. Бу фел мяжазлашма просесиндя мянасыны дяйишир: эцжлц щяйяжан кечирмяк, сарсылмаг. Щямин мянада сарсылмаг фели тяркиб дахилиндя ишлядидилир: Ъенйанын бу сюзцндян Михайловскинин варлыьы сарсылды (М.С.Ордубади). Сцбщанвердизадя яли иля онун сачыны тумарлайа-тумарлайа бармаьыны онун чянясиня тохундурду вя илдырым вурмуш кими бцтцн вцжуду иля сарсылды (С.Рящимов).

Т.Яфяндийева образлы дил ясасында гурулан метафорикляшмя просесинин бядии цслубда бцтцн абзас, сящифя, щятта ясяр бойу да давам етдийини йазыр. Тядгигатчы-алимин дярин мцшащидяляриня эюря бу жящят шеир дилиня даща чох мяхсусдур. Мцбариз, жошгун вя лирик характерли шеирлярдя метафорик мятнлярин бядии цслуби ящямиййяти бюйцкдцр. Шаир метафорик жцмляляр вя мятнляр васитясиля ян мцжярряд анлайышлары, ян мцряккяб мясяляляри, ян йцксяк щиссляри конкретляшдириб образлы вя тясирли лювщяляр йарада билир (Яфяндийева Т.Азярбайжан дилинин лексик цслубиййаты, с. 98).

Т.Яфяндийеванын бу фикрини биз ашаьыдакы шеир парчасы иля эенишляндиририк:

Ялли цч илди

Гяфяся салынмыш пялянэ кими

Синями чырмаглайырсан.

Эащ гязяблянирсян

Кцкряйирсян, чаьлайырсан,

Эащ да кюврялирсян, аьлайырсан.

Ня гядяр гяфясдясян,

Йеня пялянэсян.

Ня гядяр язаблар чяксян

Йеня пялянэсян.

Азад олан кими юляжяксян ( Фикрят Гожа).

Метафорикляшмя просесиндя мцхтялиф сюзляр бирляшир, мцряккяб гурулушлу метафоралар ямяля эялир. Мяс.:

Гялят елямишям, бир хатадыр бу,

Бир дя елямярям юмрцм узуну (С.Вурьун).

Йан, йан, тярланларын йашыл йувасы!

Рущума жан верир юлцм щавасмы... (С.Вурьун).

Бир дя горхмайырам мян щеч юлцмдян

Дцнйанын гялбиндя галажаьам мян! (С.Вурьун).

Метафорикляшмяйя садя, дцзялтмя вя мцряккяб фелляр мяруз галыр. Бу просесдя –ла,-ля,- лаш,-ляш шякилчили фелляр иштирак едир. Мяс.:

Тапдаламаг- дцзялтмя сюзц метафорикляшяндя «габажасына саймазлыг эюстярмяк, щеч йериня гоймаг; саймамаг» мянасыны газаныр: Майа Рцстям кишинин чохдан алышдыьы, ганына, илийиня ишлямиш адят вя тясяввцрляри тапдаламышды (М.Ибращимов).

Чичяклянмяк- дцзялтмя сюзц метафорикляшяндя «инкишаф етмяк, тярягги етмяк анламыны кясб едир: Кремлин цзяриндя йанан йагуб улдузун; Гызыл шяфяглярийля чичяклянир сящралар (Я.Жямил), Зящмятинля чичяклянир; Гара гумлу сящралар (Ашыг Щцсейн).

Ширинляшмяк- дцзялтмя сюзц метафорикляшяндя «сяртлийи, габалыьы атмаг, хошсифят, шириндил олмаг; даща да гызышмаг, даща мараглы олмаг, жанлы олмаг» мянасыны дашыйыр: Бцлбцлцн гаршысында ачыл, ширинляш, Гызыл эцл кими (М.Мцшфиг), Сющбятимиз чох ширинляшди (Я.Щагвердийев).

Нцмунялярин сайыны артырмаг да олар. Бу сюзляр, щягигятян дя йени йаранан сюзлярдир, бядии дилин лцьят ресурсларыны, ялбяття, чохалдыр. Бу тип сюзляря бядии ясярлярин дилиндя чох раст эялмяк олур, онларын тядгиг едилмяси йени-йени мяналары цзя чыхара биляр.

Бязян метафорикляшмя щадисяси бцтцн жцмляни бцрцйя билир. Мяс.: Алов щцжум чякди инсан юмрцня ; Эечя кечир, йуху гачыр, йатмырам (Н.Хязри).

Метафорикляшмя тякжя метафоралар васитясиля йаранмыр, ейни заманда онун бядии дилимиздя биткин формалары мювжуддур. Кими, тяк, гядяр бянзятмя вя мцгайися Гошмалары васитясиля ямяля эялян бянзятмяляр метафорикляшмя щадисясини йарада билир. Мяс.: Цряйи наня йарпаьы кими ясир. Санки эюйлярдя учан гуш кимийям; Санки йердян учурулмуш кимийям (М.Мцшфиг); Гям-гцссям башымдан ашыб; Мян тяк дярдя далан йохду (Короьлу» дастанындан).

Беляликля, метафорикляшмя мцщцм семантик просеслярдян олуб, сюзлярин форма охшарлыьына, йяни харижи яламятляриня ясасланыр. Мяна кечидляри щяжм, харижи форма, рянэ вя с. кими яламятлярля шяртлянир. Бундан ялавя, сюзлярин бир мянадан диэяриня кечмясини шяртляндирян диэяр амилляр- сяслянмя, тяяссцратлар, тясяввцрляр ассосиасийа тясирляри, щярф вя рягямлярин вя с. мяналандырылмасы метафорикляшмя щадисясиня стимул йарадыр.

Шцбщясиз ки, дилимизин лцьят тяркибинин ващидляри мцхтялиф синтагматик ялагяляря эиряряк зянэин вя дягиг –цздяки вя дяриндяки мяналарын ифадячиси кими чыхыш едир. Ана дилимизин зянэин вя мцряккяб силсиляли метафорикляшян тясвир васитяляри бядии цслубун образлылыг сявиййясини вя ящатя даирясини мцяййянляшдирир. Метафорикляшмя просесиндя данышанын бцтцн рущи-мяняви тяяяссцратлары йениляшир, ифадялилик бичими сялисляшир. Азярбайжан дили сюзцнцн бцтцн дахили мяна зянэинлийи, сюзлярин дахили эцжц, дахили енеръиси цзя чыхыр. Бу дахили мяна зянэинлийини, семантик парадигмалары мцяййянляшдириб цзя чыхармаг бизим тядгигатын башлыжа мягсяд вя вязифяляриндяндир.

Ядябиййат

1. Виноградов В.В. Основание типы лексических значений слова. «Вопросы языкознания», 1953, № 5, стр. 12.

2. Ядябиййатшцнаслыг терминляри лцьяти. Тяртиб едяни: Я.Мирящмядов, Бакы, «Маариф» няшриййаты, 1978,

3. Яфяндийева Т.Я. Азярбайжан дилинин бядии ифадя васитяляри. Бакы, «Елм», 1973.

4. Яфяндийева Тцркан. Азярбайжан дилинин лексик цслубиййаты (Бядии цслуб). Бакы, «Елм» няшриййаты, 1980.

5. Жаббаров Хасай. Бядии ядябиййатда образлылыг. Бакы, Йазычы, 1986,

6. Калинин И.В. Лексика русского языка. Москва, Изд-во, Москва универ.., 1971.

7. Ряфили М. Ядябиййат нязяриййясиня эириш. Бакы, АПИ-нин няшри, 1968.

8. Русжа-Азярбайжанжа лцьят. ЫЫ жилд, Азярбайжан Дювлят Няшриййаты, Бакы 1983.

9. Азярбайжан дилинин изащлы лцьяти. ЫЫЫ ж., Бакы, «Елм» няшриййаты, 1983.

10. Реформатский А. А.Введение в языкознание. Москва, «Просвешкение», 1967.

11. Лясота Ю.Л. Роль метафорических слов и выражения в развитии словарного состава языка. АКД, Л., 1965.

12. Черкасова Е.Т. О метафорическом употреблении слова.- «Исследования по языку советских писателей. Москва, «Наука», 1959.

13. Горбунов А.П. Грамматико-стилистические особенности глагольной метафоризация в публицистике Л.Леонова. АКД, М., 1965.

14. Некрасова Е.А. Метафора и ее окружение в контексте художественной речи.- «Слово в русской поэзии. Москва, «Наука», 1975.

15. Исмайылова М. Азярбайжан дили терминолоэийасынын лингвистик тящлили. Бакы, «Озан» няшриййаты, 1997.

16. Хасанов Б. Метафорическое употребление слов в казакском языке. АКД, Алма-Ата, 1964.

17. Непесов К. Метафора в туркменском языке. АКД, Ашхабат, 1981.

РЕЗЮМЕ

В статье рассматриваются семантические парадигмы, являющиеся результатом метафоро-иносказательного процесса в художественном стиле азербайджанского языка, выявляются факты изменения значений, расширение возможностей выражения, происходящие в глубине структуры слов.

SUMMARY

In the article are considered the semantic paradigms which are growing out of metaphor-allegorical process in art style of the Azerbaijani language, are elicited the facts of change of values, expansion of possibilities the expressions occurring in the heart of words’ structure.

Ачар сюзляр: метафора, дил, грамматик сявиййяляр, лексик-семантик сявиййяляр, мяжазлар, чохмяналы сюзляр

Ключевые слова: метафора, иносказание, лексико-семантические уровни, лингвистика, многозначные слова.

Keywords: a metaphor, an allegory, lexic-semantical levels, linguistics, multiple-valued words.

İdris Əziz oğlu Abbasov

ƏRƏB DILINDƏ IRABIN QRAMMATIK MƏNASI

Akademik V. Məmmədəliyev Bəsrə qrammatika məktəbinin nəzəri –metodoloji əsaslarını şərh edərkən irab haqqında bir sıra məqamlara aydınlıq gətirir. O qeyd edir ki, irab sözün sonunun amil vasitəsilə dəyişib müxtəlif şəkillərə düşməsi deməkdir. İsmin irabı deyildikdə onun hallanması, felin irabı deyildikdə isə müzarenin xəbər, arzu və şərt şəkillərinə görə dəyişməsi nəzərdə tutulur. İsmin hal, felin şəkil kateqoriyalarındakı morfoloji əlamətlərin eyni olması, həmçinin hər iki kateqoriya arasındakı bir sıra funksional oxşarlıqlar Bəsrə qrammatiklərinə onları vahid bir kateqoriya –irab (fleksiya) daxilində birləşdirməyə imkan vermişdir (1, s.76-77).

Ərəbcə – igiliscə “əl – Mavrid” sözlüyündə irabın qrammatik cəhətdən üç mənada qarşılığı verilmişdir:

اعراب: علم تركيب الكلام syntax

اعراب: تحليل الجملة أو الكلمة analysis, parsing

اعراب: تَغَيُّرُ أواخر الكلمات inflection, declension

Göründüyü kimi, irab həm sintaksis, həm qrammatik təhlil, həm də söz sonlarının dəyişməsi (hallanma) mənasında işlədilmişdir (2, irab).

“Gramatica de la lengua árabe para hispanohablantes” adlı kitabın müəllifləri ad qpuplu sözlərin irabını belə xarakterizə edirlər: “La declinación الاعراب al -i‘rāb corresponde al cambio vocálico que sufre el nombre en su final, de acuerdo a la función que cumpla en la oración. El nombre presenta tres casos de declinación: ‘nominativo’ مرفوع marfū‘un, ‘acusativo منصوب’ mansūbun y genitivo مجرور majrūr expresados con signos principales (damma, fatha y kasra) y signos secundarios (alif, waw, kasra, yā y fatha).” (Hallanma الاعراب al -i‘rāb cümlədə yerinə yetirilən funksiyaya müvafiq olaraq ismin sonunun məruz qaldığı vokalik dəyişməyə uyğun gəlir. İsim əsas (damma, fəthə və kəsrə) və ikinci dərəcəli (əlif, vav, kəsrə, yə və fəthə) əlamətlərlə ifadə olunmuş söz sonlarının dəyişməsinin üç halını təqdim edir: “adlıq” مرفوع marfū‘un, “təsirlik” منصوب’ mansūbun və “yiyəlik” مجرور majrūr). Burada üçhallı (triptotos) və ikihallı (diptotos) isimlər haqqında söhbət açılır, üçhallılara tək müzəkkər, tək müənnəs, bəzi sınıq cəm formaları və beş isim (altı isim –İ. A.) aid edilir, ikihallılara isə təsniyə müzəkkər, təsniyə müənnəs, düzgün cəm, bəzi sınıq cəm formaları və qeyri –müəyyənlik bildirən tənvin qəbul etməyən sözlər daxil edilir (3, s. 143).

Məhəmməd Muhyiddin Əbdül Həmid “əl-Muqaddəmətu-l-Əcurrumiyyə”yə yazdığı şərhdə “irabı müxtəlif amillərin təsiri ilə söz sonlarının (أواخر الكَلِمِ) aşkar, yaxud virtual şəkildə dəyişməsi” kimi tərif edərək irabın iki mənası olduğuna işarə edir: onlardan birincisi lüğəvi, ikincisi isə istilahi mənadır.

Lüğəvi mənada iraba işarə edən müəllif göstərir ki, əgər bir şeyi izah edib açıq –aydın ifadə edirsənsə onda deyirsən: اعربتُ عَمَّا في نفسي (özümdə olanı ifadə etdim).

İstilahi mənada işlənməsini isə müəllif تَغَيُّرُ أواخرِ الكَلِمِ (söz sonlarının dəyişməsi) şəklində xarakterizə etmişdir. Bununla söz sonlarının özünün dəyişməsi yox, söz sonlarının qrammatik amillərin təsiri ilə bir haldan başqa hala keçməsi nəzərdə tutulur (4, s.31). Məsələn, cümlədə adlıq halın idarəedici söz qismində çıxış etməsini tələb edən amil, yaxud cümlədə təsirlik halın tamamlıq qismində çıxış etməsini tələb edən amil və s.

Məsələn, حضر محمد (Məhəmməd gəldi) cümləsində “محمد” adlıq haldadır, çünki, o, adlıq halın idarəedici söz kimi çıxış etməsini tələb edən idarəedici sözün idarəolunanıdır (معمول لعامل). Sözügedən amil isə “حضر” felidir;

رأيتُ محمداً (Məhəmmədi gördüm) cümləsində “محمد” sözünün son hal şəkilçisi (حال آخره) məlum amilin təsirlik halı tələb edən digər bir amillə dəyişməsi nəticəsində dəyişmişdir. Sözügedən amil “رأيت” felidir;

حظيتُ بمحمدٍ (Məhəmməddən razı qaldım) cümləsində “محمد” sözünün son hal şəkilçisi məlum amilin yiyəlik halı tələb edən digər bir amillə dəyişməsi nəticəsində dəyişmişdir. Həmin amil “ب” ön qoşmasıdır.

يسافرُ إبراهيم (İbrahim səfər edir) cümləsində “يسافر” felin arzu, yaxud şərt şəklini tələb edən amildən təcrid olunmuş indiki zaman xəbər formasında olan feldir.

لن يسافرَ إبراهيمُ (İbrahim səfər edəcək) cümləsindəki “يسافر” feli “لن” amilinin tələbi ilə arzu formasında, لم يسافرْ إبراهيمُ (İbrahim səfər etmədi) cümləsindəki “يسافرْ” feli isə “لم” amilinin tələbi ilə şərt formasında işlənmişdir.

Qeyd etmək lazımdır ki, bu dəyişmənin özü də “ləfzi” (formal-qrammatik) və “təqdiri” (virtual, güman edilən, mümkün olan) olmaqla iki qismə ayrılır. Formal dəyişmə zamanı hərəkələrə uyğun aydın tələffüzə mane yaradacaq hər hansı bir səbəb yoxdur. Amma virtual dəyişmə zamanı tələffüzdə müəyyən çətinliklər yarandığından hal fleksiyası üzə çıxmır, yalnız güman olunur. Məsələn: يَدْعُو الفَتَى والقَاضِي وغلامِي (Gənc, qazi və xidmətçim dəvət edirlər) cümləsində “يَدْعُو” felin arzu və şərt şəklini tələb edən qrammatik amildən təcrid olunduğuna görə felin xəbər formasındadır (مرفوع), “الفَتَى” feli cümlənin mübtədası olduğu üçün adlıq haldadır, “القَاضِي” və “غلامِي” sözlərinin hər ikisi sözügedən mübtəda ilə həmcins üzv olduqları üçün adlıq haldadırlar. Lakin “الفَتَى” sözündəki qeyri-mümkünlük (تعذر), “يَدْعُو” və “القَاضِي” sözlərindəki ağırlıq (ثِقَلٌ) və “غلامِي” sözündə I şəxs bitişən əvəzliyindəki uyğunluq (مناسبة) ucbatından damma bu kəlmələrin heç birində təzahür etməmiş, onları virtual damma, yaxud münasib hərəkə əvəzləmişdir.

الفتى، العصا، الحِجَى، الرحَى، الرضَا kimi sonu mütləq “əlif”lə bitən sözlərdə hal fleksiyasını qəbul etmək imkanı olmadığı üçün hər üç hərəkə güman oluna bilər (sonu “əlif”lə bitən sözlər “məqsur” adlanır). Sonu mütləq “yə” ilə bitən sözlərdə ağırlığı dəf etmək üçün damma və kəsrə yalnılz güman olunur (sonu “yə” ilə bitən sözlərə “mənqus” deyilir). Amma “yə” ilə bitən bu sözlər təsirlik halda zahiri fəthə qəbul edir (القاضي، الداعي، الغازي، الساعي، الآتي، الرامي və s.).

Birinci şəxs tək bitişən əvəzliyi ilə izafət əmələ gətirən söz izafətin birinci tərfi olduqda zərurətə görə hər üç hərəkə güman oluna bilər (كتابي، صديقي، ابني...).

Silvestr de Sasi “irab” qarşılığında qrammatik analiz (l’analyse grammaticale) terminini işlətmiş və problemə də sırf bu prizmadan yanaşmışdır. O, praktik təmrinlərə müraciət edərək onların təhlilini fransız dilinə tərcüməsi ilə ərəb dilində vermişdir. Bu həm də ərəb dilində qrammatik terminləri qavramaq baxımından çox əhəmiyyətlidir (5, s.449-456).

Şövkət əl- Bəyati qeyd edir ki, irabın adlıq, təsirlik və yiyəlik halla ifadə olunması məntiqi səbəblərə söykənir, çünki, ərəb nəhvi bir cox cəhətdən məntiq və fəlsəfənin təsirinə məruz qalmışdır. Müəllif ad qruplu sözləri adlıq, təsirlik və yiyəlik halda təsnif etmişdir:

a) isim cümlədəki mövqeyinə görə aşağıdakı hallarda adlıq halda olur:

1 – mübtəda (مبتدأ) olduqda (isimlə başlayan cümlədə), məsələn:

الْحَمْدُ للّهِ رَبِّ الْعَالَمِينَ

“Aləmlərin Rəbbi olan Allaha həmd olsun” (əl –Fatiha, 1/1)

2 – xəbər (خبر) olduqda, məsələn:

وَاللَّهُ عَلِيمٌ حَكِيمٌ

“Allah biləndir, hikmət sahibidir!” (əl-Həcc, 22/52)

3 – feli cümlənin mübtədası (فاعل) olduqda, məsələn:

هُنَالِكَ دَعَا زَكَرِيَّا رَبَّهُ

“Zəkəriyyə Rəbbinə dua edərək dedi...” (Ali –İmran, 3/38)

4 – məchul növlü xəbərin mübtədası (نائب الفاعل), məsələn:

كُلُّ أُمَّةٍ تُدْعَى إِلَى كِتَابِهَا الْيَوْمَ تُجْزَوْنَ مَا كُنتُمْ تَعْمَلُونَ

“Hər ümmət öz (əməl) dəftərinə tərəf çağırılacaqdır. Bu gün sizə etdiyiniz əməllərin əvəzi veriləcəkdir” (əl –Casiyə, 45/28)

5 – nasex fellərin ismi (اسم الأفعال الناسخة) olduqda: (كان وأخواتها: ظلَّ، بات، أمسى...), məsələn:

مَا كَانَ مُحَمَّدٌ أَبَا أَحَدٍ مِن رِجَالِكُمْ

“Məhəmməd (s.a.s.) aranızdakı kişilərdən heç birinin atası deyildir” (əl-Əhzab, 33/40)

a) yaxınlıq, təxminilik bildirən fellərin ismi (أفعال المقاربة): (كاد، أوشك، كَرَبَ), məsələn:

يَكَادُ الْبَرْقُ يَخْطَفُ أَبْصَارَهُمْ

“İldırımın çaxması az qalır ki, onların gözlərinin işığını alsın” (əl –Bəqərə, 2/20)

b) ümid fellərinin ismi (إسم أفعال الرجاء): (عسَى، اخلولق), məsələn:

فَعَسَى اللّهُ أَن يَأْتِيَ بِالْفَتْحِ أَوْ أَمْرٍ مِّنْ عِندِهِ

“Amma, ola bilsin ki, Allah (möminlərə) bir zəfər gətirsin və Öz tərəfindən bir iş qursun...” (əl –Maidə, 5/52)

c) felə bənzər ədatların xəbəri (yəni ismi cümlədə özündən sonra gələn mübtədanı təsirlik halda tələb edən ədatların xəbəri) (خبر الأحرف المشبهة بالفعل): (إنّ وأخواتها: كأنَّ، أنَّ، ليتَ، لعلَّ), məsələn:

لَيَنصُرَنَّهُ اللَّهُ ^ۗ إِنَّ اللَّهَ لَعَفُوٌّ غَفُورٌ

“Şübhəsiz ki, Allah ona kömək edər. Həqiqətən, Allah əfv edəndir, bağışlayandır!” (əl –Həcc, 22/60)

b) isim cümlədəki mövqeyinə görə aşağıdakı hallarda təsirlik halda olur:

1 – vasitəsiz tamamlıq (مفعول به) olduqda, məsələn:

يَا أَيُّهَا النَّبِيُّ جَاهِدِ الْكُفَّارَ وَالْمُنَافِقِينَ وَاغْلُظْ عَلَيْهِمْ

“Ya Peyğəmbər! Kafirlərə və münafiqlərə qarşı vuruş. Onlarla sərt rəftar et.” (ət –Təhrim, 66/9)

2 – tərzi –hərəkət zərfliyi (مفعول لأجله) olduqda, məsələn:

نَزَلَ عن فَرَسِهِ شُكْرًا لِرَبِّهِ

“Rəbbinə şükr edərək atdan endi” (Qəzali)

تَفْعَلُ هّذا إجلالاً لِلْعِلْمِ

“Bunu elmə ehtiram olaraq edirsən” (Fəxri)

3 – mütləq tamamlıq (مفعول مطلق) olduqda. Növbəti məqsədlər üçün işlənir:

- təkid bildirir, məsələn:

كَلَّا إِذَا دُكَّتِ الْأَرْضُ دَكّاً دَكّاً

“Xeyr! Yer dağılıb parça –parça olacağı zaman” (əl –Fəcr, 89/21)

- hərəkətin baş verməsinin kəmiyyətini bildirir, məsələn:

وَحُمِلَتِ الْأَرْضُ وَالْجِبَالُ فَدُكَّتَا دَكَّةً وَاحِدَةً

“Yer və dağlar qaldırılıb bircə dəfə bir –birinə çırpılacağı zaman” (əl –Haqqə, 69/14)

دموعُها تَنْزِلُ قَطْرَتَيْنِ قَطْرَتَيْنِ

“Onun göz yaşları qətrə - qətrə (iki qətrə -iki qətrə) axırdı” (Həriri)

- hərəkətin növünü bildirir, məsələn:

خَرَجْتُ خُرُوجَ الحيَّةِ من حُجْرِهَا

“Onun hücrəsindən ilanın çıxması kimi çıxdım” (Həmədani)

4 – birgəlik bildirən tamamlıq (مفعول معه) olduqda, məsələn:

سِرْتُ والرُّفْقَةَ

“Mən öz dostlarımla çıxıb getdim” (Həriri)

5 – zaman və yer zərfliyi (مفعول فيه) olduqda, məsələn:

قَالَ كَمْ لَبِثْتَ ^ۖ قَالَ لَبِثْتُ يَوْماً أَوْ بَعْضَ يَوْمٍ

“Nə qədər yatmısan? –deyə soruşdu. O da: “Bir gün, bəlkə, bir gündən daha az” –deyə cavab verdi” (əl –Bəqərə, 2/259)

بَقِيَ على ذلك شهرًا كاملاً

“O bu ölkədə tam bir ay qaldı” (Qəzali)

وَإِذْ أَخَذْنَا مِيثَاقَكُمْ وَرَفَعْنَا فَوْقَكُمُ الطُّورَ

“Sizdən əhd –peyman aldığımızı və Tur dağını başınızın üstünə qaldırdığımızı xatırlayın!” (əl –Bəqərə, 2/63)

وَضَعَ تلك الخَشَبَةَ مكانَ جُلُوسِهِ

“Taxtanı oturduğu yerə qoydu” (İsfahani)

لَقَدْ رَضِيَ اللَّهُ عَنِ الْمُؤْمِنِينَ إِذْ يُبَايِعُونَكَ تَحْتَ الشَّجَرَةِ

“And olsun ki, ağac altında sənə beyət etdikləri zaman Allah möminlərdən razı oldu” (əl –Fəth, 48/18)

6 – tərzi –hərəkət zərfliyi (حال) olduqda, məsələn:

إِنَّا أَنزَلْنَاهُ قُرْآناً عَرَبِيّاً لَّعَلَّكُمْ تَعْقِلُونَ

“Biz onu ərəbcə bir Quran olaraq nazil etdik ki, anlayasınız” (Yusuf, 12/2)

7 – təmyiz (تمييز) olduqda, məsələn:

ثُمَّ فِي سِلْسِلَةٍ ذَرْعُهَا سَبْعُونَ ذِرَاعاً فَاسْلُكُوهُ

“Daha sonra onu yetmiş arşın uzunluğunda zəncirlə bağlayın!” (əl –Haqqə, 69/32)

8 – xitab (خطاب) olduqda, məsələn:

يا صباحَ الفُلِّ، هل أنتِ بخيرٍ؟

“Ey sabahın xeyir! (sabahın yasəmən) Sən yaxşısanmı?” (Nizar)

d) isim cümlədəki mövqeyinə görə aşağıdakı hallarda yiyəlik halda olur:

1- ön qoşmalar vasitəsilə, məsələn:

يُسَبِّحُ لِلَّهِ مَا فِي السَّمَاوَاتِ وَمَا فِي الْأَرْضِ

“Göylərdə və yerdə nə varsa, (hamısı) Allahı təqdis edib şəninə təriflər deyər” (ət Təğabun, 64/1)

فهو لا يتوسَّل إلى الإقناع بوسائل الصناعة، بل بوسائل الطبيعة الغنية، لِذَلك جاءتْ بلاغته نتيجة عقلٍ نَيِّرٍ وثقافةٍ دينيةٍ استقاها مِن يَنْبُوعِ النُّبُوَّةِ الصافي

“O, əqidəyə sənət vasitəsi ilə deyil, zəngin təbii yollarla nail olmuşdur. Odur ki, onun bəlağəti saf nübüvvət qaynağından əxz etdiyi parlaq zəkanın və dini mədəniyyətin nəticəsi olmuşdur” (Divanu –İmam Əli)

2 – izafət (الإضافة) olduqda, məsələn:

وَأَنَّ اللّهَ لاَ يُضِيعُ أَجْرَ الْمُؤْمِنِينَ

“Allah mömönlərin mükafatını puça çıxarmayacaq” (Ali –İmran, 3/171)

كان ظلام الليل ينسحب إيذانا بصباح جديد

“Gecənin zülməti yeni bir sabahın gəlişindən xəbər verərək geri çəkilirdi” (Alə əl-Əsvani)

Cümlədəki mövqeyinə görə adlıq, təsirlik və yiyəlik halda işlənən sözləri qısaca nəzərdən keçirdik. Qeyd etmək lazımdır ki, irabda müstəqil mövqeyə malik olmayan və digər isimləri izləyən və onların fleksiyasına uyğun olaraq fleksiya olunan söz qrupları da vardır. Bunlara sifət (الصفة), əvəzedici qoşma (البدل), təkid (التوكيد) və əlavə (العطف) daxildir (6, s.15-19).

Abbas Həsən, İbn Qasim əl-Muradi və bir çox digər ərəb nəhviləri rəf, nəsb, cər və cəzmi irabın dörd növü (للإعراب أنواع أربعة: الرفع، النصب، الجر، الجزم – Abbas Həsən, I, s.103 ) kimi xarakterizə edirlər. Eyni zamanda ləfzi, təqdiri və məhəlli irab da irabın üç növü kimi dəyərləndirilir. Bunları bir-birilə qarışdırmamaq lazımdır. İbn Hişam əl-Ənsari “İrab” fəslində yazır: “الأعراب أثرٌ ظاهر أو مقدر يجلبه العامل في آخرِ الكلمة، وأنواعه أربعة: رفع ونصب في اسم وفعل، نحو: "زيدٌ يقومُ ، وإنّ زيداً لن يقوم"، وجر في اسم نحو: "لِزيدٍ" وجزمٌ في فعلٍ نحو: "لم يقُمْ ولهذه الأنواع الأربعة علامات أصول، وهيَ: الضمة للرفع، والفتحة للنصب، والكسرة للجر، وحذف الحركة للجزم، وعلاماتٌ فروعٌ عن هذه العلامات، وهي واقعة في سبعة أنواع...” (İrab amilin söz sonuna gətirdiyi zahiri, yaxud müqəddər əlamətdir. Onun dörd növü vardır: isim və feldə adlıq və yiyəlik, məsələn: "زيدٌ يقومُ ، وإنّ زيداً لن يقوم" , ismin yiyəlik halı, məsələn: "لِزيدٍ" və felin şərt şəkli, məsələn: "لم يقُمْ . Bu növlərin dörd əsl əlaməti vardır. Bunlar: adlıq hal üçün damma, təsirlik hal üçün fəthə, yiyəlik hal üçün kəsrə, sükun üçün isə hərəkənin düşməsidir. Bu əlamətləri əvəz edən ikinci dərəcəli əlamətlər yeddi fəsildə yerləşir...) (7, s.38).

İbn Qasim əl-Muradi İbn Malikin “Əlfiyyə”sinə yazdığı şərhində irabın dörd növü olduğunu xatırlatdıqdan sonra əl –Maziniyə istinadən cəzmin (sükun formasının, yaxud felin şərt şəklinin) iraba daxil olmadığını və bununla da irabın üç növü olduğu fikrini gündəmə gətirir: “...وهذه الأنواع ثلاثة أقسام: قسم يشترك فيه المعربان: الإسم المتمكن والفعل المضارع. وهو الرفع والنصب. تقول: زيد يَهابُ، وإنّ زيدا لن يهابَ. وقسم يختصّ بالاسم – وهو الجرّ – نحو: مررتُ بِزَيْدٍ. وقسم يختصّ به الفعل – وهو الجزم – نحو: لم يَهَبْ.” (Sözügedən növlər üç qismə bölünür: fleksiya olunan isim və müzare fel. O, adlıq və təsirlik hala müvafiq gəlir. Məsələn, زيد يَهابُ، وإنّ زيدا لن يهابَ (“Zeyd qorxur” və “Zeyd qorxmayacaq”). Yiyəlik hal qismi isim üçün – مررتُ بِزَيْدٍ, sükun qismi isə fel üçün – لم يَهَبْ səciyyəvidir) (8, s.60).

İrab və onun əsl əlamətləri haqqında İbn Malik deyir:

والرفعَ والنصبَ اجْعَلَنْ إعراباَ لاسمٍ وفعلٍ، نحوُ: لن أهابَا

والاسم قد خُصِّصَ بالجرِّ، كما قد خُصِّصَ الفعلُ بِأنْ ينْجَزِمَا

فارْفَعْ بِضَمٍّ وانْصِبَنْ فَتحاً، وجُرْ كَسْراً، كذِكْرُ اللهِ عَبْدَهُ يَسُرْ

Burada “الرفعَ” kəlməsi “اجْعَلَنْ” felindən əvvəl gələn tamamlıqdır. Tamamlığın feldən önə keçməsi şer zərurətlərindən irəli gəldiyi üçün yolveriləndir (Abbas Həsən, s.104). Qasim əl –Muradi, İbn Malikin bu beytini şərh edərək bəzi semantik – stilistik təshihlər etməyə çalışmışdır. Məsələn, müəllif qeyd edir ki, “والاسم قد خُصِّصَ بالجرِّ” (isim yiyəlik halla xüsusiləşmişdir) ifadəsi daha yaxşı olardı ki, “والجرّ قد خُصِّصَ بالإسم” (yiyəlik hal isimlə xüsusiləşmişdir (yəni, yiyəlik hal ismə xasdır)) şəklində verilsin. Əks təqdirdə belə çıxır ki, adlıq və təsirlik hal ismə aid deyildir. Eyni mülahizə fel haqqında deyilənlərə (كما قد خُصِّصَ الفعلُ بِأنْ ينْجَزِمَا) də şamildir. Buradakı “ك” “خُصِّصَ” felinin məsdərinin əvəzləyicisi olan mütləq tamamlıqdır, “ما” ilə izah olunmuş məsdərə və ondan sonra gələnlərə əlavə olunmuşdur. “لاسمٍ” “إعراباَ” sözünün sifətindən asılıdır. “نحوُ”: düşən sözün xəbəridir, hekayə cümləsinə əlavə olunmuşdur (مضاف إلى الجملةٍ على = الحكاية narratif de phrase). “أن” ilə izah olunmuş məsdər və ondan sonra gələnlər yiyəlik hal yerindədir. Üçüncü beytdə irabın əslinin hərəkələrdən və sükundan ibarət olmasına işarə edilir, yəni adlıq hal damma, təsirlik hal fəthə, yiyəlik hal kəsrə, cəzm isə sükun ilə ifadə olunmalıdır. Adlıq, təsirlik və yiyəlik halın hər üçü “ذكرُ اللهِ عبدَه يسرُّ” cümləsində ifadə olunmuşdur (8, s.60-61).

İrabın iki qism əlamətinin olduğu qeyd edilir: a) əsl əlamət. Bu, adlıq halda dammanın, təsirlik halda fəthənin, yiyəlik halda kəsrənin, felin şərt formasında isə sükunun olmasıdır; b) əsl əlamətin adından çıxış edən düzəltmə əlamətlər. Bunların sayı yeddidir: 1) altı ad qruplu söz: burada “و” adlıq halda dammanı, “ا” təsirlik halda fəthəni, “ي” isə yiyəlik halda kəsrəni əvəz edir; 2) təsniyədə olan sözlər: bu zaman adlıq halda “ا” dammanı, təsirlik və yiyəlik halda isə “ي” fəthəni və kəsrəni əvəz edir; 3) düzgün müzəkkər cəmdə olan sözlər: bu zaman adlıq halda “و” dammanı, təsirlik və yiyəlik halda isə “ي” fəthəni və kəsrəni əvəz edir; 4) düzgün müənnəs cəmdə olan sözlər: bu zaman təsirlik halda kəsrə fəthənin adından çıxış edir; 5) hallanmayan ad qruplu sözlər: burada yiyəlik halda fəthə kəsrənin adından çıxış edir; 6) təsniyə bildirən “ا”-in, cəm bildirən “و”-ın və ikinci şəxsi ifadə edən “ي”- nin birləşdiyi indiki zaman felləri (الأفعال الخمسة). Bu zaman xəbər formasında “ن” dammanı, “ن” –nun düşməsi arzu və şərt formalarında fəthə və sükunun adından çıxış edir; 7) sonu zəif samit olan müzare fellər. Bu zaman söz sonundakı zəif samitin düşməsi sükunu əvəz edir (9, s.80-81).

İrabın ləfzi, təqdiri və məhəlli növlərinə ötəri şəkildə nəzər salsaq görərik ki:

1) ləfzi irab zamanı söz sonunun dəyişməsi aşkar şəkildə görünür, yəni sözlərin fleksiya əlamətləri formal olaraq ifadə olunur. Məsələn:

كَانَ الإمامُ عَلِيٌّ كَرَّمَ اللهُ وَجْهَهُ يَمْتَازُ بِعَقِيدَةٍ رَاسِخَةٍ (ديوان إمام علي)

“İmam Əli (Allah ondan razı olsun) sabit əqidəsi ilə fərqlənirdi”

2) təqdiri irabda sözün sonundakı əlamətlər güman olunur. Təqdiri irab aşağıdakıları əhatə edir:

a) məqsur; bu zaman hər üç hərəkə güman olunur, məsələn:

يَهْوَى مُصْطَفَى العُلَى

“Mustafa Uləni sevir”

b) adlıq və yiyəlik halda sonları eyni zəif samitlə bitən ad qruplu sözlərin sonunda güman olunan damma və kəsrə, məsələn:

يَقْضِي القاضي على الجاني

“Qazi cinayətkar barəsində hökm çıxarır”

c) Bəzi Quran qareləri tələffüzü asanlaşdırmaq məqsədilə kəsrəli həmzəni sükunla əvəz etmişdirlər. Bu zaman hər üç hərəkə güman olunur. Məsələn:

فَتُوبُواْ إِلَى بَارِئِكُمْ

“Buna görə də yaradanınıza tərəf üz tutaraq tövbə edin” (əl –Bəqərə, 2, 54)

Hətta bəzi qarelərin qiraətində dammalı “ت” sükuna çevrilir. Məsələn:

وَبُعُولَتُهُنَّ أَحَقُّ بِرَدِّهِنَّ

“Onları geri almağa daha çox haqlıdırlar” (əl –Bəqərə, 2/228)

ç) özündən sonrakı hərfin hərəkəsinə uyğun olaraq hər üç hərəkəni özündə ehtiva edir. Məsələn, “Fatihə” surəsindəki “الحمد” sözü kimi (10, s.9-10):

الْحَمْدُ للّهِ رَبِّ الْعَالَمِينَ

“Aləmlərin Rəbbi olan Allaha həmd olsun!” (əl –Fatihə, 1/2)

e) subyekt predikat əlaqəli mürəkkəb xüsusi adların sonunda hər üç hərəkə güman olunur. Məsələn: تَأبَّطَ شَرًّا، الحسنُ الوجهُ kimi kişi, yaxud qadın adları; ədat və zərflə ifadə olunmuş “رُبَّ” və “حَيْثُ” kimi kişi adları və s.

ə) söz, yaxud cümlə şəklində olan vasitəsiz nitqdə hər üç hərəkə güman olunur. Məsələn:

قلتُ: لا إلهَ إلا اللهُ

1) məhəlli, yaxud mənəvi irabda sözün sonunun dəyişməsi onun zahiri və müqəddər əlamətinə görə deyil, cümlədəki funksiyasına görə müəyyənləşdirilir. Buna məbni sözlər, cümlə üzvü funksiyasında çıxış edən predikativ tərkiblər və s. daxildir (Bəsrə qrammatika məktəbi, s.92). Məhəlli irab aşağıdakılar üçün xarakrterikdir:

- Fleksiya olunmayan sözlər üçün, məsələn: أكرمتُ من تعلَّمَ (öyrənən şəxsə hörmət edirəm). Burada “من” sükun qəbul etmiş nisbi əvəzlikdir, təsirlik hal yerində olan tamamlıqdır.

Bundan başqa irabda yeri olan cümlələr, “أن” ilə izah olunmuş məsdərlər, ön qoşma vasitəsilə yiyəlik hala salınmış ad qruplu sözlər və s. də məhəlli iraba daxildir.

Ədəbiyyat:

1. V.Məmmədəliyev, Ərəb dilçiliyi, Bakı, “Maarif”, 1985, 288 s.

2. الدكتور روحي البعلبكي، المورد قاموس عربي –إنكليزي، ط، 21، بيروت، 2007

3. Gramatica de la lengua árabe para hispanohablantes, bajo la dirección de María Angélica y Millar Cerda, Edutorial Universitaría, 2005, 320 p.,

4. محمد مهي الدين عبد الحميد، التهفة السنية بشرح المقدمة الآجرُّمية، ضبطه ورقمه وشجره عبد اجليل العطا البكري، 234ص

5. 476p , 1810 Paris .Grammaire arabe,Silvestre de Sasy

6. طاهر شوكت البياتي، تيسير الأعراب، ط 1، بيروت – لبنان، 2004، 448ً ص، ص 15-19

7. أوضح المسالك إلى ألفية ابن مالك. تأليف الإمام أبي محمد عبد الله جمال الدين بن يوسف ابن أحمد بن عبد الله بن هشام الأنصاري، المصري ومعه كتاب عدة السالك إلى تحقيق أوضح المسالك وهو الشرح الكبير من ثلاثة شروح. تأليف محمد محي الدين عبد الحميد عفا الله تعالى عنه، الجزء الأول، القاهرة: دار الاطلاع 2004، 334 ص.

8. شرح الألفية لابن مالك. تأليف الحسن بن قاسم المرادي، تحقيق الدكتور فخر الدين قباوة، الجزء الأول، دار مكتبة المعارف للطِباعَة والنشر، بيروت –لبنان، الطبعة الأولى 2007م – 1428هـ، 687 ص.

9. İ. Abbasov, Müasir dilçilik baxımından ərəb dili funksional sintaksisinin problemləri, Bakı, 2007, 234s.

10. أبو جعفر أحمد بن محمد بن إسماعيل النحاس، إعراب القرآن، تحقيق وشرح وفهرسة الدكتور محمد أحمد قاسم، الجزء الأول، بيروت – لبنان، 2004،

R E S U M E

The article has been devoted to the basic difference between the three parts of speech in Arabic language. It is noted in the article that in principle, only nouns have case endings to indicate their function in the sentence. Western grammars usually call the three endings –u, –i –a “nominative”, “genitive”, “accusative” respectively. In Arabic grammar they are called raf, jarr, nasb. The case endings refer to syntactic functions.

Р Е З Ю М Е

Настоящая статья посвящена к основному различию между тремя частями речи в арабском языке. В статье подчеркивается что, в основном только имени имеются падежные окончания для того, чтобы указывать их функцию в предложении. Западные грамматики обычно называют эти три окончания – у, – и, – а «именительный», «родительный», «винительный». В арабском грамматике эти называются «раф», «джарр», «насб». Итак, падежные окончания относятся к синтаксическим функциям.

Açar sözlər: qrammatik təhlil, hallanma, adlıq hal, yiyəlik hal, təsirlik hal

Ключевые слова: грамматический анализ, склонение, именительный падеж, родительный падеж, винительный падеж

Key words: parsing, declension, nominative, genitive, accusative

Rəyçilər: 1. Filologiya elmləri namizədi, dosent S.Süleymanov

2. Filologiya elmləri namizədi C.Quliyeva

Qizilgül Ağəli qizi Abdullayeva

XVII ƏSR AZƏRBAYCAN ƏDƏBİ DİLİNDƏ FONOVARİANTLILIQ

Ədəbi dilin inkişafı dilin bütün yaruslarını əhatə edir. Lakin dildə baş verən dəyişikliklərin nisbəti dilin bu qatlarında eyniyyət təşkil etmir. Daha çox dəyişməyə məruz qalan dilin lüğət tərkibli olsa da, bu, fonetik – orfoqrafik normadan da yan keçmir. Bu isə o demək deyildir ki, dilin fonetik sistemində qanunauyğunluq yoxdur. Əksinə, hər hansı bir zaman kəsiyi üçün fonetik normanın müəyyənləşməsi dildə mövcud olan fonovariantların birinin işləklik qazanaraq digərini sıradan çıxarması, ədəbi dildə sabitləşməsi və norma səviyyəsinə qalxması ilə nəticələnir. Bu isə dildə gedən hər hansı bir prosesin nəticəsi olaraq meydana gəlir. XVI əsrdən əsası qoyulan demokratikləşmə və milli dilin müəyyənliyi XVII əsr Azərbaycan ədəbi dilinin bütün normalarında olduğu kimi fonetik – orfoqrafik normasında da aparıcılıq qazanır. Bildiyimiz kimi, XV – XVII əsrlərdə yazıda nəstəliqdən daha çox istifadə edilmişdir. Çünki bu xətt növü nisbətdə türk milli zəmininə uyğunlaşan və bu zəmin üzərində köklənən bir xətt növü kimi qəbul edilirdi, bu xətt növündə ərəb qrafikasından istifadə zamanı fars, eləcə də türk dil mühiti nəzərə alınır və ərəb hərfləri yerli dilin fonetik tələblərinə uyğunlaşdırılırdı. Çox təəssüf ki, nəstəliqlə (eləcə də digər xətt növləri ilə) yazılan klassik irsimiz müxtəlif tədqiqatçılar, mətnşünaslar tərəfindən müxtəlif cür oxunur və beləliklə, bu, kontekst daxilində məskunlaşan leksik vahidlərin həm məzmun baxımından variantlılığını meydana çıxarır, həm də bu lüğəvi vahidlərin bir çoxunun yeni fonoformalarının yaranmasına cəbəb olur. Bunu XVII əsr Azərbaycan ədəbi dilini təmsil edən dil materiallarını izləmə də sübut edir. Məhz dilimizin bu zaman kəsiyinə məxsus yazılı abidələrin dilinə tarixi gedişat tarixi orfoqrafiyamızın – imlamızın, həmçinin dilimizin fonetik prinsiplərinin üzə çıxarılmasında bizə yardımçı olur. İlk öncə, XVII əsr Azərbaycan ədəbi dilində eyni sözlərdə sait səs fərqliliyinin mövcudluğu diqqət çəkir. Yəni bir leksik vahidin sait fonemə görə orfoqrafik göstəricilərində paralellik yarandığının şahidi oluruq. Təbii ki, bu şahidliyin təminatçısı rolunda XVII əsr yazılı abidələrinin faktik dil nümunələri çıxış edir. Məsələn: I şəxs tək əvəzliyinin ifadəçisi olan mən əvəzliyi bu fonoforma ilə yanaşı min şəkli əlaməti ilə də yazıda görünür:

Kim məni – bidelni qılsan könlüm alğandın cüda (MD, s. 209);

Sağınuz min olupdur meh şəfəşdin aşikar (MD, s. 211).

Eyni fikri II şəxs təkdə işlənən sən əvəzliyi haqqında da demək mümkündür:

Səni irür ğərəz irür hekayət Leyli və Məcnun;

Sin irürsin muradi – əfsanə irür vaməq və üzra (MD, s. 203).

Şəxs sonluqlarının şəxs şəkilçilərindən törəməsi fikrinə əsaslansaq, irürsin felinin sonluğunda həmin şəxs əvəzliyinin sin formasını görməmək mümkün deyil. Bu fakt özü də həmin şəxs əvəzliyinin ikili formasının işləkliyindən xəbər verir. Amma təbii ki, statistika mən və sən formalarının (min və sin fonovariantlarına nisbətən) işlənmə tezliyinin fəallığından xəbər verir.

Heç / hiç, nə / ni, tək / tik, içrə / içra, kim / küm, qəra / qarə, daxi / dəxi və s. kimi leksik vahidlər də bir dil nümunəsinin yazıdakı ikili orfoqrafik cildindən xəbər verir. Sözlərin fonetik cildindəki bu müxtəliflik isə fonetik hadisələrə bağlanır. Yəni baş verən hər hansı bir fonetik hadisə sözün fonetik cildinə, yazı formasına təsir edir. Fonetik hadisələr isə daha geniş arena kəsb etdiyindən (yəni həm sait, həm də samitləri əhatə etdiyindən) yalnız sait səs keçidləri üzərində dayanaraq məhz sait əvəzlənmələrinin sözün fonetik cildinə təsirini müəyyənləşdirəcəyik.

o > a əvəzlənməsi (savurur – QD, s. 31; ana – QD, s. 35; qavmaq – MD, s. 222, avuc – QS, s. 108; av – S, s. 109) XVII əsr Azərbaycan ədəbi dilinin fonetik sistemində söz əvvəlində və söz ortasında qeydə alınır. Daha çox cənub qrupu şivələri üçün xarakterik olan (av, avçı, davşan, navrız, qahım…) (19, s. 44) bu hadisəyə az və çox dərəcə Qubadlı (1, s. 18), Laçın, Ağdam, Füzuli, Cəlilabad, Kəlbəcər, Beyləqan, İmişli rayon şivələrində (2, s. 57, 109), eləcə də Təbriz şivələrində rast gəlinir (13, s. 8). Bu əvəzlənmənin əhatə dairəsi yalnız bununla bitmir. Belə ki, bir sıra türk dillərində (5, s. 456; 7, s. 76-77), eləcə də qədim türk yazılı abidələrində (11, s. 353, 358; 18, s. 23) bu hadisə qeydə alınır. Bu variantların hansının daha qədim olub olmaması məsələsinin özü də bir mübahisə obyektidir. Məsələn, bu əvəzlənməyə məruz qalan av allamorfunun ov fonoformasına nisbətən daha qədim olduğundan söhbət açan E.Əzizov гейд едир ки, «ов формасынын фяал ишляндийи дюврлярдя ядяби дил нцмуняляриндя ав формасына тясадцф олунмасы йазы яняняси иля баьлыдыр» (6, с. 151). Savurur…tipli sözlərdə isə o > a uyğunluğu cənub ləhcəsinə məxsus əlamət, şəkilçi morfemlərdəki dodaq variantına keçid isə şərq ləhcəsinin aparıcı xüsusiyyəti kimi göstərilir. XX əsrin əvvəllərində də bu hadisəni izləyən T.Hacıyev bunu bir tərəfdən Azərbaycan dilinin ənənəvi ədəbi tələffüz norması, digər tərəfdən isə türk dilinə meylli üslubların təsiri kimi qəbul edir (8, s. 119). Biz isə bunu həm də ədəbi dilin XVII əsrinə qədərki dövrdə koyne rolunu oynayan Təbriz – Şirvan dialektlərinin haqqında danışdığımız zaman kəsiyindəki davamı kimi qəbul edirik.

ə > i əvəzlənməsi (xiyal – S, s. 77) dialektlərimizdə də işlənmə tezliyinin azlığı ilə diqqəti çəkir. Bu fonetik hadisə Azərbaycan dıli ilə başqırd (4, s. 284), xakas və tatar dillərinin müqayisəli təhlili zamanı da üzə çıxır. Belə ki Azərbaycan dilində sözün ilk hecasında işlənən [ə] saiti bu dillərdə [i] saitinə uyğun gəlir. Azərbaycan dilindəki sən, gəl, kəs, tər, səkkiz leksik vahidləri tatar dilində sin, kil, kis, tir, siqez; başqırd dilində isə müvafiq ardıcıllıqla hin, kis, tir, hiqez kimi fonoformalar qazanır (9, s. 21). Азярбайъан дилинин кечид шивяляри цчцн дя характерик олан я > и явязлянмяси щаггында фикир сюйляйян А.Вялийев гейд едир ки, «бу щадися гапалылашма иля ялагядар олараг, сюзцн яввялиндя, биринъи вя сонракы щеъаларда ямяля эялир. Щямин явязлянмялярин тюрянмясиня сябяб яксяр щалларда ачыг я саитиня сонракы сонор сясин (н, р), й самитинин тясири вя надир щалларда ися ш, к кар самитляри иля гоншулуг дцшцнцля биляр» (21, с. 84).

ü > i səs keçidi isə (visal – QS, s. 108) daha çox şimal-şərq ləhcəsində işlənsə də, az da olsa digər dialektlərdə də qeydə alınır (14, s. 25; 3, s; 30).

e > i saitlərinin bir-birini əvəz etməsi (didüm – MD, s. 223; dima – MD, s. 241) əsasən Quba dialekti üçün xarakterikdir (16, s. 43-44). Amma Bakı dialektində (20, s. 19), Naxçıvan (14, s. 30) və Muğan qrupu şivələrində (3, s. 31) də işlənməkdədir. Bu əvəzlənmə həmçinin tatar, yakut, xakas (10, s. 263), eləcə də başqırd (5, s. 12-14) və uyğur (10, s. 142, 147, 153, 156) dillərində də qeydə alınır.

ə > a (istamas - MD), i > u (surətlu - MD) kimi səs keçidlərinə də XVII əsr Azərbaycan ədəbi dilinin təmsilçiləri olan Q.Təbrizi, S.Təbrizi, Məsihi kimi söz sənətkarlarının dilində rast gəlinir və bütün bu əvəzlənmələr sözün fonetik cildindəki dəyişmələri təmin edir. Əlbəttə inandırıcı görünmür ki, bu tarixi mərhələdə (istərsə də digər zaman kəsiklərində) milliyə söykənməkdə olan bir dildə haqqında danışdığımız bu leksik vahidlər, məsələn, konkret olaraq istəməz → istamas şəklində; demə → dima …şəklində tələffüz edilsin. Təbii ki, bu ancaq orfoqrafik prinsiplərlə bağlı bir məsələ idi. Nəzərə alsaq ki, söhbət XVII əsrdən gedir, demək, müasir orfoqrafik normalarından çıxış etmək çox gülünc olardı. Bütün bunları XVII əsrin fonetik orfoqrafik normasındakı pərakəndəlik, sistemsizlik kimi də qəbul etmək düzgün deyil. Zənnimizcə bu, yeni dövrün ab – havası, fikrimizi daha da dəqiqləşdirsək, yeni başlayan dil proseslərindən biri olan demokratikləşmədən doğan demokratizmlə bağlıdır. Bir məsələni də xüsusilə vurğulamaq istərdik. Bu da ondan ibarətdir ki, janr dəyişikliyinə doğru istiqamətlənmə də orfoqrafik normada müəyyən bir iz buraxır və bu, sözlərin tələffüz sistemindəki dəyişikliklərlə yanaşı, həmin lüğəvi vahidlərin yazı sistemindəki paralelliklərinə də rəvac verir. Nəzərə alsaq ki, XVII əsr milli müəyyənliyin davamı olan mərhələlərdən birinin zaman kəsiyidir, onda məsələnin elmi izahı daha da aydınlaşmış olar. Nümunə üçün bir məsələni də qeyd edək ki, XX əsrin I yarısında yeni əlifbaya – latın qrafikasına keçid dövründə «Azərbaycan dili imlası… daha da pərakəndə şəklə düşür. Ikiəlifbalılıq şəraitində bu təbii idi. Bir tərəfdən ərəb qrafikalı yazımız inqilabdan əvvəlki qarışıq nizamını davam etdirir, o biri tərəfdən latın qrafikalı əlifbada yazı özünü qaydaya sala bilmir» (7, с. 262). Belə məqamlarda şərtiliyi də istisna etməyən T.İ.Hacıyev XX əsrin əvvəllərində Azərbaycan ədəbi dilinin fonetik - orfoqrafik normasını təhlil edərkən yazır: «Müasirlərin özləri şahidlik edirlər ki, əncəq, bəşqə yazılır, ancaq, başqa oxunur; anləşılsun yazılır, anlaşılsın oxunur; toğri, doğru oxunur…» (8, s. 118). Məsələyə daha da reallıqla yanaşsaq, görərik ki, sadaladığımız leksik vahidlərin imla variantlılığı XVII əsr Azərbaycan ədəbi dilinin lüğət tərkibinə daxil olan leksemlərin cüzi bir hissəsini əhatə edir və epizodikliyi ilə yadda qalır. Onu da qeyl edək ki, yazıda eyni sözün müxtəlif imla qoşalığından nə XVIII, nə XIX, nə də XX əsrin fonetik – orfoqrafik norması xali deyil. Мясялян, «ХХ ясрин яввялляриндя латын ялифбасы иля чыхан «Йени йол» гязети бирдян нядянся (сюзя битишик йазылан – курсив бизимдир) ЫЫЫ шяхс хябярлик шякилчисинин бир вариантда вя сюздян айры йазды: мцмкцндцр – мумкун дур, доьру дцр – доьру дур» (7, с. 262).

Təbii ki, XVII əsrdə normalılığın əsasında qədim türk xüsusiyyətləri dayansa da, klassik kitab dili ilə folklor – danışıq dilinin hələ də paralel inkişafı, XVII əsr Azərbaycan ədəbi dilinin daha çox Fцzuli ədəbi məktəbinin davamçıları simasında aparıcılığı, alınma dil nümunələrinin əruzdakı intensivliyi də az və ya çox dərəcədə fonetik – orfoqrafik normaya öz təsirini əsirgəmir.

ЯДЯБИЙЙАТ

1. Аббасова Р. Азярбайъан дилинин Губадлы шивяляри. Бакы, 2009.

2. Азярбайъан дилинин диалектоложи атласы. Бакы, 1990.

3. Азярбайъан дилинин Муьан групу шивяляри. Бакы, 1955.

4. Баскаков Н.А. Введение в изучение тюркских языков. М., 1969.

5. Дмитриев Н.К. Грамматика башкирского языка. М.-Л., 1948.

6. Язизов Е. Азярбайъан дилинин тарихи диалектолоэийасы. Бакы, 1999.

7. Щаъыйев Т. Азярбайъан ядяби дили тарихи. Бакы, 1987.

8. Щаъыйев Т. ХХ ясрин яввялляриндя Азярбайъан ядяби дили. Бакы, 1977.

9. Исхаков Ф.Г. Характеристика отдельных гласных современных тюркских языков / ИСГТЯ, I, М., 1955.

10. Исхаков Ф.Г. Характеристика отдельных гласных современных тюркских языков / ИСГТЯ, IV, М., 1962.

11. Малов С.Е. Памятники древнетюркской письменности. М.-Л., 1951.

12. Малов С.Е. Уйгурский язык. М.-Л., 1954.

13. Мамедов М.А. Тебризский диалект азербайджанского языка. Автореф.дис. … канд.филол.наук. Баку, 1989.

14. Нахчыван МССР-ин диалект вя шивяляри. Бакы, 1962.

15. Русско-туркменский словарь. М., ГИИНС, 1956.

16. Рцстямов Р.Я. Губа диалекти. Бакы, 1961.

17. Шакирова Р.Ф. Фонетические особенности говора татар Краснооктябрьского района Горьковской области / Материалы по диалектологии. Казань, Ташкнигоиздат, 1955.

18. Щербак А.М. Огуз-наме. Мухаббат-наме. М., 1959.

19. Ширялийев М. Азярбайъан диалектолоэийасынын ясаслары. Бакы, 1967.

20. Ширялийев М. Бакы диалекти. Бакы, 1957.

21. Вялийев А. Азярбайъан дилинин кечид шивяляри. Бакы, 2004.

РЕЗЮМЕ

В статье представлена фоновариативность, присущая азербайджанскому литературному языку XVII века, а также исследуются причины, способствующие появлению фонетической вариативности одной и той же лексемы.

SUMMARY

In the article are investigated phonovariability is presented in the Azerbaijani literary language of XVII century, and also the reasons promoting occurrence of phonetic variability of the same lexeme.

Ачар сюзляр: ядяби дил, фоновариантлылыг, сяс явязлянмяси, leksem, фонетик-орфографик норма

Ключевые слова: литературный язык, фоновариативность, чередование звуков, лексема, фонетико-орфографическая норма

Keywords: a literary language, phonovariability, a sound interchange, a lexeme, fonetiko-spelling norm

Ряйчи: ф.е.д., профессор Н.Мяммядли

Хатиря Абдуллайева

МЦЩАЪИР ЪЯНУБИ АЗЯРБАЙЪАН ШАИРЛЯРИНИН ДИЛИНДЯ

ОККОЗИОНАЛ ЛЕКСИКА (Фелляр)

«Сюз йарадыъылыьы бир тяряфдян дилин грамматикасы вя ясас лцьят фондуну баьлайан баь, диэяр тяряфдян ися ясас лцьят фонду иля дилин цмуми лцьят тяркибини баьлайан форма вя цсуллары ящатя едир» (7, с. 36). Бу цсуллара эялинъя, дцнйа дилляри вя тцрк дилляри арасында еля дя бюйцк бир фярглилик йохдур. Тцрк дилляриндя вя тябии ки, тцрк дилляриндян бири олмаг етибариля Азярбайъан дилиндя сюз йарадыъылыьынын бир гайда олараг цч нювц эюстярилир: Лексик, морфоложи вя синтактик цсуллар. Цмумиййятля, сюзйаратмада иштирак едян компонентляр айры-айрылыгда дейил, бцтювлцкдя, йяни бир-бири иля гаршылыглы ялагядя бядии дилин арсеналына гатылыр. Еля бядии дилин ясас кейфиййяти сайылан експрессивлик, дцзялтмя вя мцряккяб сюзлярдя кюклярля шякилчилярин вя айры-айрылыгда мцстягил ишляня билян сюз кюкляринин бир мцряккяб сюз дахилиндяки гаршылыглы ялагяси ясасында йараныр (3, с. 137). Ъянуб шаирляринин дилиндя Шимал голу иля ортаг олан кифайят гядяр дцзялтмя вя мцряккяб гурулушлу сюзляр гейдя алыныр. Тябии ки, мцщаъир Ъянуб шаирляри Шимал дил мцщитиндя мяскунлашдыьына эюря щямин сюзлярин хцсуси мараг доьураъаьына ямин дейилик. Одур ки, биз Ъянуб шаирляринин дилиндя ишлянян, лакин Шимал дил мцщитиндя гейдя алынмайан лексик ващидляри диггятя чатдырмаьы мягсядяуйьун сайырыг. Бу дил нцмуняляри Шимал дил мцщитиндя тязя олмалары иля бярабяр, щям дя Ъянуб цчцн фярди цслуб йенилийи иля диггяти чякир. Бу, Ъянуб шаирляринин дилиндя эедян сюз йарадыъылыьынын мящсулларыдыр. Мцщаъир ъянуб шаирляринин дилиндя сюзйаратма просесинин, йениляшмянин ясасян ики йолла даща эцълц эетдийи мцшащидя олунур: 1. Морфоложи йол 2. Синтактик йол.

Щяр ики йолла йаранан лексик ващидляр мцщаъир Ъянуб шаирляринин лцьят тяркибиндяки йени сюз ящатясини габарыглашдырыр. Морфоложи йолла сюз йаратмада ися фел дцзялдян шякилчилярин интенсивлийи диггятдян йайынмыр. Щямин шякилчи морфемляр ашаьыдакылардыр:

– ла². Бу шякилчи Ъянуб шаирляринин дилиндя бир гядяр активлийи иля диггяти ъялб едир. Сечилян фактик дил нцмуняляринин кямиййят етибариля бир гядяр чохлуьу да буну сцбут едир:

Салхымламаг. Бу сюзцн мянасынын даща дягиг мцяййянляшмяси цчцн шеири бир аз эениш щяъмдя вермяйи мягсядяуйьун щесаб едирик: Цзцмчцнцн дили сюзцндян ширин, Эцлцшц йыьдыьы цзцмдян ширин, Салхымын эиляси юзцндян ширин; Гызларын ялиндя мяръи габарлар, Баьлары саьырлар, Салхымлайырлар (СТ, 11, с. 37).

Салхымланмаг тябии бир просесдир. Мясялян: «цзцмцн салхымланыб юз будаьындан тябии шякилдя салланмасы». Салхымламаг просеси ися ким тяряфиндянся щяйата кечирилмялидир. Амма няйи вя неъя? Мятндян мялум олур ки, «цзцм баьларынын саьылмасы» дедикдя шаир мящсул йыьымыны нязярдя тутур. Цзцмчц гызын тяк-тяк салхымлары гырыб хцсуси габлара йыьмасыны ися салхымламаг адландырыр. Фикримизъя, щеч бир лцьятдя гейдя алынмайан бу лексик ващид шаирин фярди мящсулудур вя сящнянин образлы тясвири цчцн шаиря хидмят етмякдядир.

Видаламаг. Тябии бир ганун олан ахшамын дцшмясини шаир ашаьыдакы мисра иля яйаниляшдирир: Тябият бир сцкутла видалайыр эцндцзц (БА, 1, с. 21). Чох мараглыдыр, эцндцзля «саьоллашыр» вя «видалашыр» – демир, видалайыр кялмясиндян истифадя едир. Фикримизъя, шеирдяки бу сюз «йола салыр» мяна тутумуну газанан бир лексик ващиддир. Бялкя дя «саьоллашыр», «видалашыр» десяйди, беля бир тясир эцъц алынмайаъагды. Фикримизъя, шаир тяряфиндян йени тапынты олан бу сюз оккозионал лексиканын нцмуняляриндян бири кими дяйярляндирилмялидир.

Чянлямяк. Я.Тудянин дилиндя гейдя алынан вя щеч йердя якс олунмайан лцьяви ващидлярдян биридир: Эюйдян лейсан йаьар цряк чянляся (ЯТ, 5, с. 22). Сюз шаирин дилиндя «гямлянмяк», «кядярлянмяк», «дярдя дцшмяк», бир аз да дягигляшдирсяк, халг дилиндя ишляк олан «дярдя-гцбара дцшмяк», «дярд-гцбар елямяк» мянасына уйьун эялир вя шеирдя емоссионаллыьы тямин едир. Бизя эюря, сюз Я.Тудя лексиконуну йенилик бахымындан зянэинляшдирян сюзлярдян бири сайыла биляр.

– лаш². Я.Тудянин дилиндя гейдя алынан нотлашмаг сюзц (Дяниз дя нотлашар няьмя динляся – ЯТ, 5, с. 22) бу шякилчи щесабына ишыг цзц эюрцр вя «няьмялянмяк» мяна тутму иля паралелляшир. Дянизин тялатцмя эялмяси заманы йаранан сяданы шаир бир мусиги щармонийасына бянзядяряк бу сясин щямин лексик ващидля нота чеврилиб няьмялянмясиня ряваъ верир. Сюз шеиря ащянэдарлыг эятирмяк бахымындан уьурлу сайылыр.

Тябризляшмяк сюзцндя милли иля миллинин говушмасы реаллашыр. Бу реаллашма М.Эцлэцнцн образлы тяфяккцрцнцн мящсулу кими диггяти чякир вя Б.Ващабзадянин «60 иллик» йубилейиня цнванланыр: Мяълисиня эцл-чичякля эялмишям Тябризляшян бир црякля эялмишям (МЭ, 8, с. 30). Номинатив мяналы Тябриз сюзцнц образлашдыран, ону мяъазилийя доьру истигамятляндирян –ляш шякилчисидир. Сюз «цряк» лцьяви ващидиня йанашараг Тябризи тямсил едир вя бцтювлцкдя Ъянуби Азярбайъанын лейтмотивиня чеврилир.

Китаблашмаг сюзц яъняби иля миллинин говушмасындан мейдана эялян йени мязмунлу бир лексемдир. (Ня арзуйла, ня дя ки, Ямялля щесаблашыр. Юзц йаздыгларыйла, Юзц дя китаблашыр – ЯТ, 5, с. 50). Шаир ябядиляшмяк, «тарихин, заманын йаддашында галмаг» мязмунуну китаблашмаг сюзц иля яйаниляшдирир вя бунунла да юз сюз ещтийатына йени бир дил нцмуняси ялавя едир.

Чешмяляшмяк сюзц дя новаторъасына йарадылышдыр. Юз тяръцмейи-щалы иля кечдийи щяйат йолуну сямими етираф едян сюз устасы бу лексик ващидля «ъошуб-дашмаг» сюзцня бир явязляйиъи тапыр. Бу тапынты ися, тябии ки, фярдин истедады, юзцнямяхсуслуьудур. Яслиндя бюйцк сяняткарлар сюз йарадыъылыьына цслуби васитя кими бахыр. Бу, сюзцн ифадя имканларындан максимум дяряъядя сямяряли истифадя олунмасы, алышмыш образлардан гачылараг йени сюзляр васитяси иля йени образлар йарадылмасына ещтийаъдан иряли эялир (12, с. 79).

Йарпаглашмаг сюзц дя ейни йаранма йолунун нятиъясидир: Алман эюзялинин чинар бойунда Титряк нявазишин йарпаглашырды (СТ, 11, с. 78). Севэилисинин бойуну чинара бянзядян шаир она нявазиш эюстяриб севэисиня севэи ъавабы вермякля, о чинара щяйат верир, йашадыр. Яэяр чинар йашайырса, демяли, о, пющряляр верир, йашыллашыр. Бах бцтцн бу бюйцк мязмун кичик бир сюзля, йарпаглашмаг лексик ващиди иля ифадя олунур. Беляликля, сюз номинативликдян чыхараг поетизм сявиййясиня галхыр.

Эцняшляшмяк сюзц шаир тяфяккцрцнцн образлы мящсулудур: Сцкутлу гочалыьы Эюйя галдырмаг юзц Эцняшляшян эянълийи Эюздян салмагдыр дцзц (ЯТ, 5, с. 49). Шаир эянълик иллярини артыг архада гойан гоъалыгла, бу юмрц йашайан, бу иллярин астанасында дайаныб габаьа бахан эянълийин гошалашдырылмасынын реаллыгла уйушмадыьы гянаятиня эялир. Еля бу мянтигля «щяйатын ян ширин, ян шаграг, ян севдалы эцнлярини йашамаг» мязмунуну эцняшляшмяк сюзцндя йерляшдирир. Вя буну эянълийя шамил едир.

Кящкяшанлашмаг ися «мцгяддясляшмяк» сюзц иля еквивалентдир: Ана олмаг гадына Щяр саат ифтихардыр… О зирвяйя дюндцкъя… Миллятинин эюзцндя санки кящкяшанлашыр (ЯТ, 5, с. 47-48). Кящкяшан сюзц «сцд йолу», «щаъылар йолу» демякдир. Бу йолу йалныз мцгяддясляр эедя биляр. Мцгяддясляр ися аналардыр. Еля мцгяддясляшмяк дя, кящкяшанлашмаг да щяр заман аналара мяхсусдур.

Хялвятляшмяк лексеми дя шаирин мцвяффягиййятли сюз ойунудур. Бу лцьяви ващид «инсан щяниртисиндян узаг галан», «инсан айаьы чякилян», «кимсясиз галыб сяссизляшян» мянасына уйьун эялир (Гачыб далдаланыр щяря бир йанда, Фягят хялвятляшян баш хийабанда Бир няфяр гачмайыр, гачмайыр нядян? – СТ, 10, с. 57-58). Шаир бу сюзц «хийабан» лексеминин яввялиндя йерляшдиряряк ону атрибутивляшдирир, бядии тяйин сявиййясиня галдырыр. Нятиъядя сюз, «тянща галмыш хийабанын ващимяли сяссизлийи»ни якс етдирян дил нцмуняси кими мцвяффягиййят газаныр. Беляликля, эцняш, йарпаг, кящкяшан, хялвят сюзляри иля таныш олан шималлылар ъянуб дил мцщитинин йардымы иля оккозионал лексиканын йени нцмунялярини дя гаврайырлар.

–лан² шякилчиси дя ъянублу шаирлярин дилиндя сюз йарадыъылыьына ряваъ верир. Бу шякилчи иля баьлы фикир айрылыглары да диггятдян йайынмыр. Ясас фикир белядир ки, –лан²шякилчисинин тяркибиндяки –н нюв шякилчисидир, –ла² ися адлардан фел дцзялдян шякилчи морфемдир. Мясялян: хумарлан(маг), диллян(мяк) сюзляриндя –лан²тяркиб щиссяляриня айрыла билмир. Чцнки дилдя хумарла(маг), дилля(мяк) сюзляри йохдур. Хошлан(маг), тямизлян(мяк) сюзляриндя ися –лан² айры-айрылыгда –ла + –н щиссяляриня парчаланыр. Сябяби одур ки, дилимиздя тямизля(мяк), хошла(маг) сюзляринин интенсивлийи мювъуддур (9, с. 212). С.Ъяфяров бу мясяля иля баьлы гейд едир ки, дилимиздя бир сыра исимляр вардыр ки, онлар –ла, –ля шякилчилярини анъаг нюв шякилчиляри иля бирликдя гябул едир. Мясялян: диллян(мяк), йахынлаш(маг), айдынлат(маг) вя с. Бу сюзлярдя дилля(мяк), йахынла(маг), айдынла(маг) мцстягил шякилдя ишляня билмядийиндян бурада –лан² –лаш²–лат² исимдян фел дцзялдян шякилчи кими чыхыш едир (2, с. 183). М.Ерэин дя бу фикирдядир ки, –ла² шякилчиси иля дцзялян бир гисим феллярдя бу шякилчи морфемляр мцстягил ишлянмяйяряк сонларына фелдян фел дцзялдян шякилчи артырылыр. Мясялян: ъан+ла+н, –щош+ла+н, – йак+ла+ш – … (4, с. 170-171). Эюрцндцйц кими, М.Ерэин адлардан фел дцзялдян –ла²вя фелдян фел йаратмада иштирак едян суффикслярдян сющбят ачыр. Амма адлардан фел йаратмаьа ряваъ верян –лан²,еляъя дя –лаш² шякилчиляриндян сющбят ачмыр. Щалбуки щям бу шякилчиляр, щям дя –ла² шякилчиси мцстягил ишлянмя функсийасына маликдир.

Улдузланмаг, саггызланмаг сюзляри дя бу шякилчилярдян бири иля (-лан²) дцзялир вя С.Тащирин сюз дцнйасынын нцмуняляри кими реаллашыр (Сабащ бу салхымлар улдузланаъаг, Ширяси, дошабы саггызланаъаг – СТ, 11, с. 38). Шаир пайызын немяти олан цзцмцн йетишяряк саралыб дянявяр эиляляри иля бцтцн баьа «сяпиляъяйини» улдузланмаг, ширинлийин сон щяддини ися саггызланмаг сюзц иля ещтива едир. Нятиъядя йени йаранмыш сюзляр шаирин демяк истядиклярини юдяйир. Бу юдямядя щям мяъазилийин (улдузланмаг), щям дя щягигилийин (саггызланмаг) роллары бярабярляшир.

Гцббялянмяк. Яряб мяншяли гцббя вя тцрк мяншяли –лан²шякилчиси васитясиля формалашан бу лексем дя Ъянуби Азярбайъан шаирляринин дилиндян сечилиб: Синям парчаланыб ал гана дюнмцш Кюксцм гцббяляниб галхана дюнмцш (СТ, 10, с. 40).

Гцббя сюзц «йарымдаиря шяклиндя чатылмыш таван», «эцнбянд» мяналарыны ифадя едир (6, с. 130). Бу лексик ващид щал-щазырда мцстягил шякилдя дилимиздя ишлянмякдядир. Мясялян: эюй гцббяси. Амма гцббялянмяк дил нцмуняси Шимал нитг лексиконунда гейдя алынмыр. Контекстдян дя айдын эюрцнцр ки, бу сюз щягиги мянасындан чыхыб мяъазиляшмяйя мейллянир, «кюксц галхмаг», «синяси габармаг» мяналарынын ифадячиси кими чыхыш едир. Щяйат йолдашы фядаи олдуьуна эюря зцлмя, ишэянъяйя мяруз галан, сачы зянъиря баьланан, «гурумуш дюшц» даьланан, амма бцтцн бунлара синя эяряряк гцббялянян синясини галхана чевирян бир ананын чякдийи изтираблар тясвир обйектиня чеврилир. Гцббялянмяк сюзц бир гадынын йенилмяз вцгарыны якс етдирмяк бахымындан йениликчи шаиря уьур эятирир.

Инъилянмяк сюзцнцн ясасында инъи дурур. Мянасы «мирвари» демякдир. Шаир нямлянян кирпиклярдя эюз йашынын хырда дяняъиклярля сыраланмасыны (Сонра инъилянир кирпийиндя йаш, Бир ъцт улдуз гонур санки эюзцня – СТ, 10, с.26) инъилянмяк сюзц иля реаллашдырыр. Тясвири йени йаранан дил ващиди иля формалашдыран шаир, сюзц щягигилик мяърасындан чыхарараг, ону мяъазиляшдирмяйя сювг едир. Нятиъядя табло йараныр.

Арашдырмадан да айдын эюрцнцр ки, Ъянуб шаирляринин дилиндя эедян сюз йарадыъылыьы просесиндя щям тцрк мяншяли, щям дя яъняби сюзляр иштирак едир. Лексик шякилчилярин ися яксяриййяти миллидир. Кюк морфемляря эялинъя, тягдим олунан 14 сюздян 9-у тцркмяншяли, 5-и ися алынмадыр. Демяли, мцгайисядя нисбят фаизи миллинин хейринядир.

Бу бюлмядяки тящлиллярдян айдын эюрцнцр ки, сюз артымы морфемляр щесабына баш верир. Ясас мягсяд цмумян мцщаъир Ъянуб шаирляринин лексиконундакы дцзялтмя гурулушлу дил ващидляринин тягдим олунмасы дейил. Она эюря ки, кямиййятъя кифайят гядяр чох олан щямин лцьяви ващидляр еля Шимал дил мцщитиндя дя ишлякдир. Одур ки, ясас мараг даирямиз мящз бу шаирлярин дилини тямсил едян оккозионал лексиканын нцмунялярини ашкарлайыб цзя чыхармагла ялагядар олуб. Нятиъя ону эюстярди ки, фел йаратма просеси Ъянуб шаирляринин дилиндя адйаратмайа нисбятян даща эцълцдцр. Бу дил ващидлярини ядяби дилин лцьят тяркиби юз сыралараына гатмаса да, фярди-цслуби неолоэизм кими гябул етдийимиз щямин сюзляр бядии мягсядя, бядии щялля, бядии прийома хидмяти иля юйцня биляр.

ЯДЯБИЙЙАТ

1. Азяроьлу Б. Ясярляри. Бакы: Азярняшр, 1961, 284 с.

2. Ъяфяров С. Мцасир Азярбайъан дили (Лексика). Бакы: Маариф, 1970, 235 с.

3. Ефимов А.И. Стилистика русского языка. Москва: Просвещение, 1969, 262 с.

4. Ерэин М. Тцрк дил билэиси. 20-ъи баскы. Истанбул: Байрак басым, 1993, 384 с.

5. Яли Т. Сюз юмрц. Бакы: Азярбайъан няшриййаты, 1997, 328 с.

6. Яряб вя фарс сюзляри лцьяти. Бакы: Азярб. ССР ЕА няшриййаты, 1967, 1036 с.

7. Ганиев Ф.А. Суффиксальное словообразование в современном татарском литературном языке. Казань: Татарское книжное изд-во, 1974, 231 с.

8. Мядиня Э. Дцнйа ширин дцнйадыр. Бакы: Эянълик, 1989, 200 с.

9. Мцасир Азярбайъан дили (Морфолоэийа) ЫЫ ъилд. Бакы: Елм, 1980, 512 с.

10. Сющраб Т. Булаг. Бакы: Азярняшр, 1959, 98 с.

11. Сющраб Т. Мяним йолум. Бакы: Эянълик, 1975, 126 с.

12. Языковые процессы современной русской художественной литературы. Поэзия. М.: Наука, 1977, 336 с.

Окказиональная лексика в языке поэтов-эмигрантов Южного Азербайджана

(Глаголы)

В статье рассматривается роль глаголообразующих аффиксов в образовании окказиональной лексики в языке поэтов-эмигрантов Южного Азербайджана. Окказиональные слова анализируются в сравнении с северной языковой средой.

The new words in language of poets of Southern Azerbaijan

(Verbs)

In article has been considered the novelty revealed by means verb-formation affixes in language of poets of Southern Azerbaijan. The new words is defined in comparison with northern language environment.

Ачар сюзляр: лцьят тяркиби, лцьяви ващид, окказионал лексика, сюз йарадыъылыьы, морфоложи йол, синтактик йол, морфем

Ключевые слова: словарный состав, словарная единица, окказиональная лексика, словообразование, морфологический способ, синтаксический способ, морфема

Keywords: dictionary structure, dictionary unit, occasional lexicon, word-formation, morphological way, syntactic way, morpheme

Ряйчи: ф.е.д., профессор Н.Мяммядли

AKHUNDOVA NIGAR ARIF

DEEP STRUCTURE AND TRANSFORMATIONS

The hypothesis that some surface structures are derived or created from, other structures is the basis of the approach to linguistic description known as transformational grammar. The original, or source, structures are referred to variously as deep structures, underlying structures, or remote structures. Some deep structures appear to be similar (or even identical) to surface structures, as in the following example:

Source sentence: (2a) You will read the book!

Imperatives: Tag questions:

(2a) You will read the book! (2b) You will read the book, won’t you?

(1a) Read the book! (1b) Read the book, won’t you?

where (2a) is posited as the deep structure of (2a), (1a) and (2b).

The syntactic rules, or principles, that convert the source, deep structures into actual, surface structures are known as transformations (or transformational rules). These rules also serve to identify relationships among sentences. Thus, there is apparently a transformation in English that can operate to reduce the sentence structure of (2a) to that of (1a) by deleting (or, in essence, erasing) the subject and modal auxiliary, you will. Another transformation relates simple statements and imperatives, such as those in the (a) sentences of (1) – (2), to the corresponding tag question structures, such as the (b) sentences of (1) – (2). This transformation is simply a reflection of the general principle for tag formation.

Once it has established that surface structures are created from deep structures, the role of the constituent structure rules is altered [1]. Constituent structure rules are most effectively used in a grammatical description to produce deep (not surface) structures. These deep structures then may be affected by various transformations and the final result is the surface structures of sentences.

Most of the work of twentieth-century structural linguists was concentrated on surface structure. The analysis of surface structure, including parts of speech, other constituent types, and constituent structure, has been carried on since at least the fifth century B.C. when Greek philosophers were engaged in the study of language. But deep structure also has been investigated in traditional linguistics. The rationalist philosophers recognized the importance of deep structure, and many of their theories and analysis of language closely resemble those of contemporary transformational linguistics. These insights of these early philosophers were ignored during the first half of the twentieth century by American philosophers, psychologists, and linguists. It has been only in the last two decades that students of language have returned to the study of deep structure and the rules that relate it to surface structure. This is a relatively short period of modern investigation, particularly for a subject as complex and abstract as deep structure. It is not surprising, therefore, that little can be said with certainty about the deep structure of any sentence. Yet, by investigating the relationships among sentences, as well as their meanings and surface forms, it is possible to arrive at some tentative conclusions about the nature of deep structures and the kinds of transformations that link them to surface forms [2].

Paraphrase.

Most transformational linguists maintain that the essential properties of the meaning of a sentence are represented in the deep structure of that sentence. From this hypothesis, it follows that any set of sentences having the same meaning must have the same deep structure, despite any differences in their surface structure [3]. By attributing to the speakers of a language the knowledge of the deep structures of sentences, one can explain how it is that speakers recognize when two or more sentences are paraphrases of one another. Let’s consider the following sentences which are given as example of paraphrase:

(3a) Put the bottle away after you’ve made the drinks.

(3b) Put away the bottle after you’ve made the drinks.

The constituent structure of the surface for of these sentences is different. In (a) a noun phrase appears between the verb put and the particle away; in (b) the particle immediately follows the verb. In spite of this difference in form, every speaker of English knows that the meaning of (a) is identical to the meaning of (b). Therefore, the deep structure must be the same for the two sentences. Although one doesn’t know exactly what this structure is, certain features of it are reasonably clear. It seems that, in the deep structure, put away forms a constituent, as it does in sentence (b). This phrase is a complex verb, consisting of a verb and a particle. We know that put away is a verb because, if we were to substitute just one word for the expression, the word we substituted would have to be a verb, for example, smash or discard.

Given that the deep structure underlying both sentence (a) and sentence (b) contains a phrase put away the bottle, hoe does this phrase become changed to the surface form of sentence (a)? The answer lies in the transformational rules that convert deep structures to surface ones. There is, in English, a syntactic transformation that converts deep structures of the form (I) to surface structures of the form (II) that is shown in the following figure:

The structure underlying sentence (a), that is, (I), undergoes this transformation, and the result is sentence (a). However, the rule is generally optional (It is obligatory (must be applied) when the object NP is a pronoun, as illustrated by the nongrammatically of sentence (a) and the grammatically of (b): a) Call up her when you arrive; b) Call her up when you arrive). The structure (I), underlying both (a) and (b), need not undergo the transformation; if it does not, then the surface expression of this meaning will have the form of sentence (b). The combination of a single deep structure and an optional transformation results in two different surface forms, both with the same meaning. Thus, a grammar in which the sentences of a language are described in terms of deep structures and transformations, as well as surface structures, can account for the speaker’s knowledge of paraphrases. Any sentences sharing the same deep structure will be paraphrases of one another. The differences in their surface structures are produced by transformations.

Transformations do not convert one sentence to another; rather, they convert one structure to another. The distinction is important, for transformations are generalizations about the syntax of a language. The transformation discussed for the phrase put away applies not only to this specific phrase but to any phrase with structure (I). Many sets of paraphrases in English can be accounted for by this one rule, for example:

(4a) That monopolist took over our family business.

(4b) That monopolist took our family business over.

(5a) The ROTC cadets shouted down the radical speaker.

(5b) The ROTC cadets shouted the radical speaker down.

Notice that the transformation that moves particles, or the Particle Movement Transformation applies only to structure like (I). In other words, transformations apply only in the case of particular structural descriptions provided by the tree diagrams. If a structural description is like that of (I), containing a complex verb made up of a verb and a particle with a following noun phrase, the Particle Movement Transformation can be applied.

Thus, a grammar containing the Particle movement Transformation accounts not only for the ability of speakers to recognize paraphrases but also for their ability to recognize certain ungrammatical sentences.

Ambiguous sentences.

Ambiguity is the converse of paraphrase. In paraphrase, two or more surface structures that convey the same meaning must have the same deep structure. In ambiguity, a single surface form with several meanings must have several different deep structures. Just as transformations operate to produce several surface structures from a single underlying structure for paraphrase, so transformations apply to create a single surface structure from several different deep structures for ambiguity [4].

Consider the following sentences:

(6) John is too far away to see.

(7) John is too far away for anyone to see him.

(8) John is too far away to see anything.

(6) is ambiguous, and it has the two meaning expressed by (7) and (8). We could say that (7) is a paraphrase of one of the interpretations of (6), and, similarly, (8) is a paraphrase of the other interpretation of (6). Since paraphrases must have the same deep structure, we know that underlying (6) and (7) is a single deep structure, and underlying (6) and (8) is another deep structure.

Properties of deep structures and transformations.

1) The example of ambiguity illustrates how deep structures and transformations account for the existence of ambiguous sentences in a language.

2) The example of ambiguity illustrates a point that many aspects of language are abstract and immediately apparent from the surface.

3) This point exemplified by our rather lengthy discussion of sentence (6) is that transformations are indeed generalizations which apply in the production of a variety of sentences with different deep structures.

4) This point is illustrated by our account of ambiguity is related to abstractness of underlying representations.

Transformations do not operate directly on a deep structure to immediately produce a surface structure. Deep structures are generally so abstract that it requires a number of transformations to produce a grammatical surface structure. Thus, many transformations apply, not directly to a deep structure, but to immediate structures produced by other transformations [5].

Literature

1. N.Chomsky. 1965. Aspects of the Theory of Syntax. Cambridge: The MIT Press.

2. Ch.Lappin, R.Levine and D.Jonson. 2001. The revolution Maximally Confused. Natural Language and Linquistic Theory. Pp.901-919.

3. St.Peters, R.Ritchie. 1973. On the generative power of transformational grammars. Information Science.pp.49-83.

4. Newmeyer, J.Frederick. 1986. Linquistic Theory in America. Academic Press.

5. R.Jackendorf. 1974. Semantic Interpretation in Generative Grammar. MIT Press.

Резюме

В этой работе была рассмотрены глубинные структуры и трансформации предложения. Показано, что глубинные структуры и трансформации позволяют установить взаимосвязь между смыслом и формой предложения, и, таким образом, объяснить как говорящий понимает смысл предложения, делает заключения о его неоднозначности и трансформации и выявить более глубокий смысл (глубинная структура), который не виден на поверхностной структуре предложения.

Xülasə

Bu işdə cümlənin dərinlik strukturları və transformasiyası araşdırılmışdır. Göstərilmişdir ki, dərinlik struktur və transformasiya cümlənin mənası və forması arasında qarşılıqlı əlaqə yaratmağa imkan verir ki, bu da danışanın cümlənin mənasını necə başa düşməsini izah edir, onun transformasiyası və çoxmənalılığı haqda nəticə çıxarmağa imkan verir və cümlənin səthi strukturda gözə çarpmayan daha dərin mənasını (dərinlik strukturu) aşkar edir.

Key words: deep structure, transformation, surface structure.

Ключевые слова: глубинная структура, трансформация, поверхностная структура.

Ачар сюзляр: дяринлик структур, трансформасийа, сятщи структур.

Рецензенты: доц.М.Т.Мамедов, проф.Н.Г.Джафаров.

Алиева Шейда Кямал г.

ЯЗЫК КАК СИСТЕМА РАЗЛИЧНЫХ СРЕДСТВ ВЫРАЖЕНИЯ

МЫСЛИ

Язык - это средство общения людей. В языке отражается и выражается человеческая мысль. Интересно то, что и язык отражается в мышлении. Узнавая новое слово, ребенок знакомится с новым понятием, развивает свое мышление. Появление нового слова в языке -это возникновение нового понятия у носителей языка: Интернет, ипотека, маркетинг. А с исчезновением слова может исчезнуть и понятие: алтын- денежная единица, пищаль -вид огнестрельного оружия, конка -вид городского транспорта. Человеческое мышление и язык -явления очень близкие, родственные.

Язык представляет собой систему различных средств выражения мысли. Слово- основная единица языка. Слово служит для наименования предметов, их признаков и свойств, явлений, действий, отношений действительности, для выражения эмоций.

Известно, что слово обладает большой силой воздействия на людей: «Словом можно убить, словом можно спасти, словом можно полки за собой повести» (В.Шефнер). Слово имеет юридическую силу: человеку можно поверить на слово. Если человек кому-либо дает слово (т.е. обещает), тем самым он берет на себя ответственность, причем отказаться от своего слова (т.е. снять с себя обязанности по исполнению обещания) без последствий уже нельзя. Тот, кто не сдержал слово, имеет репутацию ненадежного человека.

Язык и речь-это не одно и то же. Речь строится говорящим, это продукт творчества, а строительный материал для речи (слова с их значениями и формами, законы, по которым они сочетаются) существует в готовом виде, он известен говорящему; этот строительный материал и есть язык. Таким образом, речь это проявление языка.

Правильность речи -это ее соответствие языковым нормам: грамматическим (т.е.морфологическим и синтаксическим), орфоэпическим, а для пищущих- еще и орфографическим и пунктуационным. Соблюдение перечисленных норм является особенно наглядным показателем речевой культуры говорящего. А их нарушение вызывает, как правило, негативное впечатление у читателей и слушателей, компрометирует речь. Именно поэтому люди, сомневающиеся в уровне собственной грамотности, не любят писать, упорно отказываются от составления любых текстов. Недостаточное владение нормами произношения и грамматики часто становится причиной стеснения, неловкости при необходимости публичного выступления.

Точность речи заключается в точном употреблении слов и фразеологизмов. Точное – значит строго соответствующее общепринятому значению. Следовательно, точность речи определяется владением лексико-фразеологическими нормами языка. Как правило, лексические ошибки заключаются либо в неточном употреблении слова, либо в подмене нужного слова другим, похожим. Неточное употребление слова или выражения может породить двусмысленность: что означает, например, выражение Вас надо переизбрать? Употреблен глагол, который можно понять по-разному: то ли выбрать снова, то ли сместить. Неточные выражения препятствуют пониманию смысла, целей сообщения. Подмена слова (употребление одного слова вместо другого) искажает смысл, может обидеть собеседника: хотят сказать человек задорный, а говорят человек вздорный ( т.е. скандальный, раздражительный); вместо глава-главарь и т.п. Очень часто по ошибке употребляют слово подозрительный вместо прилагательного мнительный: он подозрительный- значит, он вызывает подозрение; он мнительный- склонный всех подозревать в чем-либо.

Точность речи нарушается тавтологией-повторением уже сказанного другими словами: внутренний интерьер (интерьер не может быть внешним), юный вундеркинд (вундеркинд – это одаренный ребенок), такова селяви (выражение селяви в переводе с французского означает «такова жизнь»). Подобные ошибки, как правило, связаны с незнанием значения слов. Говорящий должен избегать употребления тех слов, в значении которых он не уверен. Непродуманная речь часто порождает плеоназмы- многословие, избыточную информацию, например: Состоится совещание по обмену имеющимся опытом (и так понятно, что опыт имеющийся: опытом, которого нет, обменяться нельзя); В свои неполные двадцать лет он многого добился ( в чьи же как не в свои?)

Выразительна богатая речь, отличающаяся разнообразием синтаксических конструкций. Мысль можно выразить с различных высказываниях, ср.: Летающие рыбы существуют. Летающие рыбы не выдумка. Летающие рыбы- это факт. Не очевидным ли фактом является существование летающих рыб? Факт существования летающих рыб очевиден и т.п. Каждое высказывание чем-то отличаются от других, и говорящий должен выбрать, какое из них уместно по стилю, по эмоциональной окраске, по лексическому составу (чтобы не было повторения слов в соседних предложениях) и т. д.

Наоборот, снижают выразительность речи однотипные примитивные синтаксические конструкции.

Важнейшим признаком литературного языка является его нормированность. Языковым литературным нормам подчиняется как письменная, так и устная речь.

Литературной нормой считается употребление тех языковых средств, которые традиционно осознаются носителями языка как правильные и общеупотребительные. Нормативные языковые средства (например, слова, их формы) являются распространенными, они известны во всех странах, областях и районах, где говорят по-русски. Нормы характеризуются устойчивостью, они не могут меняться в течение короткого времени. Также невозможно изменение языковых норм по решению носителей языка. Исключение составляют только нормы правописания, которые утверждаются научными организациями и государственными органами.

Норма обязательна для всех говорящих, поэтому ее нарушение воспринимается как неосведомленность, недостаточная грамотность человека, а это несомненный показатель низкого уровня культуры. Конечно, не всегда отступление от нормы – ошибка: иногда писатели, ораторы, актеры сознательно и намеренно употребляют слова и выражения, не соответствующие норме, с целью пародии или для создания речевого портрета персонажа: Ежели б я рельсу унес или, положим, бревно поперек ейного пути положил, ну тогда, пожалуй, своротило бы поезд, а то… тьфу! Гайка! (Ч.) Намерения автора речи должна быть поняты слушателям или читателям, а слова и выражения в любом случае должны быть допустимыми и уместными, их употребление должно учитывать психологические особенности слушателей. Не следует говорить людям то, что вам неприятно было бы услышать в свой адрес.

Существуют различные типы языковой нормы.

Лексико -фразеологические нормы определяют употребление слов и устойчивых выражений (фразеологизмов) в общепринятых значениях. Например, наречие кошмарно означает скверно, отвратительно и допускается в разговорном стиле речи: кошмарно себя чувствую. А употребление этого слова в значении наречия меры и степени (кошмарно интересный) нарушает норму и является ошибкой. Также не соответствует норме употребление фразеологизма попал впросак в значении «допустил ошибку». Попасть впрасок означает «оказаться в смешном, неловком или затруднительном положении» (а неловкое положение может возникнуть из-за допущенной ошибки, но может и не возникнуть).

Нормы произношения касаются правильного звукового оформления слов, частей слов и постановки ударения, например: [ш] то случило [с`] – верное произношение, а [ч]то случило [с`а] – неверное; позвонишь – правильно, позвонишь – ошибка.

Морфологические нормы устанавливают правила образования и употребления форм слов: новый тюль – верно, а новая тюль- нет, потому что нормативным считается употребление существительного тюль только в мужском роде. Правильно говорить катера, паспорта, а не катеры, пасторты. Наоборот, несоответствуют норме формы инспектора, бухгалтера; следует говорить инспекторы, бухгалтеры.

Синтаксические нормы определяют правила соединения слов в словосочетаниях и предложениях. Нарушение связи слов- это синтаксическая ошибка (обычно морфологические и синтаксические ошибки объединяют одним названием -грамматические ошибки). Так, предлог благодаря может быть употреблен с существительным в дательном падеже, поэтому выражение благодаря совета матери является неверным. Предложение Фотографии просматривались нами, слушая музыку также содержит синтаксическую ошибку: деепричастный оборот (слушая музыку) всегда по смыслу относится к тому деятелю, который назван подлежащим (фотографии), т.е. получается, что фотографии просматривались и слушали музыку. Правильно сказать так: Фотографии мы просматривали, слушая музыку. Засоряют нашу речь слова-паразиты – распространенные, ненужные для выражения смысла, привычно и бездумно употребляемые в принципе, ну, вообще, так сказать, вот, значит, короче, как говорится, можно сказать и т.п. Препятствует выразительной речи использование речевых штампов – всем известных, безликих выражений:а сегодняшний день, поставить вопрос, текущий момент и др. Большая часть штампов относится к официально-деловой речи, однако в текстах документов уместны, поскольку документ не может и не должен быть выразительным.

Хорошая речь должна быть выдержана в одном, верно выбранном стиле. Уместными можно признать только те языковые средства, которые относятся к этому стилю. Выступление публициста, например, характеризуется острословием, яркостью, некоторые выражения даже афористичны. Напротив, официальный доклад предполагает использование однозначных слов, общепринятых выражений, отличается последовательностью и точностью. Яркость и разнообразное использование языковых средств здесь неуместны.

Уместность стиля речи определяется ситуацией общения: речь может быть официальной и неофициальной. Странно, например, увидеть в научной статье разговорное слово: Однако негоже забывать тот факт, что высказанная мысль имеет основания. Статья – официальный жанр, она предназначена для чтения большому количеству людей. Неформальное устное общение ученых или частное письмо вполне допускало бы использование слов разговорного стиля. С другой стороны, книжная лексика может смутить вашего собеседника, если она употребляется в дружеской беседе: Да, сегодня весьма тепло - пафосная, неестественная фраза. В приведенных примерах наблюдается смешение стилей и, как результат, несоответствие речевой ситуации – стилистическая ошибка.

Выводы очевидны: говорящий обязан стремиться к тому, чтобы его поняли, как он хочет, заботиться о том, чтобы его речь была грамотной, выразительной и соответствовала ситуации.

Литература:

1.В.Г.Костоморов «Культура речи и стиль», М. 1960г

2.Григорьев В.П., Зимняя И.А. «Взаимодеятельности», М., Русский язык,1985г

Ключевые слова: речь продукт творчества, язык отражает человеческую мысль;

Açar sözlər: yeni söz, yeni anlayış, nitq yaradıcılıgın məhsuludur;

Key words: new word new essence, the speach is the creativity, the language reflects humans thought

XÜLASƏ

Müəllif dilin əhəmiyyəti və onun vasitələri haqqında geniş məlumat verməklə yanaşı onun istifadə üsullarındanda söhbət açır. Və bir çox hallarda nümunələrdə verir. Nitqin düzgün olmasının dilin normalarından, yəni qrammatik, orfoepik, orfoqrafiyadan asılı olmasınıda göstərir. İfadə düz olmazsa fikir düz olmur deyə məqalədə öz mülahizələrini qeyd edir.

Ряйчи: пед.е.н.Аьащцсейнова Елмира Тофиг гызы

Kямаля Şамил гызы Əщмядова

ЦМУМИ ДИЛЧИЛИКДЯ ЖЦМЛЯ ЦЗВЛЯРИ ПРОБЛЕМИ:

ТЯДГИГАТЛАРЫН ХАРАКТЕРИ

Жцмля цзвляри бир проблем кими щямишя цмуми дилчиликдя, тцрколоэийада мцбащисяли, бир-бириндян фяргли фикирляр доьурмушдур. Узун мцддят баш вя икинжи дяряжяли цзвлярдян биринин ролу шиширдилмиш, бир сыра щалларда онларын статусу, сярщядляри дягигляшдириля билмямидир. Бир сюзля, бу проблем дисскусийа мянбяйиня чеврилмишдир. Цмуми синтактик нязяриййядя жцмля цзвляри проблеми там щяллини тапа билмямдишдир. Жцмля цзвляринин структур мцхтялифлийи, тяснифи мясяляляриндя айрылан жящятляр мцбащисяли фикирляря йол ачмышдыр. Бу яламят жцмля цзвляринин тядгиги вя тядрисиндя «дярин учурумлар» ямяля эятирмишдир. Жцмля цзвляринин формал-мянтиги ясасы, садя вя мцряккяб жцмля синтаксисиндяки йери вя мювгейи, семантик мцнасибятляри, башга сюзля функсионал имканлары щаггында мцбащисяли фикирляр сянэимяк билмир.

Бяри башдан гейд едяк ки, бу мювзу кющня мювзулардандыр, бизим тядгигатда щямин мювзуйа йени бахыш, йени йанашма цстцнлцк тяшкил едяжяк.

Мцасир лингвистикада жцмля нязяриййясини даща эениш вя ятрафлы юйрянмяк, ону инкишаф етдирмяк цчцн жцмля цзвляринин ролуну, тутдуьу мювгейи, щямчинин дя структур-семантик жящятлярини дяйярляндирмяк эярякдир.

Яввялжя мювжуд тядгигатлары нязярдян кечиряк.

Жцмля цзвляринин илкин тяснифи И.И.Мешаннинов тяряфиндян апарылмыш, о икинжи дяряжяли цзвляри даща дяриндян юйрянмишдир. И.Мешаннинов 3 нюв жцмля цзвцнц мцяййянляшдирмишдир: 1) мцстягил жцмля цзвляри; 2) икинжи дяряжяли мцстягил жцмля цзвляри; 3) асылы жцмля цзвляри. О, мцстягил жцмля цзвляри дейяркян мцбтяданы, хябяри; икинжи дяряжяли мцстягил жцмля цзвляри дейяркян тамамлыьы вя асылы жцмля цзвляри дейяркян ися тяйин вя тамамлыьы нязярдя тутмушдур ( Мещанинов И.И. Члены предложения и части речи. М.-Л., 1945).

Цмуми дилчиликдя вя Азярбайжан дилчилийиндя жцмля цзвляри бир-бириндян фяргли шякилдя изащ олунмушдур.

Мирзя Казымбяй жцмля цзвлярини ики група айырмышдыр: 1) биринжи дяряжяли фикря эюря ифадя олунан жцмля цзвляри; 2) икинжи дяряжяли фикря эюря ифадя олунан жцмля цзвляри.

О, биринжи група мцбтяда, хябяр вя тамамлыьы, икинжи група ися тяйини аид едир.. Юз нювбясиндя о, щямчинин тяйинин айрыжа характеристикасыны да верир.

Вязиров жцмля цзвц кими йалныз мцбтяда, хябяр, тамамлыг вя тяйини эютцрцр.

Мяктяб грамматикаларында жцмля цзвляри баш вя икинжи дяряжяли олмаг цзря якс олунмушдур. Баш цзвляря мцбтяда вя хябяр, икинжи дяряжяли цзвляр кими тамамлыг, тяйин вя зярфлик эютцрцлмцшдцр.

Я.Дямирчизадя «Мцасир Азярбайжан дилиндя жцмля цзвляри» адлы китабында жцмля цзвлярини ики истигамятдя сяжиййяляндирмишдир: 1) ясас (баш) жцмля цзвляри; 2) ялавя жцмля цзвляри. Ясас (баш) жцмля цзвляринин мцбтяда, хябяр, тамамлыг вя тяйиндян, ялавя цзвлярин ися- хитаб, ара сюз, гошма, нидалардан ибарят олдуьуну эюстярмишдир.

Даща чох мцбащися йарадан тамамлыг олмушдур. Тамамлыг щаггында щям цмуми дилчиликдя, щям дя Азярбайжан дилчилийиндя мцхтялиф фикирляр йаранмышдыр. Беля ки, зярфлик вя тамамлыг бир група дахил едилмишдир. Мясялян, М.Казымбяй, Яфшар вя Вязиров бир сыра зярфликляря тамамлыьын ичярисиндя диггят йетирмишляр.

Бязи щалларда Азярбайжан дилинин грамматика китабларында тамамлыг вя зярфлик бир-бири иля гарышыг салынмышдыр.

И.Мешанниновун тамамлыг щаггындакы фикирляриндя бир гядяр дягиглик эюзлянилмишдир. О, тамамлыьы икинжи дяряжяли мцстягил жцмля цзвц саймышдыр. И.Мешшанинов тамамлыьы асылы цзвлярдян фяргляндирмишдир. О, асылы вя мцстягил жцмля цзвляри арасында оран сярщядляри дя тяйин етмишдир. Бу заман мцстягил жцмля цзвляринин мцяййян синтактик груп ящатясиндя йарандыьыны гейд етмишдир. Мясялян, тамамлыгла тяйин бир синтактик групда мейдана эялир. Мцгайися ет:

Баьда гуру аьажлары кясирдиляр. Ятирли эцлляри ися дярирдиляр. Бу жцмлялярдя ишлянмиш тамамлыг тяйинля йан-йанадыр, даща доьрусу, онун ящатясиндядир. «Аьажлары сулайырдылар», «Эцлляри дярирдиляр» жцмляляриндяки тамамлыглар (аьажлары, эцлляри) ися мцстягил тамамлыглардыр.

Азярбайжан дилчилийиндя илк дяфя Я.Дямирчизадя тамамлыьы мцхтялиф нювляря бюлмцшдцр:

1) заман тамамлыьы, 2) йер тамамлыьы, 3) мягсяд тамамлыьы, 4) сябяб тамамлыьы, 5) коллективи (иштиракчылары) ифадя едян тамамлыглар, 6) васитя, цсул билдирян тамамлыглар, 7) фяргляндирижи тамамлыглар, 8) юлчц тамамлыглары, 9) тясир тамамлыглары, 10) мязмун-мяна тамамлыглары, 11) истигамят тамамлыглары 12) предметин анлайыш сярщядлярини ифадя едян тамамлыглар, 13) айдынлашдырыжы тамамлыглар.

Я.Дямирчизадя мцстягил жцмля цзвлярини бир групда топлайыр.

Инэилис илиндя жцмля цзвляри гурулушуна эюря «мцбтяда-хябяр» структуру (субъежт- предижате стружтуре) ясасында тясниф олунур. Бу структур жцмлядя мцстягил олараг чыхыш едир. Бу цзвляр жцмлядя мцмкцн олан имкан вя шяраити йарадыр.

Хябяр жцмлянин предикатив хяттини тяшкил едир, хябяр формалары иля, онун сыфыр ваиантлары иля ящатя олунур. Хябяр щямишя предикатив хябяр формалары иля «гоншу олур». Мялумдур ки, бир чох щинд-Авропа дилляриндя хябярин синтактик функсийасы тякжя фелля баьлы олмасында дейил, ейни заманда диэяр нитг щиссяляри иля дя –исим, сифят вя с. ялагяли олмасы иля дя ишлянмясидир.

Рус дилинин грамматикаларында хябяр яняняви олараг жцмлянин баш цзвц кими эютцрцлцр, грамматик жящятдян мцбтядадан асылыдыр. Беля бир формировка дахили етираз, зиддиййят йарадыр. Яэяр хябяр баш цзвцдцрся, онда ня цчцн мцбтядадан асылы вязиййятдядир. Бунунла йанашы мцаср лингвистикада бунун яксиня мцбтяданын хябярдян асылы олдуьу фикри эениш йайылмышдыр (1, п.13).

Л.Бархударовун фикринжя, мцбтяда иля хябярин жцмлядя щцгугу бярабярдир. Бу аргумент юзцнц доьрулдур (2, с. 145 (200 с.).

Хябярин садя вя мцряккяб гурулушу, цмумиййятля типляри щаггында мцасир лингвистикада хцсуси тядгигатлар апарылмышдыр. Мцасир лингвистикада мцбтяданын тяркиби инэилис дилинин материаллары ясасында тядгиг едилмишдир. Бурада «ит», «тщере» явязликляринин мцбтяда функсийасында ишлянмя имканлары эениш формада шярщ олунмушдур.

Мцасир лингвистикада мцбтяда- хябяр арасында грамматик ялагя мясяляляриня жидди диггят йетирилмишдир. Мцбтяда- исим, мцбтяда- явязлик, мцбтяда- субстантивляшмиш сюз бирляшмяляри, мцбтяда- табесиз сюз бирляшмяляри хятляри цзря арашдырмалар да апарылмышдыр.

Бяллидир ки, дил ващидляри щям мязмун, щям дя ифадя планында юйрянилир. Айры-айры тядгигат ясярляриндя жцмля цзвляринин ифадя плавнында онларын трансформасийасы- чеврилмяси мясяляляриня дя тохунулмушдур. Мясялян, Азярбайжан дилчилийиндя Я.Дямирчизадя илк дяфя олараг тяркибляр васитясиля ифадя олунан мцряккяб гурулушлу мцбтядаларын чеврилмя просесини мцяййянляшдирмиш вя буну кечид мцбтяда адландырмышдыр. Щалбуки трансформасийа нязяриййясинин тямялинин Аврорпа алимляри тяряфиндян гойулдуьу вя давам етдирилдийи эюстярилир. Я.Дямирчизадя тяряфиндян щямин анлайышын дефинисийасы беля верилмишдир: «Бцтювлцкдя башга бир жцмлянин мцбтядасы вязифясиндя ишлянилян жцмляйя чеврилмиш мцбтяда дейилир. Чеврилмиш щяр щансы бир цзвцн (йяни башлыжа цзв вязифяси дашыйан чеврилмиш жцмлянин) мцбтядасна кечид мцбтяда дейилир» (6, с. 47).

Сон иллярдя йаранмыш синтаксис дярсликляриндя жцмля цзвляриня мцнасибят дя дяйишмишдир. Гязянфяр Казымов жцмля цзвлярини юйрянмяк цчцн конкрет олараг бир сыра мясялялярин тядгигини юня чякмишдир: а) онларын синтактик вязифясини; б) ифадя васитялярини; в) араларындакы синтактик ялагя цсулларыны; г) гурулушуну; ь) синтактик суалларыны вя д) дахили нювлярини мцяййянляшдирмяк важибдир (7, с. 98 (494 с.).

Цмумиййятля, дилчиликдя жцмля цзвляриня мцнасибят белядир: Дилин ян бюйцк ващиди олараг жцмля дя мцяййян щиссялярдян- цзвлярдян ибарятдир. Жцмля цзвц дедикдя ня нязярдя тутулур? Жцмля мцряккяб синтактик-грамматик вя мянтиги-семантик ялагялярин мяжмусу олдуьу цчцн онун конструктив елементляри дя бир-бири иля ялагядар олмалыдыр. Жцмлянин тяркибиня дахил олан бцтцн елементляр онун цзвц ола билмяз. Жцмля тяркибиндя чыхыш едян дил елементляриндян йалныз еляляри жцмля цзвц олур ки, онлар бу тяркибин щяр щансы бир цзвц иля грамматик вя мянтиги ялагяйя эирмиш олсун. Башга сюзля, жцмля цзвляриндян щеч олмазса бири иля синтактик ялагяйя эирмяйян бир ващид щямин жцмлянин цзвц щесаб едилмир. Мяс., хитаблар, ара сюзляр, баьлайыжылар вя с. жцмля цзвц функсийасыны йериня йетирмир. Жцмля цзвляри иля узлашма, идаря вя йанашма ялагяляриндян бири васитясиля бирляшян щяр щансы бир дил ващиди жцмля цзвц щесаб едилир.

Жцмлядя ясас амил предикатив минимум олдуьу цчцн жцмлядя реаллашан- мцбтяда вя хябяр баш цзв щесаб едилир. Баш цзвляри изащ едян вя жцмлянин мянасыны дольунлашдыран цзвляр ися икинжи дяряжяли цзвляр щесаб едилир» (8, с. 212).

Жцмля цзвляринин трансформасийа проблеми, онларын структур-семантик моделляри, цмумиййятля, трансформасийа просесинин ганунауйьунлуглары тядгигатларда ганеедижи бир вязиййятдя юйрянилмишдир. «Трансформасийа олунмуш жцмля цзвляри» синтактик термини, синтактик ващиди трансформасийа олумуш жцмлялярин формалашмасы цчцн зямин йарадыр. Трансформасийа олунмуш цзвляр тякжя садя анлайышлары дейил, еляжя дя мцряккяб фикирляри ифадя едир. Цмуми дилчиликдя функсионал жящятдян фярглянян жцмля цзвляриня (онларын охшар вя фяргли формаларына) диггят верилдийи бир щалда, трансформасийа олунмуш жцмля цзвляри мясяляси санки йаддан чыхмышдыр. Юзбяк дилчиси М. Мухамадийеванын намизядлик диссертасийасы истисна тяшкил едир. Бу тядгигат иши чеврилмиш жцмля цзвляри мясялясиня щяср едилмишдир.

Азярбайжан дилчиси А.Мяммядова дягигляшдирижи жцмля цзвлярини монографик вя цмуми дилчилик йюнцндя арашдырмышдыр. Мцяллиф нитгдя дягигляшдирмя щадисяси, мащиййяти вя нязяри ясаслары; дягигляшдирижи жцмля цзвляринин нювляри; яняняи жцмля цзвляринин- мцбтяданын, хябяри, тяйинин, тамамлыьын вя зярфлийин жцмля ичярисиндяки дягигляшмя мейарларыны тядгиг едиб ортайа чыхармышдыр.

Цмуми дилчиликдя мцбтяданын функсийасынын азалдылмасы вя хябярин ролунунун шиширдилмяси щалларына раст эялмяк олур. Арашдырыжыларын нюгтейи-нязяринжя, жцмлядя хябяр гейри-мящдуд щюкмрандыр, падшащдыр. Яэяр жцмлядя башга цзвляр варса, онлар она жидди табедир вя анжаг онда юз мязмунуну тапыр. Бунлар мцбтяда олмадыгда беля, хябяр анлайышыны кифайят гядяр ифадя едир вя там шякилдя бир жцмля формалашдырыр. Йяни, жцмлянин юзц хябярдир, хябярдян башга бир шей дейилдир. Мцбтяда ися баш цзв дейил, ону тамамлыьын нювляриндян бири щасаб етмяк олар. Аналоъи фикир А.А. Потебнйанын «жцмлянин мцстягил цзвц, диэяр цзвлярсиз «фяалиййят эюстярян» цзвц хябярдир фикридир. Мянтиги бахымындан йанашанлар да щюкмцн хябярдя ифадясинин цстцнлцйцндян бящс етмишляр. Хябярин ифадя имканларыны да локаллашдырмышдылар. Эуйа хябяр тякжя фелля юз ифадясини тапыр (9, с. 109).

Бу нюгтейи-нязярля разылашылмамыш, Г.А. Миловидов «мцбтяда жцмлянин икинжи дяряжяли цзвцдцрмц» суалы иля щямин фикрин дцзэцн олмадыьыны диггятя чатдырмышдыр (10, с. 15).

Беля бир мейил Азярбайжан дилчиси Я.Дямирчизадянин тядгигатларында да юзцня йер етмишдир. Хябярин ясас-тяшкиледижи цзв олдуьу, мцбтяданын ондан асылылыьы Я.Дямирчизадянин тядгигатында: «Азярбайжан дилиндяки мцбтядалар жцмля дахилиндяки хябярляр кими апарыжы бир вязифя дашымыр; жцмлядя ифадя едилян фикирлярин ясасыны билдирмир, жцмлядян хариждя садяжя бир мяфщумдан башга бир шей ифадя етмир вя тяксюзлц жцмляйя дя бярабяр олмур. Буна эюря дя Азярбайжан дилинин сярфляриндя (грамматикларында) мцбтяданы жцмлянин ясас цзвляриндян бири кими танымаг, мцбтядасыз жцмляни йарымчыг жцмляляр сырасына дахил етмяк, фикримизжя, доьру дейилдир. Буна эюря дя мян, мювжуд йарарсыз яняняни, даща доьрусу, кор-кораня тяглидин нятижясини йарамаз щесаб етдим вя мцбтяданы баш цзвлцкдян чыхарыб, конкретляшдирижи цзвляр сырасына дахил етмяйи даща дцзэцн билдим» (11, с. 35, 37).

Беляликля, цмуми дилчиликдя хябярин жцмлянин мцщцм цзв олдуьу, мцбтяданын ися ондан щеч дя эери галмадыьыны ясасландыран фикирляря дя раст эялирик.

Г.Казымов жцмля цзвляринин тутдуьу мювге иля баьлы тядгигатлара мцнасибятини беля билдирир: «Мцтяда она эюря доминант сайылыр ки, жцмлядя хябяр зонасы васитясиля сюйлянилян фикир, иш, щадися вя яламятин дашыйыжысы олур. Щятта мцбтяда жцмлядя ишлянмядикдя, бурахылдыгда да нязярдя тутулур вя сюйлянилян яламят онун сяжиййясиня хидмят едир. Мцбтяданын бу жцр факултатив мювгейи А.Х. Востоков, Ф.И.Буслайев, А.А.Потебнйа, Ф.Ф.Фортунатов, А.М.Пешковски кими эюркямли алимлярин хябяря цстцнлцк вермясиня, хябярин ролуну шиширтмясиня сябяб олмушдур. Бизим дилчиликдя проф. Я.Дямирчизадя дя мцбтяданы баш цзв дейил, мцяййянляшдирян, конкретляшдирян цзв адландырмышдыр. Бунлардан там фяргли олараг, А.А.Шахматов мцбтяданы ясас, табе едян, хябяри асылы тяряф щесаб етмишдир. А.А.Шахматовун фикринжя, бу щал жцмляни тяшкил едян сюзлярин тябиятиндян доьур. Беля ки, мцбтяда-хябяр ялагясиндя тяряфлярдян бири яламят билдирир, диэяри щямин яламятин дашыйыжысы кими чыхыш едир. Мящз яламятин дашыйыжысы щаким тяряф, табе едян тяряф кими чыхыш едир ки, бу да мцбтядадан ибарятдир. Яламят яламятин дашыйыжысындан асылы олур вя хябяр шяклиндя юз ифадясини тапыр. Беляликля, А.А.Шахматовун фикринжя, баш цзвлярдян ян ясасы хябяр дейил, мцбтядадыр»

Диэяр бир фикир мцбтяданын жцмлянин ясас цзвц олмасы фикридир. З.Будагованын фикринжя, жцмляни тяшкил етмяк, гурмаг, жцмлядя синтактик ялагяни йаратмаг, предикатив мцнасибятляри ифадя етмяк жящятдян мцбтяда мцщцм ящямиййятя маликдир; чцнки жцмля гураркян хябярин формалашмасы мцбтяда иля баьлы олур» (12, с. 167).

Цмуми дилчиликдя мянтиги-грамматик жящятдян мцбтяда вя хябярин ейни функсийа дашыдыьы, субйектин (мцбтяданын) пердикатсыз (хябярсиз) битмиш фикри ифадя едя билмямяси мясяляси мцдафия олунан ясас фикирляридян бири кими давам етдирилир (13, с. 7).

Цмуми дилчиликдя, тцколоэийада хябярин гурулушу иля баьлы бязи мцбащися доьуран мясяляляря дя раст эялинир. Бунлар тядгигатчылар тяряфиндян бу жцр груплашдырылмышдыр:

1) мцряккяб сюзлярин садя вя йа мцряккяб цзв вязифясиндя чыхыш етмяси;

2) тяркибиндя иди, имиш, ися вя с. кюмякчи сюзляр олан хябярин айрыжа бир гурулуш нювцнц йаратмасы;

3) адла кюмякчи фелдян ибарят мцряккяб фелин исми вя йа фели хябяр вязифясиндя чыхыш етмяси. Мювжуд арашдырмаларда жцмля цзвляри иля нитг щиссяляри ейниляшдирилмишдир. А.М.Пешковски, М.Н.Петерсон кими алимляр илк эцнляр, грамматикаларын формалашдыьы дюврлярдя бу категорийалары ейниляшдирмишляр. Тядгигатлар эенишляндикжя бу сящв аддым дцзялдилмишдир.

Дилчиликдя жцмля цзвц мясяляси мцтляг мянада олмаса да, нисби жящятдян нитг щиссяляри иля ялагяляндирилир. Дцнйанын яксяр дилляриндя жцмля цзвц вя нитг щиссяси проблеминдян бящс едяркян онларын грамматик гурулушуну нязярдя тутдугда сюзлярин синифляря бюлцнмяси асанлашыр. Жцмля цзвц функсийасында бцтцн нитг щиссяляри чыхыш едя билмядийи цчцн сюз групларыны вя онларын тяснифи принсиплярини нязяря алмаг лазымдыр.

Жцмля цзвляри иля нитг щиссяляри бир-бири иля сых баьлыдыр. Амма ейни дейилдир. Нитг щиссяляри цсцн форма ян чох ящямиййят дашыйыр. Жцмля цзвляри цчцн ися приоритет-цстцн жящят мащиййятдир.

Ейни мащиййятин бир сыра формаларда тязащцрц диалектиканын ясас ганунларындандыр. Буна эюря дя щяр щансы бир жцмля цзвц бир нечя формада нитг щиссяси шяклиндя тязащцр едя биляр. Бу сябябдян дя жцмля цзвляринин ящатяси нитг щиссяляриндян даща чох вя эенишдир. Беляликля, бцтцн дил фактлары фонемлярдян башламыш сюз бирляшмяляриня гядяр жцмля цзвц ола биляр. Бундан ялавя, бир жцмля цзвц бцтцн нитг щиссялярини ящатя едя биляр.

Морфолоъи категорийаларын жцмля цзвляриня олан мцнасибятинин нейтраллыьындан да цмуми дилчиликдя дисскусийалар апарылмышдыр. Мясялян, щал категорийасынын жцмля цзвляриня олан мцнасибятини эютцряк. Ейни щал бир нечя жцмля цзвцнцн формалашмасында ишьтирак едир. Исмин йерлик, йюнлцк вя чыхышлыг щаллары щям тамамлыьын, щям дя зярфлийин щалы ола билир. Бу щаллардакы жцмля цзвцнцн тамамлыгмы вя йа зярфликми олмасы сюзцн лексик мянасы иля сых баьлыдыр. Лакин ейни щалын щям тамамлыг, щям дя зярфлийин щалы ола билмяси онларын йанашы ишлянмясиня имкан вермир. Беля ки, бир жцмлядя ейни щалда дуран тамамлыьа вя зирфлийя тясадцф едилмир (13, с.41).

Нитг щиссяляри жцмля цзвляри вязифясиндя ики жцр чыхыш едир: юз ясас функсийасында; ялавя функсийаларда.

Нитг щиссяляринин ясас функсийасы о демякдир ки, ясас нитг щиссяляринин щяр бири санки тябият етибарил бу вя йа диэяр бир жцмля цзвцня тящким олунмушдур ки, вя яксярян тябии шякилдя щямин вязифядя чыхыш едир. Бу ясас синтактик вязифяни дяйишдикдя нитг щиссяляринин тябиятиндя семантик дяйишиклик ямяля эялир.

Жцмля цзвляринин ишлянмя-функсионал нювц дя айры-айры дилчилик ядябиййатында фяргли шякилдя ишлянмишдир. Тцрк дилчилик ядябиййатында эерчек юзне (щягиги мцбтяда), сюзде юзне (формал мцбтяда), юртцлц юзне (мянтиги мцбтяда), ортак юзне (щямжинс мцбтяда), сесленмели юзне (саьырыш мцбтядасы), йинеленмиш йцклемлер (тякрарланан хябярляр), пекиштирилмиш йцклемлер ( гцввятляндирилмиш хябярляр) вя с. нювляр эюстярилир (14, с. 55- 102).

Жцмля цзвлярин синтактик конструксийа дахилиндя тутдуьу мювге дя ясас мясялялярдян бири кими дилчиликдя диггят жялб етмишдир. Бу сыраланма иля баьлы мясялядир. Азярбайжан дилчиси Я.Жавадов сыраланмада жцмля цзвляринин йерини дягиг мцяййянляшдирмишдир. Дилчи-алимин фикринжя, жцмлянин аьырлыг мяркязини тяшкил етдийи цчцн мцбтяда вя хябярин йерини мцяййянляшдирмяк цчцн эениш контекстлярин тящлилинин мцщцм ролу вардыр.

Сыраланмада да мцбащисяли мясяляляр отайа чыхмышдыр ки, мясялян тяйинлярин сыраланмасындакы семантик бирлийя бахмайараг алимляр бу мясяляйя даир мцхтялиф мцлащизяляр йцрцтмцшляр. Амма, бунунла беля, бцтцн тяйинлярин сыраланмасы мясяляси мцбащися йаратмыр. Даща чох фикир йарадан сифятлярдян ибарят олан гейри-щямжинс тяйинлярин сыраланмасыдыр.Беляликля, жцмля цзвляринин щяр биринин сыраланмасындакы ганунауйьунлугларын мцяййянляшдирилмяси дя гаршыда дуран башлыжа мясялялярдяндир.

Нятижя олараг дейя билярик ки, жцмляни тяшкил едян цзвляр идейасы юзлцйцндя йени идейа дейилдир. Синтактик идейалардан биридир. Синтактик формуллары тяртиб етмяк цчцн жцмля цзвляриня йенидян нязяр салмаг, дилин синтактик гатында олан поетенсиал «сюз зянжирляри»ни щяртяряфли шякилдя ортайа чыхармаг лазымдыр. «Инсан нитги синтаксисдян башланыр» (В.Павлов). Синтаксисин жцмляни гуран, коммуникасийа йарадан цзвляринин дя ролуну, инкишаф йолларыны доьру-дцзэцн мцяййянляшдирмяк цмуми дилчилийин гаршысында дуран цмдя проблемлярдяндир.

Ядябиййат

1. Тесниере Л. Елементс де сйнтахе стружтурале. Парис, 1959.

2. Бархударов Л. С. Структура простого предложения современного Английского языка. Издательство «Высшая школа», Москва, 1966.

Лебедеа. Типы сказуемого в современном английском языке. М., 1953).

3. Денисов В.С. Предложения с начальным и т в современном английском языке. М., 1962.

4. Лапидус Б.А. Проблема согласования сказуемого с подлежащим в современном английском языке. М., 1959.

5. Дямирчизадя Я. Мцасир Азярбайжан дили. Азярняшр, Бакы, 1947.

6. Казымов Г.Ш. Мцасир Азярбайжан дили. Синтаксис. Бакы, 2000.

7. Мухамадиева М. Трансформационные члены предложения в современном узбекском языке. АКД, Ташкент, 1985).

8. Дмитревский А. Грамматические заметки о русском синтаксисе. «Филологические записки». Вып, №, М., 877, с. 1-15; Потебня А.А. Из записок по русской грамматике. М., Учпедгиз, 1958

9. Щатибоьлу В. Тцркченин сюздизими. Анкара, 1982, с. 158-159; Лейла Каращан. Тцркчеде сюздизими. Анкара, 1995.

10. Рцстямов Рцфят. Тцрк дилинин синтаксиси. Бакы, «Нурлан» няшриййаты, 2009.

11. Ъавадов Я.М. Мцасир Азярбайъан ядяби дилиндя синтактик ващидлярин сырасы. Бакы, Елм. 1977.

12. Быкова Е.М. Подлежащее и сказуемое в современном бенгальском языке. Изд. «Восточной литературы», М., 1960, с. 64;

13. Закиев М. Сказуемое в современом татарском языке. Казань, 1960.

Суммарй

Ин тще артиъле ис инвестиэатион оф тще мемберс оф а сентенъе ин эенерал анд Туркик линэуистиес анд тще ъщараътер оф тще инвестиэатион аре ревеалед. Ищере ис эивен тще аналйсис оф идеас формед ин тще дисъуссион, ас wеллас тщере аре ъонсидеред неw поинтс оф виеw анд аппроаъщес.

Резюме

В статье дается исследование членов предложения в общем и тюркском языкознании, раскрывается характер исследований. Дается анализ идей, возникших в дискуссии, рассматриваются новые взгляды и подходы.

Ачар сюзляр: цмуми дилчилик, Тцрколоэийа, ъцмля цзвляри, хябяр, мцбтяда,

Кейwордс: эенерал линэустиъс, Туркик лингвистиъс, мемберс оф сентенъе, субйеът, предиъативе.

Ключевые слова: общее языкознание, тюркология, члены предложения, подлежщее, сказуемое.

Ряйчи: ф.е.н., дос.З.Я.Шащбазова, ф.е.н. А.Ибращимова

Иslam Вялийев

ОРТА ЯСРЛЯР АЗЯРБАЙЪАН ЙАЗЫЛЫ АБИДЯЛЯРИНИН ДИЛИНДЯ АЛЫНМА ЛЕКСИКА

Азярбайъан ядяби дилинин илкин инкишаф мярщялясинин лцьят тяркибинин арашдырылмасында орта ясрлярдя гялямя алынмыш йазылы абидялярин юзцнямяхсус йери вардыр. Дюврцн дилиндя раст эялинян лцьят вя ващидлярини ядяби дилимизин илкин инкишафы мярщялясинин тарихи, ядяби сяъиййяси фонунда тядгиг етмяк ваъиб мясялялярдяндир. Орта ясрлярин илк йцзилликляриндя мейдана чыхмыш Азярбайъан йазылы абидяляринин дили, мялум олдуьу цзря, мяншяъя тамамиля халис тцрк дилляриня аид сюзлярдян ибарят ола билмязди. Беля ки, гялямя алынмыш йазылы абидялярин йарандыьы дювр, иътимаи-сийаси шяраит, ясярлярин мцяллифляринин мювзунун характериня уйьун алынма сюзляря мцнасибяти мцщцм ящямиййят кясб етмишдир. Нятиъядя Азярбайъан ядяби дилинин илк дюврляриндя йазыйа алынмыш бядии материалларын дилиндя цмумишляк вя лексик-терминоложи характерли сюзлярин мцщцм гисми яряб вя фарс мяншяли сюзлярдян ибарят олмушдур. Инсан эюзяллийини, онун дярдини, севинъини, тябиятин ъазибяли эюрцнцшцнц тясвир вя ифадя етмякдян ютрц, цслуби синонимляр йаратмагдан ютрц, еляъя дя яксяр щалларда гафийя вя рядиф дцзялтмякдян ютрц алынма сюзлярдян даща чох истифадя етмяк зярурятиня ещтийаъ дуйулмушдур. Алынма сюзлярдян бу ъящятдян бящрялянмякдя дини фялсяфи терминляря, ибаря вя сюзляря яксяр щалларда мцраъият едилмишдир. Башга сюзля, Азярбайъан ядяби дилинин тяшяккцл вя илкин инкишафы дюврцндя диля кечмиш сюзляр ейни вязиййятдя олмамыш, йяни беля сюзлярин гаршылыьы тапылмадыьындан мцяййян ещтийаъ нятиъясиндя дилдя ишлянмишляр. Алынмаларын орта ясрляря аид йазылы ядяби дилдя цстцнлцк газанмасы узун бир тарихи просесин тябии нятиъясиндя мцмкцн олмушдур. Орта ясрляр Азярбайъан ядяби дилиндя мцшащидя олунан алынма сюзлярин мцяййян бир щиссяси вахты иля дилимизин ащянэ ганунун вя грамматик категорийаларынын хцсусиййятляри иля уйьунлашдыьындан щазырда Азярбайъан дилинин лцьят тяркибиндя актив шякилдя ишлянмякдядир (ъащан, залым, ъамал, фатма, бащар вя с.).

Азярбайъан сюзляри иля йанашы, алынма сюзлярин дя дилимизин ащянэ ганунуна табе олараг ишлянмясини гядим дюврляря аид ялйазма нцсхяляриндя тяйин етмяк олдугъа чятиндир. Беля сюзляр юз мяншяйиндян эет-эедя узаглашараг дилимизин ганунларына уйьунлашмыш, Азярбайъан сюзляри кими дейилмиш вя йазылмышдыр.

Дилимиздя мювъуд олан ярябя фарс алынмаларынын мцщцм гисминин узун юмцрлц олмасы ядяби дилин цслубларынын сяъиййяси иля баьладар. Мялумдур ки, илк анадилли йазылы абидяляримизин яксяриййятини «Йусиф вя Зцлейха» мювзусу иля баьлы мяснявиляр тяшкил едир. Одур ки, мювзусу сямави китаблардан алынмыш «Йусиф вя Зцлейха» поемаларынын дилинин лцьят тяркибиндя дини терминлярин ишлядилмяси тябии сайылмалыдыр. Орта ясрлярин йазылы абидяляринин дилиндя мцшащидя олунан алынмаларын сонракы талейи иля баьлы ону сюйлямяк олар ки, дилимизин инкишафы мярщяляляриндя алынмаларын мцяййян бир гисми цмумишляк сюзляр сырасына кечмиш, зярури вя тябии цнсиййят ващидляриня чевирмишляр. Йазылы абидялярин дилиндя ишлянян алынма сюзлярин бир щиссясинин мювгейи ися башга шякилдя олмушдур. Беля ки, бир сыра алынма сюзляр мцяййян мцъярряд анлайышлар ифадя етдикляриня вя ясярин мцяллифинин цслубуна уйьун ишляндийиня эюря мцасир Азярбайъан ядяби дилиндя тамамиля истифадядян чыхмышдыр. Ону да гейд етмяк лазымдыр ки, щямин дюврлярин дилиндя ишлянмиш алынма сюзлярин мцасир ядяби дилимиздян фяргли мянада юзцнц эюстярмяси мараг доьурур. Беля сюзлярин бир нечясини нязярдян кечиряк:

Мянбялярин дилиндя мцшащидя олунан яряб вя фарс мяншяли сюзлярдян мяна дяйишиклийи, мянанын даралмасы, конкретляшмяси щалларына тясадцф едилир. Мцасир Азярбайъан ядяби дилиндя раст эялинян яряб мяншяли «ещсан» сюзц дюврцн дилиндя «йахшылыг етмя» мянасында ишлянмишдир: «Ол мцруввят лцтфц ещсанц кярям, Ады Мющсцн кянди шащи-мющтярям» (Й.Мяддащ, 168); Дедиляр: Хоъа, сорду сяни Султан Ки, сяндян эюрдц ейлик, мцрвят, ещсан («Дастани-Ящмяд Щярами», 33);Гурда сол саят фярман олур, Танрысындан она ещсан олур (С.Фягищ, 381). Ешги йолунда ъан фяда гылмаг цчцн, Ъандан артыг йохдур ещсанум бянцм (М.Зярир, 243). «Ещсан» алынма сюзц тцрк мяншяли «ейилик» сюзц иля синоним ъцтлцйц кими чыхыш етмишдир.

Щал-щазырда «ещсан» сюзц юз мязмунуну дяйишяъяк «щцзр йериндя верилян хейрат» анлайышында ишлянмякдядир.

«Баща» фарс мяншяли алынма сюз абидялярин дилиндя «гиймят, дяйяр; гиймятдян артыг» мянасыны ифадя етмишдир. «Дядя Горгуд Китабы»ндан сечилмиш нцмуняйя диггят йетиряк: Мяря Озан! Гопузу мана верэил! Атымы сана веряйим. Сагла, эялям бащасын эятирям, алам! – деди (60) «Дастани – Ящмяд Щярами» поемасынын дилиндя дя «баща» алынма сюзц «гиймят», «дяйяр» мянасында ишлянмишдир: Сюз оьцш, ики кейики тутарлар, Аьыр баща иля она сатарлар (74) Мцасир Азярбайъан ядяби дилиндя бу сюз «дяйярли», «гиймятли» мянасында ишлянир.

Яряб мяншяли «яъяб» сюзц йазылы мянбялярдя «тяяъъцб», «гярибя» мянасында ишлянмишдир.: Щягигят, бана Йусиф, ня дедцн,дир, Яъяб гылдын халиг сянин эюрэил имди (Яли, 52); Ешит имди бу йанадан яъябляр, (С.Фягищ, 120); Ешидянляр аны йавлах яъябляр («Дастани - Ящмяд Щярами», 41); Дцэцн ейляди, кябин етди алды, Яъяб будур аны щям бикир булду(Дастани - Ящмяд Щярами, 73); Кюнлцмя щям бир яъяб эялди суал (С.Фягищ 120); Шащ яъябя галды оьлан сюзцня (М.Зярир, 171).

ХВ йазылы абидяси «Ясрарнамя»нин дилиндя бу сюзя ейни мянада тясадцф олунур: Ъяляб вермиш анларя бир яъяб хан (33а).

Мцасир Азярбайъан дилиндя «яъяб» сюзц мцстягил сюз кими фяаллыьыны итирмиш, йанашдыьы сюзцн мянасыны гцввятляндирмяк мягсядиля «олдугъа, сон дяряъя, чох эюзял, чох йахшы» мяналарыны билдирир.

«Иглим» лексик ващиди яряб мяншялидир. Орта ясрляря аид ядяби-бядии мянбялярин дилиндя щямин сюз «юлкя» мянасында ишлянмишдир: Мяэяр ким, бу бир иглимин бяэидир, Санырмысан буну бизим биэидир («Дастани -Ящмяд Щярами», 29); Мцасир дилдя «иглим» сюзц «мцяййян бир мяканын щавасы» мянасыны билдирир.

Яряб мяншяли «сакин» алынма сюзц дя йазылы мянбялярин дилиндя ишлянмиш вя «сакит» мяна чаларларыны ифадя етмишдир:

Сакин олуб ъцмляси отурдулар (С.Фягищ, 133);

Вярга вясли ирди бу эяз яминям, Бир дяхи зарылыьындан сакиням (Й.Мяддащ, 166): Агибят мян етмяк ассы галмады, Шащ неъя ким деди сакин олмады (Й.Мяддащ, 171).

Щямин сюзя «Дастани-Ящмяд Щярами» вя ХВ яср тяръцмя ясяри олан «Ясрарнамя» поемасынын дилиндя дя тясадцф олунмушдур:

Сакин ол щеч кимсяйя нясня демя («Ясрарнамя», 3б); Нишанын дябрянцр дякин дейилдир, Бу эцн дамарларын сакин дейилдир («Дастани-Ящмяд Щярами», 23)

Мцасир Азярбайъан ядяби дилиндя «сакин» сюзц бир лцьят ващиди кими «мяскян салан, йашайан адам» мяналарында ишлянир.

«Щалал» сюзц дя яряб мяншялидир. «Дастани-Ящмяд Щярами» поемасынын дилиндя цмумиййятля, «щяйат йолдашы» - щям «яр», щям дя «арвад» мянасында ишлянмишдир: Эцляндам ейитди: ей бянцм щалалым, Тапундур баьчавц мцлк иля малым (44); Гызын истяйлцм алмаг рявамы, Щалалын, хатунун олмаг рявамы? (33). Биринъи нцмунядян мялум олур ки, «щалалым» сюзц «яр» мянасында ишлянмишдир. «Дядя Горгуд»ун дилиндя дя «щалал» сюзц яксяр щалларда «арвад» мязмуну билдирся дя, «Ол ики щалала йцз гырг йыл юмцр вердим» - деди (83) нцмунясиндя ися щяр ики мянада (щям арвад, щям дя яр) ишляндийи мялум олур.

Мцасир дилимиздя щаггында данышылан сюз «щарам»ын якси олан мянада юзцнц эюстярир.

Орта ясрляря аид ядяби-бядии материалларын дилиндя мянаъа дяйишиклийя уьрайан алынма сюзлярдян бири олан яряб мяншяли «ъцмля» сюзц дя актив шякилдя ишлянян лцьят ващидляриндян бири олмуш вя «щамы» мязмунуну ифадя етмишдир: Ъцмляляри Йусифдян эюрлц иди (Яли, 52), Он ики бин ясэяр ъцмля атдан дцшдц (Яли, 52); Аны ешидцб балыглар щям ъцмля чыгды (Яли, 53); Улу, кичи аны гамусу билди, Дцэцн гутлуламаьа ъцмля эялди («Дастани-Ящмяд Щярами», 64); Деди: йа щягг сана ня ъцмля нищан? Ашкардцр йанында ъцмля яйан (С.Фягищ, 120).

Мцасир Азярбайъан ядяби дилиндя бу сюз грамматик термин олуб «битмиш бир фири ифадя едян сюз вя сюз бирляшмяси» мязмунуну билдирир.

Орта ясрляря аид йазылы мятнлярдя «гумращ» сюзц мцасир ядяби дилимиздян фяргли олараг: 1) «йолуну азмыш, сящв етмиш», 2) «пис йола дцшмцш», «позьунлашмыш» мянасында ишлянмишдир. Щазырда щямин сюз бядянъя «саьлам» мязмуну ифадя едир. Еляъя дя йазылы абидялярдя «шащид» сюзцня «эюзял», «билиш» сюзцня «елм», «бцт» сюзцня «эюзял», «хярабат» сюзцня «мейхана» мяналарында вя с. тясадцф олунур.

Орта ясрляря аид илк анадилли йазылы абидялярин лцьят тяркибини бцтювлцкдя нязярдян кечирдикдя мялум олур ки, яряб-фарс алынмалары классикляримизин йаратдыьы ясярлярин дилиндян фяргли олараг цмумхалг дилинин хцсусиййятлярини ясас эютцрян беля абидялярин дилиндя чох аз ишлянмишдир. Щямин йазылы мятнлярин дилиндя мцшащидя олунан яряб-фарс мяншяли сюзлярин щеч дя щамысы зяманямизя гядяр эялиб чатмамышдыр. Беля ки, щямин лцьяви ващидлярин мцяййян щиссяси дилимизин сонракы инкишаф мярщяляляриндя тамамиля истифадядян галмышдыр. Дилчилик ясярляриндя яксяр щалларда яряб-фарс алынмаларыны ашаьыдакы кими груплашдырырлар: а) Мцасир ядяби дилдя истифадядян галмыш яряб вя фарс алынмалары; б) Мцасир ядяби дилдя вятяндашлыг щцгугу газанмыш яряб вя фарс алынмалары.

Щямин бюлэцйя уйьун олараг истифадя олунан мянбялярин дилиндя мцшащидя олунан яряб вя фарс мяншяли алынмалардан бязилярини орта ясрлярдя гялямя алынмыш йазылы абидяляр цзря тясвир едяк:

Мцасир Азярбайъан дилиндя истифадядян чыхмыш яряб-фарс сюзляри:

Гул Ялинин «Гиссейи-Йусиф» поемасы цзря: азымайыш (имтащан етмяк, арамаг, йохламаг), бикр (гыз, бакиря, саф), буд (варлыг, щяйат), бяслят (бирляшмя, говушма), гавговсейн (эюйгурсаьы), диба (ипяк), дар (йер, мякан, ев), яъялл (ян али, ян йцксяк), зящи (афярин), инан (ъилов, нохда), кейд (щийля, кяляк, йалан), мявалы (достлар, сащибляр), мящруг (йанмыш), нящиф (сяфещ, горхулу), пцшт (арха, эери, дал), зянъур (нахош, хястя), сцн(иш, ямял, сянят), тялбис (щийля, рянэ вермя), цгба (ахирят, сон), щаъиб (гапычы, эюзятчи) вя с.

«Дастани-Ящмяд Щярами» поемасында: ащян (дямир), бцргя (цз юртцйц), ябтяр (ювладсыз, сонсуз), зяхм (йара), йум(фал, хейир-дуа), кямин (пусгу), манянд (охшар, бянзяр), пцргям (гямли, дярдли), сящщар (сещрчи, сещрбаз), тцйур (гушлар), хясм (дцшмян), щярами (гулдур, оьру), ъябя (зирещ) вя с.

«Сули Фягищин «Йусиф вя Зцлейха» поемасында: бяга, дцшвар, янбийа, яхи, ихван, кялб, мцрясся, мювла, ризг, тябащ, тяфяррцъ, сурур, хишм, фасиг вя с.

Йусиф Мяддащын «Вярга вя Эцлшащ» поемасында: ряббина, гювм, нищад, сябяг, кибр, гут (ярзаг), сяляб, дястиэир, пасибан, пянд, ляин, тяьяййцр, райикан, ъювл, бяшарят, ширбяща вя с.

Мустафа Зяририн «Йусиф вя Зцлейха» поемасында: салари – дин, нисцращ, ясщаби-кирам, эювщярнищад, фярди-рябб, пурцсул, щцсуд, сцъуд, башитаб, итаб, фятщи-баб, аъцфтявар, пясяр, тябащ, щярир, мящбуби-ъящан вя с.

Хятат – Тябризинин «Йусиф вя Зцлейха» поемасында: щцснц –ъуда, халц – хятт, сядд-щязар, хялги – зямин, чярхи – рузкар, пайибянд, шяддад, чащ, сузи-зийан, мярди-зян, эцлрцх, эяващ, дидари-яряб, дярмянд, мцшяввяш вя с.

Мцасир Азярбайъан дилиндя вятяндашлыг щцгугу газанмыш яряб-фарс сюзляри: Ону да гейд етмяк лазымдыр ки, тядгигата ъялб олунмуш абидялярин дилиндя ишлянян яряб-фарс мяншяли сюзлярин яксяриййяти мцасир дилимиздя вятяндашлыг щцгугу газанмышдыр. Фикримизин исбаты цчцн щямин йазылы абидяляримиздян топланан бязи алынма сюзляря нязяр йетиряк:

Ялинин «Гиссейи-Йусиф» поемасында: афят, агибят, бяйан, бяшяр, гафил, дидар, яза, ята, яндишя, играр, кцфр, лцтф, маъал, мцняввяр, ниэар, пейвястя, рцхсят, сящищ, тяам, тифл, фяда, хяфиф, щаъят, сябр, шцкр вя с.

«Дастани-Ящмяд Щярами» поемасында: арястя, бяднам, гящр, дад, завал, инайят, эирйан, мядяд, мяряз, пцнщан, салават, ситям, тяам, фяраг, фириштя, хас, ъцфт, шейда вя с..

Сули Фягирин «Йусиф вя Зцлейха» поемасында: ашикар, ахирят, алям, азад, аваз, бярбад, вяфа, гядящ, дювлят, ешг, ещсан, эцнащ, иман, лятиф, миннят, нясиб, рцсвай, пяришан, пешиман, сярхош, цзр, фитня, фярящ, тювбя, тядбир, тявяккцл, цзр, сядягя вя с.

Йусиф Мяддащын «Вярга вя Эцлшащ» поемасында: садиг, немят, пейьямбяр, ъащан, мяктяб, ряис, мурад, зящмят, щюкм, ниэар, хялг, зцлмят, аваз, ъамаят, тяшвиш, мялун, сярхош, вилайят, интизар, адям, сябр, бцлбцл, тязийя вя с.

Мустафа Зяририн «Йусиф вя Зцлейха» поемасында: гясд, шяряф, сяфа, зящмят, эювщяр, ъцмля, яъайиб, мяляк, бящс, щясяд, рузи, вясф, мютябяр, мялул, шярщ, нясиб, фярман, эцлаб, бющтан, щарам, фягир вя с.

Беляликля, орта ясрлярдя цмумхалг дили хцсусиййятлярини юзцндя якс етдирян йазылы абидялярин дилиндя фарс вя яряб алынмаларына цсцтцнлцк верилмямиш, яксиня, даща чох ана дилинин лексик имканларындан баъарыгла истифадя едилмиш, яксяр щалларда тякрардан вя йекнясякликдян узаглашмаг мягясди иля ана дилимизин доьма сюзляри иля алынма сюзляри мцвази шякилдя ишлядилмишдир. Мящз бу сябябдян дя гялиз яряб вя фарс мяншяли сюзляр вя ифадяляр эениш халг кцтляси ичярисиня йол тапа билмядийи цчцн тядгигата ъялб олунан ядяби-бядии мянбялярин дилиндя дя щямин лексик ващидляря аз йер верилмишдир. Даща доьрусу, мянбя кими истифадя олунмуш йазылы абидялярин лцьят тяркибиндя йалныз еля яряб-фарс алынмалары вятяндашлыг щцгугу газана билмишдир ки, щямин сюзляр вя ифадяляр тарихян цмумхалг Азярбайъан дили тяряфиндян гябул олунмуш вя эениш халг кцтлясинин малына чеврилмишдир.

ИХТИСАРЛАР ВЯ ИСТИФАДЯ ОЛУНМУШ МЯНБЯЯЛЯР

1. КДГ – «Китаби-Дядя Горгуд» (тяртиб едянляр: Ф.Зейналов, С.Ялизадя). Бакы, 1988.

2. Яли - Гул Яли «Гиссейи-Йусиф» (чапа щазырлайанлар, лцьят вя шярщлярин мцяллифляри: Елмяддин Ялибяйзадя вя Ябцлфяз Щцсейн). Бакы, 1995.

3. «Дастани- Ящмяд Щярами» - «Дастани-Ящмяд Щярами» (тяртиб едяни Я.Сяфярли). Бакы, 1968.

4. С.Фягищ - Сули Фягищ «Йусиф вя Зцлейха» (транслитерасийа, юн сюз, луьят, хцсуси адларын тяртибатчысы Сянан вя Сябущи Ибращимов). Бакы, 2008.

5. Й.Мяддащ – Гящряманов Ъ., Щаъыйева З. Йусиф Мяддащ «Вярга вя Эцлшащ» (мятн вя грамматик очерк). Бакы, 1988.

6. Х.Тябризи - Хята – Тябризи «Йусиф вя Зцлейха» (елми тянгиди мятнин тяртибчиси вя юн сюзцн мцяллифи Т.Якбяров). Бакы, 2004

РЕЗЮМЕ

В статье рассматриваются вопросы об иноязычной лексике в письменных памятниках Азербайджана.. В ней автор в краткой форме дает анализ такой лексики и указывает на конкретные источники.

Fidan Afad qızı Qurbanova

GERMAN DİLLƏRİNDƏ ANTROPONİMLƏRİN TƏK VƏ ÇOXMƏNALILIĞI HAQQINDA

German dillərində onomastik vahidlərin bir-birindən fərqlənməsi də diqqəti cəlb edir. Belə ki, burada tək və yaxud çoxmənalılıq prosesi meydana gəlir. Təkmənalılıq onomastik vahidlərə məxsus xüsusiyyətlərdən biridir. Ümumiyyətlə, şəxs adı insana aid olduğu üçün söz kateqoriyasından fərqlənir və bir məna verir. Çünki söz substantivləşərək, daha doğrusu, onimləşərək konkret bir şəxsi bildirir.

German dillərində üstünlük təşkil edən təkmənalı antroponimlərə aid müxtəsər olaraq bir neçə misal göstəririk.

İngilis şəxs adlarına aid. Kişi adları: Adam, Aidan, Allan, Asher, Bart, Basil, Bernard, Hago, Leon, Leo, Louis və s. Qadın adları: Agnes, Alice, Bertha, Dich, Doris, Dora, Flora, Gloria, Greta, Irene, Maria, Marian, Marina, Noreen, Olga, Ophelia və s.

Alman şəxs adlarına aid. Kişi adları: Achim, Acke, Agil, Baldur, Bernd, Bodo, Daniel, Danilo, Denis, Folke, Fito, Georg, Germanus, Nicholas, Olaf, Otis və s. Qadın adları: Agnes, Agneta, Aida, Bona, Brigida, Freda, Frieda, Hanna, Hanka, Hera, Lore, Lora, Maja, Marina, Marita və s.

İngilis soyadlara aşağıdakı nümunələri göstərə bilərik: Portman, Stepney, Thelwall, Wightman, Anders, Alstead, Ambrus, Broster, Felton, Lowrance, Penrith, Potell, Broadwater və s.

Alman soyadlara nümunələr: Haubenreißer, Hauck, Penz, Beiger (t), Gawalek, Gebler, Nowa(c)k, Stahn, Stange, Theil(e), Teich, Zwick, Kirsch, Klatt(e), Lochmann, Löffler və s.

Dilçilikdə ümumi adlarda çoxmənalılıq olduğu kimi, xüsusi adlarda da bu proses özünü göstərir. Lakin buna baxmayaraq, onomastik vahidlərdə çoxmənalılıq azdır. Onların işlənmə dairəsi ümumi adların işlənmə dairəsinə görə çox dardır. Məsələn, ümumi adlarda yaranan məna beş, on, otuz və daha çox ola bilər. Bundan əlavə, onlarda məcazlaşma prosesi də baş verir. Amma onomastik adlar ən çox iki və yaxud da üç mənadan ibarət olur.

German dillərinin onomalogiyası üzrə apardığımız tədqiqat işi də bu faktın doğru olduğunu göstərir. Buna nümunə olaraq aşağıdakıları göstərə bilərik:

Amalie / Amelie - 1.Amalia şəxs adının variantıdır; 2. fransız dilində Amelie adının almanlaşdırılmış formasıdır.

Bernard - 1.Bernhard ingilis şəxs adındandır; 2. fransız Bernhard (Bernar) şəxs adındandır.

Chris – 1. Christiana şəxs adındandır; 2. Christian, Christophorus şəxs adlarındandır.

Dieter - 1. tam şəxs adıdır; 2. Dietrich şəxs adının qısaldılmış formasıdır.

Doreen - 1. Doireann irland şəxs adındandır; Dora şəxs adından törəmədir.

Ellen - 1. Helen şəxs adının variantıdır; 2. Eleanora şəxs adının qısaldılmış formasıdır.

Fanni – 1. Franziska şəxs adının qısaldılmış formasıdır; 2. Stephanie şəxs adının qısaldılmış formasıdır.

Fred – 1. Alfred, Friedrich, Manfried şəxs adlarının qısaldılmış formasıdır; 2. Alfred və Frederick şəxs adlarının qısaldılmış formasıdır.

Helmina, Helmine - 1. Wilhelmine şəxs adının qısaldılmış formasıdır; 2. Helma şəxs adından törəmədir.

May - 1. Ənənəvi ingilis şəxs adındandır: mənası «yemişan» deməkdir; 2. Margaret, Mary şəxs adlarından törəmədir və s.

İngilis dili üzrə araşdırmada aşağıdakı onomastik vahidlərin çoxmənalılığı üzə çıxır ki, onların da mənaları bir-birinə çox yaxın məfhumları ifadə edir. Məsələn, Albion antroponimi ənənəvi kişi adı kimi latın mənşəli olmaqla iki məna daşıyır. birinci mənada kelt dilindən latın dilinə keçərək Şotlandiyada orta irland dilində Alba kimi ifadə olunur. ikinci mənada isə latın mənşəli olmaqla «albus» (ağ) məfhumunu bildirir və Böyük Britaniyanın qədim (köhnə), həm də İngiltərənin poetik adıdır.

Alger antroponimi kişilərə məxsus addır; iki mənada açıqlanır. Hər iki mənası qədim ingilis şəxs adıdır. Birinci mənası «aethele» (alicənab, mərd, əla) və «gar» (nizə, mizraq, cida) sözlərindən ibarət olub. Aethelgar kimi formalaşmışdır. ikinci mənada isə «eald» (köhnə, qədim, keçmiş) və «gar» (nizə, mizraq, cida) sözlərindən Ealdgar antroponimik kimi formalaşmış, nəhayət hazırda Alger şəklində unifikasiya edilib işlədilir.

Bunlarla yanaşı, ingilis şəxs adlarından çoxmənalılığa malik olan aşağıdakı antroponimləri göstərmək olar:

Kişi adları:

Bernard - 1) qədim ingilis şəxs adıdır: «beron» (adam, hərbçi, qəhrəman) poetik və «heard» (möhkəm, qoçaq, mərd) sözlərindən yaranmışdır; 2) qədim fransız və qədim yuxarı alman şəxs adıdır: «bero» (ayı) və «hart» (sərt, möhkəm, güclü, qoçaq) sözlərindən əmələ gəlmişdir.

Dan - 1) qədim yəhudi dilindəndir; hərfi tərcüməsi «hakim»; 2) Daniel şəxs adından törəmədir.

Dillon - 1) vallı dilində Dillyn - çox gözəl, çox qəşəng, çox yaxşı; qoçaq, igid; 2) familyar.

Duke - 1) müasir ingilis dilində «duke» (hersoq); 2) Marmaduke şəxs adından törəmədir (C.Kuperin «Pionerlər» (1823) romanında surət).

Earl/Earle - 1) müasir ingilis adıdır: «earl» - qraf mənasındadır; 2) familyar

Emlin/Emlyn - 1) Lallin şəxs adındandır. Əsli latın dilindən aemilius (çalışqan, səyli); 2) kelt dilində «sərhəd kənarında yaşayan sakin» deməkdir.

Biddulf - 1) familyar; 2) təxmini: qədim ingilis şəxs adıdır: «beadu» (poetik: qələbə, hücum) və «wulf» (canavar) sözlərindən yaranmışdır - Beadwulf.

Erwin - 1) qədim ingilis şəxs adı: «eofor» (qaban) və «wine» (dost, tərəfdar) - Eoforwine sözlərindən formalaşmışdır; 2) İrvin şəxs adının variantıdır.

Humbert - 1) german dilindən fransız dilinə keçmə (qədim yuxarı alman dilindən: «Hun» (hun) və «beraht» (işıqlı, nurlu, məşhur) sözlərindəndir; 2) qədim ingilis «Hüne» (hun) və «beorht» (işıqlı, parlaq, işıldayan) sözlərinin birləşməsindən ibarətdir - Hunbeorht, Hunberht.

Noble - 1) müasir ingilis dilində «noble» (alicənab, mərd; çox gözəl); 2) familyar.

Worth - 1) familyar; 2)müasir ingilis dilində «worth» (ləyaqət, qədr-qiymət).

Qadın adları:

Averill - 1) familyar Averill; 2) təxmini: qədim ingilis şəxs adı: «eofor» (qaban) və «hild» (müharibə, döyüş, mübarizə) sözlərindən ibarətdir - Everild adından formalaşıb.

Berta - 1) Bertha şəxs adının variantıdir; 2) Alberta, Roberta və sonu «berta» ilə bitən digər şəxs adlarından törəmədir.

Doreen - 1) irland dilində Doireanu (hərfi: tutqun, qaraqabaq; tünd, acıqlı); 2) Dora adından törəmədir.

Elva - 1) qədim ingilis dilində «elf» (hərfi: pəriyə oxşar); 2) Elvira adından törəmədir.

Eveleen - 1) irland dilində Eve şəxs adından törəmədir; 2) qazel dilində Eiblin (hərfi: səfalı, xoşagələn).

Fern - 1) müasir ingilis dilində «fern» (qıjı, ayıdöşəyi bitkisi); 2) Fernanda şəxs adından törəmədir.

Hilda - 1) Hilda alman şəxs adındandir; əsli qədim yuxarı alman dilindən - «hiltyä (döyüş, vuruş, savaş); 2) Brunhild, Brunhilde, Hildegard, Hildegarde şəxs adlarından törəmədir.

Kimbell - 1) vallı dilində Cynbel «cyn» (naçalnik, rəis, başçı) və «bel» (müharibə; hərfi: əsas müharibə); 2) qədim ingilis şəxs adından - Cynebeald; «cynn» (tayfa, qövm, qəbilə, xalq, ailə) və «beald» (cəsarətli, cürətli, möhkəm, davamlı) sözlərindən yaranıb.

May - 1) müasir ingilis dilində «may» (yemişan gülü); 2) Margaret, Mary şəxs adlarından törəmədir.

Monica - 1) qədim yunan dilindən «monos» (oxşar); 2) latın dilindən «moneo» (mən məsləhət görürəm).

Selina - 1) qədim yunan dilində «selene» (ay); 2) latın dilindən (Coelina) fransız dilinə keçmə (Celine): Coelim - göy, səma deməkdir.

Ruby - 1) müasir ingilis dilində «ruby» (yaqut: qiymətli daş); 2) Roberta, Robina şəxs adlarından törəmədir.

Wendy - 1) müasir ingilis dilində «fendie» (uşaq sözü: friend - dost); 2) Gwendolen, Gwendoline şəxs adlarından törəmədir.

Alman antroponimikası üzrə isə aşağıdakı şəxs adlarını göstərə bilərik:

Kişi adları:

Ado - 1) Adal və Adel ilə başlanan adların tam formasının qısa formasıdır; 2)Adolf şəxs adının qısa formasıdır.

Albin - 1) Albwin şəxs adının variantıdır; 2) latın mənşəli Albus şəxs adından törəmədir.

Bertel/Berthel - 1) Bertold adının kiçildilmiş, yaxud əzizləmə forması (qədim yuxarı alman dilində «berhat» (işıldayan, parlayan) və «waltan» (rəhbərlik etmək, ağalıq etmək) sözlərinin birləşməsindən ibarətdir; 2) Berta adının kiçildilmiş, yaxud əzizləmə formasıdır.

Bodo həmçinin Botho, Boto - 1) qədim yuxarı alman dilində «biotan» (əmr vermək, tələb etmək); 2) Bodo və bod ilə başlanan tam adların qısaldılmış formasıdır.

Bertrand - qədim yuxarı alman dilində «berhat» (parlaq, işıldayan, parlayan) və «rant» (qalxan, sipər) sözlərində yaranıb.

Qotthold - 1) qədim yuxarı alman dilində olan «got» (allah) və «hold-wultan» (idarə etmək; rəhbərlik etmək) sözlərindən yaranmışdır; 2) qədim yuxarı alman dilində olan «got» (Allah) və «hold-wald» (meşə) sözlərindən yaranmışdır.

Hasso - 1) qədim yuxarı alman dilində olan Hassi adındandır: Frank adı kimi epitet kimi işlədilirdi; 2) Hart və friz dilindəki Hasko ilə başlanan tam (bütöv) adların qısa formasıdır.

Qadın adları:

Alena - 1) slavyan şəxs adındandır; 2) Magdalena şəxs adının qısa formasıdır; Alinka adının kiçildilmiş variantıdır (formasıdır).

Alfa - 1) Alif adı ilə başlanan bütöv (tam) adların qısa formasıdır; 2) isveç şəxs adındandır.

Amelie - 1) Amalia, Amalie adlarının variantıdır; 2) fransız mənşəli Ameli adının almanlaşdırılmış formasıdir.

Antonina - 1) Antonia adından törəmədir; 2) italyan mənşəli Antonia adının əzizləmə formasıdır.

Barb - 1) fransız mənşəli adın almanlaşdırılmış formasıdır; 2) Barbara (özgə, yad) adının qısaldılmış formasıdır.

Heidi - 1) Adelheid adının qısa formasıdır (ədəbi obraz); 2) Heide ilə başlanan (məsələn, Heidemarie, Heidrum) adlarının tam formasının qısa şəklidir.

Helge//Helga - 1) ənənəvi addır, Helga şəxs adının variantıdır; 2) (Helgi) isveç dilindəki «helig» (müqəddəs, pak) sözündən olmaqla qədim skandinav dilinə keçmişdir.

Karina - 1) Carina adının almanlaşdırılmış formasıdır; 2) Karin adından törənib.

Mara - 1) Maria, Margarete rus adlarının qısa formasıdır; 2) Maralda adının qısa formasıdır.

Marisa - 1) italyanlarda ikili ad: Maria + Li(e)sa < Elisabeth; 2) niderlandcadan Maryse < Maria; 3) fransızlarda Maryse: Marie + Lonite.

German dillərinin soyadlarının araşdırılması prosesində də polisemiyanın şahidi oluruq. Belə hallar, xüsusilə də ingilis dilinin soyadlarında daha çoxdur. Alman dilinin soyadlarında çoxmənalı soyadlara rast gəlmədik. Odur ki, biz bu faktı ingilis dili soyadlarından istifadə etməklə bir neçə misal göstərib, bununla kifayətlənirik.

Alis/Alise/Alison - 1) Alice şəxs adından yaranıb; 2) Alanson soyadının Alison variantıdır.

Back/Bak/Bax - 1) qədim ingilis dilində olan Baec, yaxud Baece adlarındandır; 2) Bacca qədim ingilis adından törəmədir.

Bagg/Bagge/Baggs - 1) Baca qədim ingilis, yaxud Bago german şəxs adındandır.

Bald/Bauld - 1) orta ingilis dilində balled; 2) Baldwin şəxs adından törəmədir.

Halse - 1) qədim ingilis dilində - Heals; 2) Somersetşirdə toponim, qədim ingilis dilindəndir.

Lamb/Lambe/Lambson - 1) Lambert şəxs adından törəmədir; 2) Lamb - qədim ingilis dilindəndir.

Rickatson - 1) Ricketson soyadının variantıdır; 2) Richardson soyadının variantıdır.

Wind/Wynde - 1) qədim ingilis dilindən - Wind; 2) qədim ingilis dilindən (Ge)wind.

Sayer/Sayers - 1) orta dövr ingilis şəxs adından - Sear, Sayers formasında german dilindən fransız dilinə keçib (qədim yuxarı alman sözü olan «sigu» (qələbə) və «heri» (ordu) sözlərinin birləşməsindən əmələ gəlib; 2) orta dövr ingilis dilindən - Sawer; 3) orta dövr ingilis dilindən - Sewer.

Seller/Sellers - 1) orta dövr ingilis dilindən - Celler; 2) orta dövr fransız dilindən «Selie» (sərrac, yəhərqayıran adam) sözündəndir; 3) orta dövr ingilis dilindən - Sellere.

İngilis dilində elə soyadlar vardır ki, onların mənalarının hər biri toponimlərdən ibarətdir. Məsələn:

Seal/Seale/Seel - 1) toponim: Seal (Kent) < qədim ingilis dilindən - Sell; 2) toponim: Seale < qədim ingilis dilindən Sele, yaxud Seale.

Tanfield - 1) toponim: Tanfield (Darem) < Team, çay adından < kelt dilində: çirkli çay; 2) toponim: Tanfield (Yorkşir) < təxminən qədim ingilis dilində olan Tan + feld sözlərindəndir.

Welford - 1) toponim: Welford (Berkşir) < qədim ingilis dilində olan Welig + Ford; 2) toponim: Welford (Qlosterşir) < qədim ingilis dilindən - Wella + Ford və s.

Qeyd edək ki, «İngilis dilinin soyadları» kitabında 500-dən artıq belə polisemik onomastik vahid vardır. Biz yalnız nümunə üçün yuxarıda bəzi soyadları qeyd etdik.

ƏDƏBİYYAT

1. Рыбакин А.И. Словарь английских личных имен. М., 2000.

2. Рыбакин А.И. Словарь английских фамилий. М., 2000.

3. Das große Buch der Vornamen. Wien, 2003.

4. Das große Buch der Familiennamen. Falken, 1994.

5. İngiliscə-azərbaycanca lüğət. (O.Musayevin redaktorluğu ilə). B., 2004.

6. Александрова Т.С., Добровольский Д.О., Салахов Р.А. Словарь немецких личных имен. М., 2000.

РЕЗЮМЕ

ОБ ОДНОЗНАЧНОСТИ И МНОГОЗНАЧНОСТИ АНТРОПОНИМОВ В ГЕРМАНСКИХ ЯЗЫКАХ

В статье исследуются однозначность и многозначность антропонимов в германских языках. Здесь, в отличие от однозначных антропонимов, больше рассмотрены многоязычные антропонимы. Приведены примеры, относящиеся как однозначным, так и многозначным антропонимам.

SUMMARY

ABOUT THE MONOSEMANTIC AND POLYSEMANTIC ANTHROPONYMS IN THE GERMANIC LANGUAGES

This article is devoted to the monosemantic and polysemantic anthroponyms in the Germanic languages. Here, the polysemantic anthroponyms are researched more than the monosemantic ones. Many examples are given in the article.

Ключевые слова: антропоним, однозначных антропоним, многозначным антропоним.

Key words: anthroponym,monosemantic, polysemantic, onomastic unit.

Açar sözləri: antroponim, təkmənalılıq, çoxmənanılıq, onomastik vahid.

Заманова İммийя Fярман гызы

АНА ДИЛИ ЩЯР БИР ХАЛГЫН МЦСТЯГИЛЛИЙИНИН, МЯНЯВИЙЙАТЫНЫН, КЕЧДИЙИ ТАРИХИ ЙОЛАРЫН БЯЛЯДЧИСИ ВЯ ЭЦЗЭЦСЦДЦР

Щяр бир Мillятин милли –мяняви дяйярлярини йашадан, инкишаф етдирян, онун вар олма вя йашама гцдрятини мцяййян едян башлыъа ямиллярдян бири онун дилидир. Доьма дилимиз халгымызын ясрляр бойу кечдийи бцтцн сынагларда, кешмякешли вя шанлы мягамларда онунла бирэя аддымламыш , йашанан фялакят вя зяфярлярдя онунла бярабяр олмушдур. Та гядим заманлардан ян ваъиб цнвиййят васитяси кими гябул олунан дил бцтцн дюврлярдя инсанлар арасында гурулан ялагялярдя юн планда олуб. Щяр бир дилин вар олма гцдрятини даща да узунюмцрлц едян онун мянсуб олдуьу халг, щямин дилин дашыйыъыларыдыр. Ана дили щяр бир халгын мцстягиллийинин, мянявиййатынын, кечдийи тарихи йоларын бялядчиси вя эцзэцсцдцр. Ана дилиня мцнасибят щятта нцфузлу бейнялхалг гурум щесаб едилян ЙУНЕСКО тяряфиндян дя хцсуси диггят мяркязиндядир. Мящз бу мясяляйя мцнасибятин бариз нцмунясидир ки, щямин мютябяр гурум 21 феврал тарихини бейнялхалг ана дили эцнц елан етмишдир. Мцстягиллик ялдя етмиш бир миллятин кечдийи инкишаф йолу, адладыьы тарихи мягамларын ян эюзял тяряннцмчцсц дя мящз еля ана дилидир.

Зянэин мядяниййят йарадыъысы олан халгымызын тарихи гядяр онун дилинин тяшяккцл тарихи дя олдугъа гядимляря сюйкянир. Азярбайъан дили тцрк мяншяли цмумхалг данышыг дили зямининдя ямяля эялиб шифащи ядяби диля чеврилянядяк бюйцк бир йол кечмишдир. Мящз халгын мяняви, мядяни вя сийаси бахышларынын инкишафы нятиъясиндя Азярбайъан ядяби дилинин йазылы голу тяшяккцл тапмышдыр.

Азярбайъан дили бюйцк инкишаф йолу кечмиш гядим диллярдян биридир. Зянэин тарихя, гядим яняняляря вя фяргли дил фактларына малик олан Азярбайъан дили тарихин мцхтялиф мярщяляляриндя сийаси вя мядяни мцнасибятлярдя олдуьу халгларын дилляриндян бящрялянмякля йанашы, бир сыра дилляря дя юз тясирини эюстярмишдир. Тарихин амансыз сынаглары иля цз-цзя эялмиш халгымыз севиндириъи щалдыр ки, юз ана дилиня щяр заман сащиб чыхмыш, ону йад цнсцрлярдян горуйуб ясрлярдян ясрляря ютцряряк йашатмышдыр. Мцасир дцнйада юзцнямяхсуслцьц вя хош ащянэи иля сечилян Азярбайъан дили зянэинлийи иля дя фярглянир. Доьма дилимиз дярин щиссляри, дольун дцшцнъяляри ян инъя хырдалыьынадяк кифайят гядяр айдын ифадя етмяк гцдрятиня маликдир. 50 милйондан чох азярбайъанлынын истифадя етдийи мцасир Азярбайъан дили узунясрлик формалашма дюврц йашайараг, ъилаланараг буэцнкц зяриф вя щязин ифадя шяклини алмышдыр. Щазырда Ъянуби Азярбайъанда йашайан 30 милйон азярбайъанлы доьма дилляриндя мяктяблярин йохлуьуна бахмайараг, Азярбайъан дилини йашадыр, бу дил иля фяхр едир.

Щеч шцбщясиз Азярбайъан дилинин бу сявиййяйя чатмасында халгымызын мяняви зянэинляшмяси, елми, бядии вя сийаси тяфяккцрцнцн инкишафынын мцщцм ящямиййяти вардыр. Зянэин ядябиййата вя шанлы сийаси тарихя мянсуб олан халгымызын истедадлы ювладларынын да варлыьы дилимизин даща да гцдрятлянмясиня юз тювщясини вермишдир. Тарихимизя юз адыны гызыл щяфрлярля щякк етмиш инсанларын варлыьы гцрур мянбяйимиз олмагла йанашы, милли мяняви сярвятимиз олан Азярбайъан дилинин вар олмасы вя инкишафындакы мисилсиз хидмятяри дя хцсуси гейд олунмалыдыр. Щяр бир миллят онун ян дяйярли сярвяти сайылан дили, мядяниййяти, мусигиси, инъясянятини йазыб йашадан ювладлары иля таныныр. Щяр бир дили йашадан щямин дилин дашыйыъылары, она бейнялхалг нцфуз газандыран ися халгын йетирдийи шяхсиййятляр олмушдур. Хятаи, Фцзули, Гюси Тябризи, Ашыг Яляскяр, Мирзя Фятяли Ахундов, Ябдцлрящим бяй Щагвердийев, Няъяф бяй Вязиров, Ъялил Мяммядгулузадя, Мирзя Ялякбяр Сабир, Микайыл Мцшфиг, Ъяфяр Ъаббарлы, Сямяд Вурьун, Рясул Рза, Бяхтийар Ващабзадя, Мяммяд Араз вя с. эюркямли шяхссиййятлярин Азярбайъан ядяби дилинин инкишафында мцстясна хидмятляри олмушдур.

Азярбайъан дилинин буэцнкц инкишаф сявиййяси халгымызын зянэин вя гядим тарихя малик олмасындан хябяр верир. Азярбайъан дилинин длцнйанын ян камил дилляри арасында олмасы реаллыьыны бир сыра халгларын ян эюркямли нцмайяндяляри дя етираф етмишляр. Милйонларла Азярбайъанлынын мядяни инкишаф васитяси олан бу дил тарихян няинки Гафгазда йайылмыш, щятта мцяййян дюврлярдя даща эениш мяканда мцхтялиф дилли халгларын да истифадя етдикляри цмуми бир дил олмушдур. М.Й. Лермантов вахтиля йазырды : «Азярбайъан дили бурада ( Гафгазда- И.З), цмумиликдя Асийада франсыз дилинин Авропада ойнадыьы рол гядяр зярури дилдир».

Азярбайъан дили щяр бир мярщялядя бюйцк тяшяккцл вя инкишаф йолу куечмишдир. Бу дилдя шерля йанашы, няср вя драм ясярляри йазылмаьа, гязет вя журналлар няшр олунмаьа башламыш, бязи рясми сянядляр тяртиб едилмиш, елми арашдырмалар апарылмышдыр. Мцхтялиф дюврлярдя Азярбайъана эялян яънябиляр, о ъцмлядян русла рвя алманлар да дилимизя мараг эюстярмиш, бязиляри б удили юйрянмяйя чалышмышдыр. (рус шаири М.Й. Лермонтов, А.А. Бестужев- Марлински, алман шяргшцнасы Ф. Боденштед). Орта ясрлярдя яски Азярбайъан дилиня аид грамматика китаблары вя лцьятляри олса да, елми ясярляр вя дярсликляр 19-ъу ясрдянг етибарян йазылмаьа башламышдыр.¹

Дилимизин илащилийи вя зянэин цслуба малик олмасы дяйярли ядибляримизин йаратдыглары иля гурулмуш сюз хязинясиндян айдынъа эюрцнцр. Мцасир Азярбайъан дили мцтяхяссисляри бу гянаятдядир ки, тцрк дилляринин, о ъцмлядян дя Азярбайъан дилининин дахили енержисинин, потенсиал эцъцнцн, ифадя имканларынын вя лцьят тяркибинин зянэинлийи, грамматик гурулушунун бцтювлцйц вя с. хцсусиййятляр дилимизин ассамилйасийасынын гаршысыны алмышдыр. Дилимизин дахили потенсиалы, эцъц вя мцгавимяти йад диллярин мювгейини цстяляйя билмиш, бцнцнла да елм , сянят, ядябиййат дили кими даим йцксяк мювгедя олмушдур.

Азярбайъан дилинин кечдийи чохясрлик тарихи йола нязяр салсаг 20-ъи ясрин дилимизин тярягги вя чичяклянмя дюврц олдуьу диггятдян йайынмаз. Бу дювр бцтювлцкдя Азярбайъан дилинин алдыьы ян дяйярли гиймят вя диггятля ящатялянмиш заман кясийидир. Ясрин яввялляриндян Азярбайъан

дилинин ян али сявиййяйя галдырылараг дювлят дили елан олунмасы уьрунда эярэин мцбаризяйя башланылды. Яряб ялифбасыны даща камил вя уйьун ялифба иля явяз етмяк мягсядиля 1921-ъи илдя ялифба комитяси йарадылды. Чох кечмяди ки, йени ялифбайа кечилди. Йени ялифбанын гябулу сащясиндя сон дюнцш олан Биринъи Тцрколожи Гурултайын ишиндя бцтцн тцрк халгларынын дили, мядяниййяти вя тарихи иля мяшьул олан мцтяххяссисляр, щабеля, хариъи юлкялярдян эялмиш нцмайяндяляр иштирак едирди. Тцрколожи Гурултайда бир сыра мцщцм мясялялярля йанашы, дюврцн мядяни инкишафы цчцн зярури сайылан ялифба мясяляси дя эениш мцзакиря олунду. Гурултай 20-ъи ясрин яввялляриндя Азярбайъан дилчилийинин инкишафына бюйцк тякан верди. 1939-ъу илдя латын графикалы ялифбадан кирил графикалы ялифбайа кечмяк щаггында гярар гябул едилди. Тарихян ялифбамызын дяйишдирилмясинин щям обйектив, щям дя субйектив сябябляри олуб. Бир мясяля айдындыр ки, ялифбаны тез-тез дяйишмяк халгы юз кюкцндян, гайнагларындан айырмаг кими мцртяъе сийасятдир. Бу сийасятдян халгымыза гаршы гярязли шякилдя истифадя едилмишдир. Буна эюря дя, Совет щакимиййяти илляриндя ялифба мясяляясиндя ян чох зярбя алан халглардан бири дя мящз биз олмушуг. Кешмякешляря бахмайараг Азярбайъан дили бцтцн илляр ярзиндя юз сафлыьыны горуйа билмиш вя сащиб олдуьу бюйцк имканларыны бир даща сцбута йетирмишдир. Вахтиля Азярбайъанын илк Конститусийасы гябул олунанда, орада дювлят дили щаггында маддя тясбит едилмямишди. 1937-ъи илин апрел айында гябул олунмуш Конститусийада да дювлят дили барясиндя маддя олмайыб.

1956-ъы ил Конститусийасында иsя «Азярбайъанын дювлят дили Азярбайъан дилидир» маддяси йазылмышдыр. 1978-ъи ил Конститусийасында Азярбайъан дили дювлят дили кими гябул едилмишдир. Азярбайъан Республикасы юз мцстягиллийини бярпа етдикдян сонра Азярбайъан дилинин даща да инкишаф етдирилмяси йолунда бюйцк имканлар ялдя едилди. Азярбайъан дилинин инкишафы, дювлят дили кими тясдиги вя чичяклянмясиндя Цмуммилли Лидермиз Щейдяр Ялийевин мцстясна хидмятляри олмушдур. Мящз онун бу сащядя дя апардыьы мягсядйюнлц сийасяти мцстягил Азярбайъан дювлятиня вя онун дювлят дили олан Азярбайъан дилинин адынын рясмиляшмясиня юз ябяди имзасыны атмышдыр. Азярбайъан Республикасынын 1995-ъи ил нойабрын 12-дя гябул олнмуш конститусийасында Азярбайъан дилинин рясми дювлят дили кими тясбити бу диля мянсуб олан 50 милйон азярбайъанлынын щаггыны юзцня гайтармаг, ядаляти бярпа етмяк вя милли гцрурумузу бир даща зирвяляря галдырмаг олду. Цмумилли лидеримиз Щейдяр Ялийев узагэюрянликля гейд едир ки: «Артыг биз юз дилимиздя сярбяст данышырыг вя щяр мцряккяб фикри ифадя етмяйя гадирик. Бу бюйцк наилиййятдир. Bу игтсади вя башга наилиййятлярин щамысындан цстцн бир наилиййятдир ки, бизим бир миллят кими юзцмцзя мяхсус дилимиз vар вя о да о гядяр зянэиндир ки, дцнйанын щяр бир щадисясини биз юз дилимиздя ифадя едя билирик».

Ядябиййат

1. Я. Дямирчизадя « Азярбайъан дилинин ядяби тарихи» Б.1979 1-ъи щисся.

2. А. Ахундов «Азярбайъан Милли Елмляр Енсиклопедийасы» 2007.

3. Б.Нябийев «Щейдяр Ялийев дил щаггында вя Щейдяр Ялийевин дили» Б.1998.

4. Й. Сейидов «Азярбайъанда ялифба щярякаты» «Азярбайъан мцяллими» гязети. 23 нойабр1990.

НЯТИЪЯ

Бир миллятин мяняви дяйярлярини йашадан вя инкишаф етдирян амиллярдян бири онун дилидир. Бир дили йашадыб она щяйат верян мянсуб олдуьу халгдыр. Мягалядя мцасир Азярбайъан дилинин дцнйада зянэинлийи вя юзцнямяхсуслуьу иля сечилян дилляр арасында олдуьу гейд олунур. Онун чохясрлик формалашма дюврцну кечяряк бц эцнкц ифадя шяклини алмасындан сюз ачылыр.

SUMMARY

Language is one of the main factors for development and existence of moral values of the nation. The language lives owing to its people. In this article it is noted thst the Azerbaijani language is one of the ancient and rich languages of the world. It took the language many centuries to become qhat it is today.

Ачар сюз: дил, тарих, яср, дювр, миллят.

Ключевые слова: язык, история, столетия, период, нация, Keywords: Language, history, centry, period, nation.

Кямаля Şамил гызы Əщмядова

ЦМУМИ ДИЛЧИЛИКДЯ ЖЦМЛЯ ЦЗВЛЯРИ ПРОБЛЕМИ:

ТЯДГИГАТЛАРЫН ХАРАКТЕРИ

Яввялжя мювжуд тядгигатлары нязярдян кечиряк.

Жцмля цзвляринин илкин тяснифи И.И.Мешаннинов тяряфиндян апарылмыш, о икинжи дяряжяли цзвляри даща дяриндян юйрянмишдир. И.Мешаннинов 3 нюв жцмля цзвцнц мцяййянляшдирмишдир: 1) мцстягил жцмля цзвляри; 2) икинжи дяряжяли мцстягил жцмля цзвляри; 3) асылы жцмля цзвляри. О, мцстягил жцмля цзвляри дейяркян мцбтяданы, хябяри; икинжи дяряжяли мцстягил жцмля цзвляри дейяркян тамамлыьы вя асылы жцмля цзвляри дейяркян ися тяйин вя тамамлыьы нязярдя тутмушдур ( Мещанинов И.И. Члены предложения и части речи. М.-Л., 1945).

Цмуми дилчиликдя вя Азярбайжан дилчилийиндя жцмля цзвляри бир-бириндян фяргли шякилдя изащ олунмушдур.

Вязиров жцмля цзвц кими йалныз мцбтяда, хябяр, тамамлыг вя тяйини эютцрцр.

Азярбайжан дилчилийиндя илк дяфя Я.Дямирчизадя тамамлыьы мцхтялиф нювляря бюлмцшдцр:

2) заман тамамлыьы, 2) йер тамамлыьы, 3) мягсяд тамамлыьы, 4) сябяб тамамлыьы, 5) коллективи (иштиракчылары) ифадя едян тамамлыглар, 6) васитя, цсул билдирян тамамлыглар, 7) фяргляндирижи тамамлыглар, 8) юлчц тамамлыглары, 9) тясир тамамлыглары, 10) мязмун-мяна тамамлыглары, 11) истигамят тамамлыглары 12) предметин анлайыш сярщядлярини ифадя едян тамамлыглар, 13) айдынлашдырыжы тамамлыглар.

Я.Дямирчизадя мцстягил жцмля цзвлярини бир групда топлайыр.

Л.Бархударовун фикринжя, мцбтяда иля хябярин жцмлядя щцгугу бярабярдир. Бу аргумент юзцнц доьрулдур (2, с. 145 (200 с.).

Бу нюгтейи-нязярля разылашылмамыш, Г.А. Миловидов «мцбтяда жцмлянин икинжи дяряжяли цзвцдцрмц» суалы иля щямин фикрин дцзэцн олмадыьыны диггятя чатдырмышдыр (10, с. 15).

4) мцряккяб сюзлярин садя вя йа мцряккяб цзв вязифясиндя чыхыш етмяси;

5) тяркибиндя иди, имиш, ися вя с. кюмякчи сюзляр олан хябярин айрыжа бир гурулуш нювцнц йаратмасы;

6) адла кюмякчи фелдян ибарят мцряккяб фелин исми вя йа фели хябяр вязифясиндя чыхыш етмяси. Мювжуд арашдырмаларда жцмля цзвляри иля нитг щиссяляри ейниляшдирилмишдир. А.М.Пешковски, М.Н.Петерсон кими алимляр илк эцнляр, грамматикаларын формалашдыьы дюврлярдя бу категорийалары ейниляшдирмишляр. Тядгигатлар эенишляндикжя бу сящв аддым дцзялдилмишдир.

Нитг щиссяляри жцмля цзвляри вязифясиндя ики жцр чыхыш едир: юз ясас функсийасында; ялавя функсийаларда.

Ядябиййат

11. Тесниере Л. Елементс де сйнтахе стружтурале. Парис, 1959.

12. Бархударов Л. С. Структура простого предложения современного Английского языка. Издательство «Высшая школа», Москва, 1966.

Лебедеа. Типы сказуемого в современном английском языке. М., 1953).

13. Денисов В.С. Предложения с начальным и т в современном английском языке. М., 1962.

14. Лапидус Б.А. Проблема согласования сказуемого с подлежащим в современном английском языке. М., 1959.

15. Дямирчизадя Я. Мцасир Азярбайжан дили. Азярняшр, Бакы, 1947.

16. Казымов Г.Ш. Мцасир Азярбайжан дили. Синтаксис. Бакы, 2000.

17. Мухамадиева М. Трансформационные члены предложения в современном узбекском языке. АКД, Ташкент, 1985).

18. Дмитревский А. Грамматические заметки о русском синтаксисе. «Филологические записки». Вып, №, М., 877, с. 1-15; Потебня А.А. Из записок по русской грамматике. М., Учпедгиз, 1958

19. Щатибоьлу В. Тцркченин сюздизими. Анкара, 1982, с. 158-159; Лейла Каращан. Тцркчеде сюздизими. Анкара, 1995.

20. Рцстямов Рцфят. Тцрк дилинин синтаксиси. Бакы, «Нурлан» няшриййаты, 2009.

11. Ъавадов Я.М. Мцасир Азярбайъан ядяби дилиндя синтактик ващидлярин сырасы. Бакы, Елм. 1977.

12. Быкова Е.М. Подлежащее и сказуемое в современном бенгальском языке. Изд. «Восточной литературы», М., 1960, с. 64;

13. Закиев М. Сказуемое в современом татарском языке. Казань, 1960.

К.Ащмадова

Тще проблем оф тще мемберс оф а сентенъе ин эенерал линэуистиъс: тще ъщараътер оф инвестиэатион.

Суммарй

Проблема членов предложения в общем языкознании: характер исследований

Резюме

Ачар сюзляр: цмуми дилчилик, Тцрколоэийа, ъцмля цзвляри, хябяр, мцбтяда,

Кейwордс: эенерал линэустиъс, Туркик лингвистиъс, мемберс оф сентенъе, субйеът, предиъативе.

Ключевые слова: общее языкознание, тюркология, члены предложения, подлежщее, сказуемое.

Ряйчи: ф.е.н., дос.З.Я.Шащбазова

ф.е.н. А.Ибращимова

Нуриева Ирада Мардан гызы

ИНВЕРСИЯ В СОВРЕМЕННОМ АНГЛИЙСКОМ И РУССКОМ

 ЯЗЫКАХ

                    Язык - самое важное средство общения, но даже когда мы разговариваем друг с другом (вербальная коммуникация), мы сопровождаем нашу речь жестами, позами, мимикой (невербальная коммуникация). При помощи невербальной коммуникации мы зачастую делаем акцент на той или иной фразе, на том или ином сообщении. Наподобие этого работает и инверсия, она, как бы, выделяет, ставит на первое место, выносит вперёд более значимое, то, что хочется подчеркнуть, на чём делаем ударение. То есть зачастую инверсия передаёт нашу эмоцию или настроение. Таким образом,  что коммуникационные цели меняют порядок слов.

                    Инверсия  -  это  нарушение  прямого порядка слов без  внесения дополнительных элементов. Можно наблюдать два  типа  инверсии  -  простую  и двойную:

                    а) при простой инверсии  сказуемое,  иногда  дополнение,  выносится  в положение  перед  подлежащим.  При   переводе   порядок   слов   английского предложения следует  сохранять  и  иногда  использовать  усиливающее  слово, например: In the vacuum was a new sample. В вакууме находился новый образец;

                    б) при двойной инверсии в  начало  предложения  выносится смысловая  часть  сложного   сказуемого,   которая   может   быть   выражена прилагательным,  причастием  I,  причастием   II   или   существительным   с предлогом. При этом глагол-связка или вспомогательный глагол стоит  после  обстоятельства,  которое  имеется,   или  подразумевается   в предложениях такого типа. Если есть обстоятельство, перевод следует начинать с него, а смысловую  часть сказуемого перенести к глаголу be. Например: Important for this method is temperature. Remaining to be discussed is the main problem. Для этого метода важным (фактором) является температура. (Теперь) остается обсудить основную проблему.

                    Различия в порядке слов в английском и русском языках часто требуют перестройки предложения при переводе. В огромном большинстве случаев несоответствие грамматического строя русского и английского языков проявляется именно в построении предложения.

                    Порядок слов в английском языке грамматически зафиксирован - это подлежащее, сказуемое и далее второстепенные члены предложения.  Для английского предложения характерны следующие черты  аналитизма:

                    1.   Английскому   языку,   как   языку   аналитическому,   характерен фиксированный  порядок  слов  в  положительном,   отрицательном   и вопросительном предложениях.  Существует несколько случаев  отступления  от  прямого  порядка  слов, которое вызывается разными причинами, например: 1) образованием вопросительной формы; 2) необходимостью  особо  выделить  или  усилить  тот  или  иной  член предложения.  В английском предложении смысловая насыщенность  ослабляется  к  концу предложения. Поэтому выделяемое слово, если это не  нарушает  грамматических связей между словами, обычно выносится в начало предложения. Например: This mistake we observed in all his articles.  Именно  эту  ошибку  мы наблюдали во всех его статьях.  Отсутствие   падежных   и   личных   окончаний   ограничивает перестановку  слов  в  английском  предложении.   Поэтому   для   смыслового выделения разных членов предложения используется метод простой  перестановки слов в предложении – инверсия.

                    2. Английскому языку характерна  вершиность в  структуре  предложения, то  есть  другими  словами  вычленение  подлежащего  и  сказуемого. Поэтому,  в  отличие  от  русского языка,  в  английском  в  каждом предложении обязательно должны быть подлежащее и сказуемое.

                    3. Характерно наличие вторично  предикативных  структур  –  причастных герундиальных оборотов. Например: I was so sorry to hear about  your  boy  being  killed  –  Я  был  так огорчен, услышав, что ваш сын убит.

                    В русском языке, по сравнению с английским, порядок слов более свободный. В русском языке инверсия не имеет такой выразительной силы из-за более свободного порядка слов. Поэтому при передаче инверсии в переводе на русский язык часто приходится пользоваться каким-нибудь другим эмфатическим средством, чтобы сохранить выразительность. Инверсия используется в художественной речи с целью усилить ее выразительность, подчеркнуть эмоционально-экспрессивное значение сказанного. В стихах необходимость инверсий часто определяется ритмом стихотворной речи, который делает невозможным или нежелательным обычную, «прозаическую» структуру фразы. Нарушения синтаксического порядка слов создают неповторимый ритмический и мелодический узор поэтического произведения.

В русском языке подлежащее, выраженное существительным или любой субстантивированной частью речи, находится обычно перед сказуемым. Однако, постпозиция подлежащего имеет место в целом ряде случаев, например, в предложениях, в начало которых вынесены обстоятельственные слова. Постпозиция подлежащего также имеет место при сказуемых, выраженных глаголами со значением бытия, становления, протекания действия.

                    Обстоятельства места и времени могут стоять как перед сказуемым, так и после него. Если обстоятельства места и времени стоят в начале предложения, то сказуемое обычно помещается непосредственно за ними, а подлежащее следует за сказуемым. Обстоятельства времени и места, помещенные после сказуемого, логически выделяются, т. е. постпозиция обстоятельств времени и места по отношению к сказуемому ведет к большему смысловому выделению обстоятельств. Например: The meeting was recently held in our school. Недавно в нашей школе состоялась встреча.

                    В русском предложении слова, являющиеся носителями новой или  основной информации, обычно помещаются в конец предложения. Характерный для  русского предложения свободный порядок слов, поскольку связи между  словами  выражены посредством падежных окончаний, форм лица, числа,  дает  возможность  менять местоположение разных  членов  предложения  с  целью  логического  выделения определенных слов без риска нарушить между ними грамматическую связь.  Например: Наш способ решения задачи применим при данных условиях. Принимая во внимание такой порядок слов в предложении,  можно  сделать вывод, что  при  других  условиях  наш  способ  использовать  нельзя.  Но  в предложении  "При  данных  условиях  применим  наш  способ  решения  задачи" основная мысль заключается в том, что никакой другой способ  не  может  быть использован.

Анализ примеров инверсии в английском и русском языках показал, что она может выполнять различные функции в высказываниях. Эти функции, в свою очередь, служат для различных целей авторов. Иногда они служат для выделения определенного слова, фразы в общем потоке текста. Иногда различные функции инверсии служат для повышения экспрессивности высказывания, чтобы воздействие на читателя также повышалось. Иногда при помощи инверсии повышается информативность всего высказывания и всего текста, его окружающего, чтобы, опять же, привлечь внимание читателя. Функция интенсификации служит для усиления эмфатического ударения на определенном слове, для создания определенного образа в произведении.

СПИСОК ИСПОЛЬЗОВАННОЙ ЛИТЕРАТУРЫ

1. Бархударов Л.С., Штелинг Д.А., Грамматика английского языка. Изд-во: М.: Высшая школа. - 1973.

2. Беляева М.А. Грамматика английского языка – М. 1977.

3. Гальперин.И.Р. Очерки по стилистике английского языка. - М., 1958.

4. Дорожкина В.П. Английский язык для студентов-математиков. – М. 2004.

5. Иванова И.П., Бурлакова В.В., Почепцов Г.Г. Теоретическая грамматика современного английского языка. – М. Высшая школа. - 1981.

6. Ильиш Б. А. Строй современного английского языка. – М., 1977

7. Кобрина Н.А., Болдырев Н.Н., Худяков А.А. Теоретическая грамматика современного английского языка. – Изд-во: М. Высшая школа. – 2007.

8. Плоткин В. Я. Строй английского языка. – М., 1989.

9. Смирницкий А.И. Синтаксис английского языка. 2 изд. Издательство ЛКИ. - 2007.

10.Шевякова В. Е. Современный английский язык: (Порядок слов, актуальное членение, интонация). – М. 1980.

Summary

This article deals with the use of the inversion in the English and Russian languages. As you know, the word-order in English is strict, but in Russian it doesn’t have such an expressive force because of a free word-order. Here are also given similarities and defferences in tne compared languages.

XÜLASƏ

Bu məqalədə müasir ingilis və rus dillərində inversiyanın işlənməsindən danışılır. Bildiyiniz kimi, ingilisdə dilində söz sırası sabitdi, lakin rus dilində isə hal şəkilçilərə görə o qədər də sabit deyil. Burada həm də hər iki dilin oxşar və fərqli cəhətləri də göstərilir.

Ключевые слова: инверсия, порядок слов, подлежащее, сказуемое.

Açar sözlər: inversiya, söz sırası, mübtəda, xəbər.

Key words: inversion, word-order, subject, predicate.

Rəyçi: fil.e.d., prof. N.Ç.Vəliyeva

Эфендиева Фатима Ибрагим к.

ЗАИМСТВОВАННАЯ ЛЕКСИКА В ПОЭМЕ НИЗАМИ

ГЯНДЖЕВИ «ХАФТ ПЕЙКАР»

Непрерывный количественный рост словарного состава и его качественные изменения являются проявлением объективного закона развития лексики. ( 3 стр.14) В лингвистике намечается два главнейших аспекта рассмотрения словарного состава: социолингвистический и лингвистический. Первый рассматривает причины развития лексики за пределами языка – а социальных проблемах в истории народа. В этом случае изучение развития словарного состава будет отражать и фиксировать изменения социальные, экономические, идеологические и т.д. Язык – своеобразный барометр общественного развития. В современном языке отражается социальная жизнь его носителей. Современные наиболее развитие языки всесторонне отражают научно-технический и культурный прогресс человечества. За последние годы социолингвистические исследования принимают широкий размах во всем мире. Это вполне оправдано значительным повышением роли и значения социолингвистических исследований и самой социальной лингвестически в целом в современном общественном развитии. (1 стр.8)

Первая работа в области социолингвистики – работа Н.А.Белгородского по лексике персидского языка нового времени. Аналогичным приемом изложения пользуется и М.Бехар в труде «Сабкшенаси». Другой аспект – лингвистический – рассматривает пути и способы формирования лексика т.е. отвечает на вопрос о том, как происходит качественно – количественные изменения словарного состава. Характеризуются внутрилингвистические проблемы лексики: некоторые вопросы словообразования семасиологии, фразеологии, терминологии и т.д. Эти два аспекта тесно свзаимосвязаны.

Современная персидская лексика формиравалась постепенно начиная с глубокой древности и кончая ее сегодняшним днем. На всех этапах этого развития изменялся удельный вес ведущих процессов наполнения словарного состава, но главными, наиболее интенсивными прцессами развития лексики на всех этапах истории персидского языка были внутренне модельное словообразование, заимствование инлязычной лексики и изменение семантической структуры слов. Словообразование и переосмысление слоа были ведущими процессами формирования словарного состава на протяжении всех трех исторических эпох развития персидского языка (древний, средний и новый) Попутно шел процесс заимствования иноязычной лексики, который ствл наиболее интенсивным и по мнению Л.С.Пейсикова «по видимому, преобладающим в эпоху развития персидсско-таджикской литературы, особенно в промежутке между XI и XVI веками, когда заимствования из арабского языка наводнили персидский язык, став одним из решающих факторов формирования литературного языка фарси-дари» ( 3 стр. 16)

В новое время (конец XIX и XX век) слоаообразовательные и семанитические прцессы вновь становятся на французского и других европейских языков занимают также место в формировании современного литературного языка и особенно его богатой разветленной терминологии.

Словарный состав персидского языка имеет смешанный характер. В нем сосуществуют и взаимодействуют в течение ряда эпох древнейшие слои лексики индоевропейского и иранского происхождения с лексикой зимствованной. Количественное соотношение слов иноязычного происхождения и слов иранских в современном словаре сложилось, видимо, не в полбзу последних, хотя точное определение этого соотношения – дело весьма трудное. Но следует отмктить, что персидский язык сохранил и сохраняет свой иранский характер, о чем свидетельствует не только вся языковая система в целом, но и тот древнейший и развившийся в дальнейшие периоды иранский фонд слов, который служит основой, жизнеспособной и наиболее устойчивой частью словарного состава. В мире нет языка, который польностью состоял бы из исконно своих слов. Этот процесс можно наблюдать лишь в языках, не имеющих никаких контактов с другими языками.

Известный иранский ученый Парвиз Нател Ханляри пишеь по этому поводу:

هیچ یک از زبانهای اقوام متمدن از لغات فراوان بیگانه خالی نیست و علت این امر آنست که تمدن از ارطبات و برخورد ملتها با یک دیگر توسعه و ترقی مییابد و غالباً آنچه ملتی از ملت دیگر اقتباس

(5 стр. 111) میکند با نام اصلی آن همراه است.

(Ни один из языков цивилизованных народов не свободен от многочисленного иномтранного словарного запаса, и присина этого в том, что расширяются культурные связи народов друг с друглм, и часто то, что один народ заимствует от другого, переходит со своим подлинным наименованием)

Лексика является наиболее одвижной и проницаемой подсистемой языка. Она развивается не только за счет таких источников, как словообразование и семантическое изменение существующих слов, но и за счет заимствований. Процессом заимствования принято называть процесс проникновения в данный язык элементов другого языка.

«Считается что заимствованными элементами, или заимствованиями могут быть фонемы, морфемы, слова, структуры слов, словосочетаний» (1: стр.30)

В силу ряда исторических условий и географического положения страны персидский язык постоянно соприкасался со многими языками. В него проникло большое количество иноязычных заимствований, многие из которых обозначают жизненно важные понятия и имеют широкое распросранение в языке. Процесс заимствования иноязычных слов в персидском языке наблюдается с древнейших времен и не прекращается поныне. Лексика иноязычного происхождения служит одним из значительных источников пополнения словарного состава персидского языка. 25 веков языковых контактов персидского языка с соседними и несоседними., родственными и неродственными языками оставили глубокие следы на современном словарном составе.

В доисламскую эпоху в качестве основных источников иноязычных заимствований были древнегреческий, латинский и арамейский языки, в эпоху ислама и средние века вплоть до середины XIX века – арабский и тюркский языки, в новую и новейщую – европеизмы. Подавляющее большинство иноязычных заимствований составляют слова арабского происхождения. ( стр.30)

Установить численное соотношение слов иранского фонда и иноязычных заимствований очень трудно. Это возможно лишь имен под рукой конкретный письменный источник. В одном из полных словарей современного персидского языка Али-Акбера Нафиси зафиксирована 158431 лексема, из них 99522 относятся к словам арабского происхождения. (около 63 %). Определение соотношения слов иранского фонда и слов заимствованных имеет немаловажное значение для характеристики литературных памятников, идеологии автора. Знаменателен в этом отношении труд Фирдоуси «Шахнаме», в котором как утверждают исследователи классического персидского языка, содержится минимальное количество иноязычной (арабской) лексики. Швейцарский ученый Поль Эмбер насчитал в нем 984 арабских заимствования (0,2 % к общему количеству слов поэмы) (2 стр. 31)

Исследования Бехара свидетельствуют о том, что другие памятники классической эпохи содержат от 5 до 80% арабской лексики. Методами простой статистики Н.Белгородский подсчитал, что в общественно-политической лексике современного языка (конец 30-х годов) имеет место более 60% заимствований.

Из всех языков Ближнего и Среднего Востока, подвергшихся арабскому влиянию, персидский язык по количеству арабских лексических заимствований стоит на первом месте. Не случаяно некоторые иранские ученые считают, что персидский язык обладает двумя словарными состава – персидским и арабским (Моин Ф., т. I, стр. 24)

Причина этому не только арабское нашествие и господство арабского халифита, не только исламская религия и экономические, политические и культурные связи персов и арабов, но и длительная языковая мода, многовековая ориентация на арабский язык, сильные арабоязычные тенденции вплоть до начала ХХ века.

Как известные, из арабского языка заимствованы не только многочисленные пласты разнородной лексики, отдельные фразеологические единицы, крылатые слова и вырпжения, письменность, некоторые служебные слова, но и вместе с этим материалом пришли в персидский язык словоизменительные и словообразовательные морфемы, отдельные звуки, значительно повлиявшие из грамматический и фонологический строй персидского языка. Заимствование из арабского языка происходило разными путями – через устное общение, религию, книжный язык науки и культуры.

Как известно, процесс и заимствования были обоюдными: и в арабском языке многочисленные персидские слова, неотделимы от его словарного состава. (4 стр.805)

Основная масса арабских заимствований относится к периоду становления литературного языка фарси-дари, к эпохе расцвета персидско-таджикской классической литературы. Следует отметить, что арабская лексика стала проникать в литературный персидский язык спустя два с половиной века после начала арабского нашествия. (3 стр. 36)

Начиная со второй половины XI века в персидский литературный язык широкой струей вливаются сотни арабских слов, связанных прежде всего с религиозными, админстративными, политико-экономичемкоми сферами общественной практики. Заимствуются также термины науки, культуры, военного дела, городского и сельского быта. ( 6 стр. 257-265; 7 стр. 80, 87)

Основная масса араюской заимствованной лексики с точки зрения лексико-грамматической классификации подразделяется из три разряда:

Имена существительные;

Прилагательные (включая многочисленные причастные формы);

Наречия;

Глаголы в тех флективных формах, какие нам известны в арабском языке, в персидский язык не вошли.

Как известно, из арабского языка заимствованы не только слова, но и отдельные словосочетания и предложения, различные грамматические формы имел падежные формы «ломанного» множественного числа, имена в женском роде, предложно-именные сочетания. Все они в персисдском языке обычно воспринимаются как готовые, застывшие формы. По своей форме арабские заимствования, в основном, являются именами – это отглагольные имена, называемые в арабском языке масдарами, причастия действительного и страдательного залогов, прилагательные, имена места, профессии, орудия. Они выступают в персидском языке как существительные, прилагательные и наречия. Кроме того, из арабского языка были заимствованы некоторые числительные, сочинительные союзы и междометия.

XÜLASƏ

Alınma sözlər mövzusu hər bir dilin leksikologiyasında öyrənilməsi vacib olan məsələlərdən biridir. Hazırki məqalənin tədqiqat obyekti fars dilində alınma sözlər mövzusu və onların fars dilinin lüğət tərkibinin zənginləşməsində oynadığı rolun araşdırılmasından ibarətdir. Məqalə 2 hissədən ibarətdir. Birinci hissədə xarici dillərdən alınma sözlərin ümumi xüsusiyyətləri və bu prosesə təkan verən tarixi və coğrafi şərait tədqiq olunur. Hazırki məqalə fars dilində alınma sözlər mövzusunun tədqiqinin davamı hesab olunur. Müəllif konkret nümunə qismində Nizami Gəncəvinin “Həft peykər” poemasındakı fars dilində mövcud olan ərəb və türk alınmalarını tədqiq etmişdir. Müəllif burada fars dilində çoxluq təşkil edən ərəb alınmalarının dilin lüğət tərkibinin zənginləşdirilməsində oynadığı rolu xüsusilə qeyd etmişdir.

SUMMARY

Borrowing (adoption) is one of most important topics in the study of linguistics of any language. In this article, borrowings in Persian language and their role in Persian word-formation are reviewed. The article consists of two parts. General tendencies of penetration of foreign dictionary, historical and geographical conditions contributing to this process are reviewed in the first part. The article is the continuation of review of the topic of borrowings in the Persian language. Analysis of Arabic and Turkish borrowings in Persian language is provided in accordance with the example of a certain source, which is “Haft Peykar” by Nizami Ganjavi. Particularly, characteristics of Arabic borrowings used in the poem is provided, their significant role in the process of Persian word-formation and enrichment of vocabulary structure of the Persian language is noted.

Список использованной литературы

1. Дешерев М.Д. Социальная лингвистика. Москва, 1977

2. Еремина К.Н. К проблеме языковых контактов. Европеизмы в современном персидском языке. Москва, 1980

3. Пейсиков Л.С. Лексикология современного персидского языка. Москва, 1975

4. Рубинчик Ю.А. Грамматический очерк персидского языка. Персидско-русский словарь. Москва, 1983, том 2-ой

5. پرویز ناتل خانلری. زبانشناسی و زبان فارسی.تهران، ١٣٤٧ . ص. ١١١

6. ملکالشعرا بهار. سبکشناسی. تهران. جلد، اول

7. ملکالشعرا بهار. سبکشناسی. تهران. جلد، دوم

Ключевые слова: Иран-персидский язык-арабский язык-заимствования-тюркские заимствования

Key words: Iran-persian language-arabian language-adoption-turkish adaption

Amalya Arif qızı Paşayeva

URDU DİLİNDƏ کو [ko] SONQOŞMASI VƏ

ONUN SİNTAKTİK FUNKSİYALARI

Sonqoşmalar – urdu dilinin qrammatikasında əvəzsiz rola malik olan köməkçi sözlərdir. Bu köməkçi sözlər söz birləşmələri və cümlələrdən sözlər arasındakı sintaltik əlaqələri göstərən və nitq hissələri ilə işlənən hissəciklərdir.

کو [ko] sonqoşması urdu dilində ən çox işlənən sadə sonqoşmalardan biridir.

کو [ko] sonqoşması üç növdə əlaqənin həyata keçirilməsində istifadə olunur:

I. Obyektiv əlaqə

II. Adverbial əlaqə

III. Predikativ əlaqə

I. Obyektiv əlaqə.

Obyektiv əlaqənin ifadəsi zamanı کو [ko] sonqoşması adətən işlənir. Aşağıdakılarla ifadə olunmuş vasitəsiz tamamlıqla:

a) Şəxs əvəzliyi və ya canlı isimlərlə, məs:

اس سے پہلے تو اس کے باپ نے کبھی کسی بچے کو ايک پيسہ بھی نھ ديا -

[Us se pehle to us ke bap ne kabhi kisi baççe ko ek peysa bhi na diya.]

Bundan əvvəl onun atası nə vaxtsa hansısa uşağa bir qəpik də verməyib. b) İsim, konkretləşmiş işarə əvəzliyi və ya hər hansı başqa sözlərlə, məs:

ميں بھی اپنی گڑيا کو انہيں ھاتھھ نھ لگانے دونگی -

[Men bhi apni quriya ko inhe hat na laqane dungi.]

Mən də öz gəlinciyimi onlara əl vurmağa verməyəcəm.

c) Feldən asılı olan subyektiv məsdərlə, məs:

يھ کشتی ڈوبتے ھوﺆں کو بچانے کے لئے استعمال کی جاتی ھے -

[Ye kişti dubne huo ko baçane ke liye istimal ki cati he.]

Bu gəmidən batanları qurtarmaq üçün istifadə olunur.

d) İsimlə və ya ismi əvəzliklərlə, məs:

سمجھنا[samachna] hesab etmək

ماننا[manna] hesab etmək, qəbul etmək

بنانا[banana] etmək

کہنا[kehna] adlandırmaq

بتانا[batana] adlandırmaq

پانا[pana] tapmaq

چننا[çunna] seçmək

ٹھہرانا[thahrana] hesab etmək, təyin etmək və s. kimi fellərlə

həmçinin

کرار دينا[karar dena] qəbul etmək

محصوص کرنا[mahsus karna] hiss etmək və s. kimi ismi fellərlə, məs:

ھم آپ کو اپنا بادشاہ بنانا چاھتے ھيں -

[Ham ap ko apna badşah banana çahte he.]

Biz sizi öz padişahımız etmək istəyirik.

2. Obyektiv əlaqənin ifadəsi zamanı کو [ko] sonqoşması adətən işlənir. Aşağıdakılarla ifadə olunmuş vasitəli tamamlıqla:

a) İsim və ya ismi əvəzliklərlə ifadə olunmuş feldən asılı olan vasitəli tamamlıqla (vacib formalı cümlələrdə), məs:

پہلی کلاس کو انگريزی پڑھاتی جانی چاھئے -

[Pehli klas ko anqreyzi parhati cani çahiye.]

Birinci sinifdə ingilis dilinin tədrisi mütləqdir.

b) İsim və ya ismi əvəzliklərlə ifadə olunmuş feldən asılı olan vasitəli tamamlıqla, xəbəri – ملنا [milna] görüşmək, alınmış olmaq

لگنا [laqna] təsir etmək, toxunmaq

ھونا [hona] baş vermək

آنا [ana] gəlmək; bacarmaq

دکھائی دينا [dikhayi dena] görülmüş, görünmək

نظر آنا [nazar ana] görünmək

سنائی دينا [sunayi dena] eşidilmək

پسند ھونا (آنا) [pasand hona (ana)] xoşa gəlmək

ياد ھونا [yad hona] yadda olmaq və s. kimi təsirsiz fellərlə;

معلوم ھونا [malum hona] məlum olmaq

نيند آنا [nind ana] yuxusu gəlmək

اچھا لگنا [aççha laqna] xoşa gəlmək və s. kimi ismi fellərlə;

چاھئے [çahiye] lazımlı – kimi modal sözü ilə ifadə olunmuş vasitəli tamamlıqla:

بچے کو بھوک لگی –

[Baççe ko buhuk laqi.]

Uşaq acdı.

ميری ماں کو يھ جگھ اچھی نہيں لگی -

[Meri ma ko ye caqah aççhi nehi laqi.]

Mənim anamın bu yer xoşuna gəlmədi.

ھم کو جاڑا لگتا ھے -

[Ham ko cara laqta he.]

Bizə soyuqdur.

c) İsim və ya ismi əvəzliklərlə ifadə olunmuş feldən asılı olan vasitəli tamamlıqla (hərəkəti obyektə yönəldilmiş, xəbəri təsirli fellərlə ifadə olunmuş cümlələrdə), məs:

اس نے لومڑی کو حاضر ھونے کا حکم ديا -

[Us ne lomri ko hazır hone ka hukm diya.]

O tülküyə hazır olması hökmünü verdi.

d) Subyektiv və ya obyektiv məsdərlə ifadə olunmuş feldən asılı olan vasitəli tamamlıqla, məs:

انہوں نے بھاگتے ھوﺆں کو ديکھا –

[İnho ne bhaqte huyo ko dekha.]

Onlar qaçanları görüblər.

e) Hərəkətin olunma səbəbinə işarə edən isimlə ifadə olunmuş feldən asılı olan vasitəli tamamlıqla, məs:

يھ پہلا موقع تھا کھ ميں اس کی باتوں کو روک رھا تھا -

[Ye pehla moka tha ki me us ki bato ko rok raha tha.]

Bu birinci hal idi ki, mən onun söhbətinə donub qalmışdım.

3. Obyektiv əlaqənin ifadəsi zamanı کو [ko] sonqoşması adətən işlənir. Aşağıdakılarla ifadə olunmuş substantivləşmiş vasitəli tamamlıqla:

a) İsim və ya ismi əvəzliklərlə ifadə olunmuş vasitəli tamamlıqla, məs:

وہ ميوس نظروں سے کبھی کھلونے کو کبھی ان دونوں کو ديکھتی تھی –

[Vo mayus nazaro se kabhi khilone ko kabhi un dono ko dekhti thi.]

O, məyus baxışlarla gah oyuncaqlara, gah da onların ikisinə baxırdı.

b) Məna və məqsədə işarə edən obyekt məsdərlə ifadə olunmuş vasitəli tamamlıqla, məs: زميں بہت صاف ھے اور اس پر سونے کو جی چاھتا ھے -

[Zamin bahot saf he our us par sone ko ci çahta he.]

Torpaq çox təmizdir, insan orada yatmaq istəyir.

Bu zaman məsdər qeyri-müəyyən کچھھ [kuçh] əvəzliyi, نہيں [nehi] inkar ədatı ilə də, həm də کچھھ [kuçh] əvəzliyi olmadan inkar hissəciyi ilə işlənə bilər.

c) تيار [tayar] hazır

مجبور [macbur] məcbur

رازی [razi] razı

موجود [mocud] mövcud olan və s. kimi sifətlərlə birgə məsdərlə ifadə olunmuş vasitəli tamamlıqla, məs:

حميداں سب کو روٹی دے کر جانے کو تيار کھڑی تھی -

[Hamida sab ko roti de kar cane ko tayar khari thi.]

Həmidə hamıya yemək verərək getmək üçün hazır dayanmışdı.

d) تيار [tayar] hazır

کافی [kafi] kifayət və s. kimi sifətlərlə birgə isimlə ifadə olunmuş vasitəli tamamlıqla, məs:

راجھ صاحب کا ايک ھی بيٹا تھا ٬ جبار٬ وہ اگرچھ لکھنے پڑھنے کو کافی تيز تھا -

[Raca sahab ka ek hi beta ta, cabbar, vo aqarçi likhne or parhne ko kafi tez tha.]

Cənab Racanın bir oğlu var idi – Cabbar, onun yazıb oxuması kifayət qədər sürətli idi.

II. Adverbial əlaqə.

Adverbial əlaqənin ifadəsi zamanı کو [ko] sonqoşması işlənir:

a) Zaman zərfliyi funksiyasını yerinə yetirən isim və sayla, məs:

رات کو رقص و موسيقی کا ايک اچھا پروگرام تھا جس ميں ازبکستان کے اچھے گانے اور ناچنےوالوں نےحصھ ليا -

[Rat ko raks-o-musiki ka ek aççha proqram tha cis me uzbakistan ke aççhe qane our naçnevalo ne hissa liya.]

Axşam Özbəkistanın yaxşı müğənni və rəqqaslarının iştirak etdiyi musiqili bir proqram var idi.

b) Yer zərfliyi funksiyasını yerinə yetirən isimlərlə, məs:

چند ايک مقامات کو پوليس والوں نے بس کو روکا –

[Çand ek makamat ko pulis valo ne bas ko roka.]

Bir neçə yerdə polislər avtobusu dayandırdılar.

c) Hərəkət mənasını verən fellərlə birgə səbəb zərfliyi funksiyasını yerinə yetirən isim və ya ismi söz birləşmələri ilə, məs:

آذری لوگ ھمسايھ ملکوں کے ساتھھ اچھے تعلقات کو اھميت ديتے ھيں -

[Azari loq hamsaye mulko ke sath aççhe talukat ko ahamiyyat dete he.]

Azərbaycan xalqı qonşu dövlətlərlə yaxşı əlaqə saxlamağa əhəmiyyət verir.

III. Predikativ əlaqə.

Predikativ əlaqənin ifadəsi zamanı کو [ko] sonqoşması işlənir:

Cümlədə predikativ ismi xəbər funksiyasında çıxış edən vasitəli halda olan məsdərlə, məs:

مصورعلی تريں انسانی جذبات ميں سے ايک جذبھ يعنی اپنے ملک کی محبت کو ظاھر کرنے کو کامياب ھوا -

[Musavvir alitarin insani cazbat me se ek cazba yani apne mulk ki muhabbat ko zahr karne ko kamiyab hua.]

Rəssam ən ali insani hisslərdən biri olan vətənə məhəbbət hissini təcəssüm etdirməkdə müvəffəqiyyətli olub.

Urdu dilində sonqoşmaların funksiyasını azərbaycan dilində hal sonluqları yerinə yetirir. Urdu dilində sonqoşmalar əsasdan ayrı yazılır, azərbaycan dilində isə hal sonluqları bildiyimiz kimi əsasa birləşik yazılır. کو [ko] sonqoşması əsasən azərbaycan dilində olan yönlük hal şəkilçisinə uyğun gəlir. Buna baxmayaraq کو [ko] sonqoşması həmişə yönlük hal şəkilçisi funksiyasında çıxış etmir. Belə ki, کو [ko] sonqoşması zaman zərfliyi funksiyasını yerinə yetirən isim və sayla, yer zərfliyi funksiyasını yerinə yetirən isimlərlə, cümlədə xəbər funksiyasında çıxış edən məsdər və s. ilə ifadə olunur.

ƏDƏBİYYAT

1. Cəfərov S. « Müasir Azərbaycan dili ». Morfologiya, Bakı 1982.

2. Дымшиц З.М. Грамматика языка урду. М.,2001.

3. Дымшиц З.М. Очерк грамматики языка урду (Фонетика и морфология ). М.,1959.

4.Зограф.Г.А. Морфологический строй новых индоаририйских языков. М.,1980.

٥ محمد مسعود الحق، محمد عمر اسلام الحق قواعدہ اردو- راولپنڈی

٦ مولوی عبدل حق قواعدہ اردو- نيا دھلی ٣∙∙٢

٧ محر محمد حيات علمی اردو جنرل - لاھور٢∙∙٢

Пашаева А.А.

Послелог کو [ko] на языке урду и его синтаксические функции.

Резюме

В статье исследуются синтаксические функции и свойства послелога « کو [ko] » на языке урду. Автор указывает, что являющаяся по своей структуре простой, данная служебная часть речи образует объективную, адвербиальную и предикативную связь между словосочетаниями и предложениями в упомянутом языке.

Ключевые слова: послелоги, синтаксические функции, синтаксические связи.

Pashayeva A.A.

Postposition « کو [ko] » in Urdu language and his syntactic functions.

Abstract

The article deals with distinguished features and syntactic functions of

postposition « کو [ko] » in Urdu language. The author shows, that this auxiliary part of speech, which is simple by structure, formes objective, predicative and adverbial connection between word combinations and sentences.

Keywords: postpositions, syntactic funktions, syntactic connections.

Arif Rza oğlu Yunusov

OĞUZ QRUPU TÜRK DILLƏRINDƏ QОЩУМЛУГ ТЕРМИНЛЯРИ ИЛЯ БАЬЛЫ МЦРАЪИЯТИН ЛЕКСИК ЙОЛЛА ИФАДЯСИ

Гощумлуг терминляринин хитаб кими ишлянмяси. Хитаблар мцраъият мягсядиля ишлядилир. Мцраъият ися илк нювбядя инсана аиддир. Она эюря дя хитаблар яксярян хцсуси адлардан, фамилийа, гощумлуг, иътимаи вя шяхси мцнасибят билдирян сюзлярдян ибарят олур.

Мяс.: Ана, дярдин алым щарда галмысан?!, -Оьлум, атанын сюзцня бах!

Няня! Бир щикмятя дюнся щяр сюзцм

Мян илщама дейил, сяня борълуйам (Яли Тудя)

Гощумлуг терминляри хитабларла да ишлянир. А. Мяммядова «Китаби-Дядя Горгуд»ун дилиндя садя ъцмлялярин эенишляндирилмясиндя гощумлуг термини иля бирэя ишлянян хитабларын да ролундан бящс едир. Епосда нидаларла ишлянян хитаблар диггяти ъялб едир: «Ай оьул, Банычичяэин бир дяли гарташы вардыр, адына Дяли Гарчар дейирляр; Оьул, оьул, ай оьул! Билцрмисян няляр, олды.

Гощумлуг терминляриндя вокативлик хцсусиййяти мювъуддур.

Гощумлуг терминляринин вокативлик вязифяси бир сыра мяна яламятлярини юзцндя бирляшдирир. Бу ъцр лексик ващидляр контекстдя интонасийа васитясиля мцхтялиф емосийалары-нявазиш, охшама, тякид-тяня вя с. ифадя едя билир. Мяс.: Анне, бана чай!, Ата, она ял галдырма!

Вокативлийин йаранмасында халоьлу, дайыоьлу, ямиоьлу, баъыоьлу вя с. гощумлуг терминляри башлаъа рол ойнайыр: Халоьлу, бу дейилянляри йазыйа ал!, Дайоьлу, мяня ял боръу вер! вя с.

Гощумлуг билдирян терминлярдян вокативлийин йаранмасы щям щеч бир морфоложи яламят гябул етмядян интонасийа васитясиля, щям дя грамматик шякилчилярля мцмкцн олур. Икинъидя мянсубиййят шякилчиляринин вя язизлямя, охшама билдирян бир сыра шякилчилярин мювгейи бюйцкдцр. Н.Щаъыйева бунлары ашаьыдакы кими груплашдырыр:

А) Мяншяъя 1 шяхсин тякини билдирян –м, -ым⁴ мянсубиййят шякилчиси гощумлуг билдирян терминляря артырылыб онлары вокатив ващид кими формалашдырыр. Беля щалларда бязян щямин вокатив ващид конкретликдян узаглашыб цмумилик билдирир. Мяс.: Атам, ъаван олсан да, машаллащ олсун, дцнйа ишляриндян хябярдарсан (В.Нясиб); Мян балаъа адамам, баъым, мяня дейирляр, еляйирям (В.Нясиб); Балам, Иранда адама салам-зад вермирляр (Елчин).

Б) Мяншяъя ЫЫ шяхсин тякини билдирян –сы⁴ мянсубиййят шякилчиси дя вокатив ващид йаратмагда иштирак едир. Бурада да гощумлуг билдирян термин илкин мцстягим мянаны дейил, цмумилик ифадя едир. Мяс.: Ямиси, доьрусу, мян истядим ки сизинля гаршылашым (И.Мяликзадя), Баласы, еля мян дя байагдан буну дейирям дя…(В.Нясиб).

С) Язилямя билдирян –ъан, -ъян шякилчисинин гощумлуг билдирян терминляря артырылмасы иля дя вокатив ващидляр йарадылыр: Анаъан, -дейя инъик щалда диллянди (Щ.Мещди), Ямиъан, ики йерим вар (Анар).

Язизлямя мянасында М.Кашьарлынын «Диван»ында: атакы- бабаъыьым анламында севэи билдирян бир сюз.

Беляликля, гощумлуг билдирян терминлярин вокативлик функсийасы эениш олуб, дилин ифадя зянэинлийини мейдана чыхарыр.

Д а д а ш сюзц иля. Кичик гардаш вя баъыларын бюйцк гардаша вердикляри ад; бюйцк гардаша мцраъият. Бир эцн эялдим, рящмятлик дадашыма дедим:- Дадаш, мяни гой дярся (Ъ.Мяммядгулузадя).

Мцраъият ушаг дилиндя: дайдай (дайы мянасында)

Тцрк дилляриндя дайы термини щям ананын гардашы, щям мцраъият, щям дя мянфи чаларда ишлянир: 1.Ананын гардашы; 2.Гоъа вя йа йашлы кишийя мцраъият едяркян йа щаггында данышаркян, щюрмят яламяти олараг дейилир. Щайыф, щайыф, Дурсун дайы, гоъалдын (Ъ.Ъаббарлы); 3. Юз щцгугундан суи-истифадя едяряк бирисиня гейри-гануни кюмяк едян, щимайяси алтына алан адам щаггында (адятян мянфи мянада). Онун бурада дайысы вар.

Гощумлуг терминляри иля мцраъиятдя щюрмят вя нязакят яламяти дя цстцнлцк тяшкил едир. Мяс.: дайыдосту. Щюрмят вя нязакят яламяти олараг дайыарвадына верилян ад вя мцраъият…Дур, онлара эедяк, оьул, дайыдостун бюйцк тядарцк эюрцб (С.Рящман).

Тцрк дилляриндя йашлы кишиляря, арвадлара ещтирамла едилян мцраъиятляр дя ясас йерлярдян бирини тутур. Атанын гардашы мянасында ишлянян ями сюзц щям айрыъа, щям дя щюрмят цчцн юзцндян йашлы кишинин адына гошулур. Мяс.: йашлы кишийя ещтирамла мцраъият. Ями, саат нечядир? - (Сона) Ями, бизим бу Гадир йаман горхур (Я.Ябцлщясян); Щюрмят цчцн юзцндян йашлы кишинин адына гошулур. Мяс.: Ики саат йол эедиб Гасым ями йетишди Тязякяндя…(Ъ.Мяммядгулузадя).

Гагаузлар атайа мцраъият едяндя «бобака» (батйушка) дейирляр.

Булу термини. Гагауз дилиндя бир нечя анламда: 1) арвадын бюйцк гардашы; эялин; хала вя бюйцк гадына мцраъият кими.

Ата хятти иля гощумлуг Эцръцстан яразисиндя йашайан азярбайъанлыларын дилиндя сцмцк//ган гощумлуьу, ана хятти иля йаранмыш гощумлуг терминляри ися сцд гощумлуьу сюзляри иля дя ифадя олунур.

Ад йарадыъылыьында гощумлуг терминляринин мцщцм ролу вардыр. Тцркийя тцркъясиндя ата вя бала гощумлуг терминляриндян Атабала (Йцзбашы Атабала), аьа термининдян Аьа, ер вя оьул терминляриндян ися Ероьул вя с. шяхс адлары йарадылмышдыр.

Мащмуд Кашьарлынын «Диван»ында гощумлуг терминляриндян бир чох ономастик ващидляр йаранмышдыр. Мяс.: Абы (киши ады), Ава (Оьуз тайфаларындан бири), Ата (киши ады).

З.Б.Мухаммедова щесаб едир ки, Абы ады «Диван»да бабанын шяряфи анламындадыр.

Гощумлуг термини юз яксини щямчинин Ынал, Ынал юз, Беэи - иэид, яр, киши; ер (Алп ер Тоньа// Тоньа Алп ер) ономастик ващидляриндя дя тапмышдыр.

Оьуз групу тцрк дилляриня аид олан ономастик ващидлярин тяркибиндя бир сыра гощумлуг терминляриня раст эялмяк олур. Бунлары ашаьыдакы кими груплашдырмаг олар:

Баба термини иля ямяля эялмиш ономастик ващидляр. Проф. А.Гурбанов «баба» сюзцнцн дилимиздя биби, няня, дядя, ляля, гага//гаьа, ъиъи//ъижи (ана) вя с. сюзлярин фонетик гурулушуна уйьун, йяни бир щеъанын ики дяфя тякрары нятиъясиндя йарандыьыны эюстярмиш вя бу терминин васитсиля ашаьыдакы топонимлярин йарандыьыны эюстярмишдир: Бабакцчя (Массаллы, Лерик), Бабаханлы (Ъялилабад), Бабалы (Хачмаз), Бабаэил (Лерик), Аьбаба (Ерм.), Шыхбабалы (Аьдам) вя с.

Ата термини иля ямяля эялмиш ономастик ващидляр: Алма- Ата, Сунак-ата, Баба-ата; Атабяй (Шамхор), Атакиши (Кцрдямир), Атахал (Эядябяй) вя с.

Оьул/оьлан термини иля ямяля эялмиш ономастик ващидляр: Оьулдяря (Лачын), Елоьлу (Тяртяр, Аьдам), Пяриоьуллар (Аьдам, Аьъабяди), Эцлоьуллар (Бярдя), Салоьлу (Газах), Гараоьлан (Аьдам) вя с.

Ями термини иля ямяля эялмиш ономастик ващидляр: Ханями, Балями, Ямикиши, Ямидосту вя с.

Киши термини иля ямяля эялмиш ономастик ващидляр: Ханкиши, Бяйкиши, Дядякиши.

Н.Худийев гощумлуг мязмунлу мцряккяб адлар щаггында йазыр ки, аиля вя гощумлуг мцнасибятляри билдирян сюзляр щансы ъинси билдирирся, ад кими формалашандан сонра да щямин ъинси билдирир.

Ана- Анаханым, Ханымана, Анаэцл, Анаил вя с.

Баъы- Ханбаъы, Шащбаъы, Аьабаъы, Балабаъы вя с.

Ата- Атабяй, Атамоьлан, Атахан, Атамалы вя с.

Дядя- Дядябяй, Дядякиши, Шащдядя вя с.

Баба- Бабахан, Ханбаба, Ялибаба, Шыхбаба вя с.

Гардаш- Хангардаш, Гардашхан, Щаъыгардаш вя с.

Биби- Бибиханым, Бибигыз, Бибинися вя с.

Бала: Бала Бящмянли (Фцзули), Бала Султанлы (Губадлы), Балакянд (Сабирабад), Бала Кцрд (Эоранбой), Бала Гаъар (Бярдя), Бала Гусар (Гусар) вя с.

Тцркмян дилиндя Човлуг адлы шяхс адына раст эялмяк олур ки, бу да нявя мянасында олан човлуг сюзцндян йаранмышдыр.

Гагауз дилиндя ага сюзц щям гощумлуг термини, щям дя шяхс ады кими ишлядилир.

Хатын сюзц щям термин, щям дя гадын ады кими Азярбайъан, тцркмян, юзбяк, татар вя с. диллярдя истифадя олунур.

Ədəbiyyat

1. Щаъыйева Н. Гощумлуг билдирян терминлярин вокативлик хцсусиййяти // Азярбайъан терминолоэийасы проблемляри. Бакы: АПИ-нин няшри, 1988

2. Худийев Н. Азярбайъан антропонимляринин тяшяккцлц вя инкишафы. Азярняшр, Бакы, 2005

3. Казымов Г. Мцасир Азярбайъан дили. Синтаксис. Бакы: Цнсиййят, 2000

4. Гурбанов А. Азярбайъан ономалоэийасы мясяляляри / АПИ, Бакы, 1986

5. Мяммядова А. «Китаби-Дядя Горгуд»ун дилиндя садя ъцмлялярин эенишлянмясиндя хитабларын ролу // Тядгигляр, 3. Бакы, 2006

6. Шабанова Ф.Я. Оьуз - сялъуг абидяляриндя гощумлуг терминляри // Тцрк дилляринин йазылы абидяляриня даир тядгигляр. Елми ясярлярин тематик мяъмуяси. Азярбайъан Дювлят Университети, Бакы, 1985

7. Аталай Бесим. Диванц луьат-ит-тцрк теръцмеси, 1.Тцрк Тарищ Куруму Басымеви, Анкара, 1985

8. Аталай Бесим. Диванц луьат-ит-тцрк. 3. Тцрк Тарищ Куруму Басымеви, Анкара, 1986

9. Амандурдыев А., Амансарыев Б., Аннанурова М., Киятханова Х. Русско- туркменский разговорник. Ашхабад, Ылым, 1986

10. Васильев Л.В. Достоинства и недостатки компонентного анализа в семантических исследованиях. / /Исследования по семантике. Уфа, 1984

11. Гараев Т.А. Историко-лингвистический анализ древнетюркского лексического пласта в азербайджанских говорах Грузинской ССР: Автореф. дис. …канд. филол. наук. Баку, 1981

12. Мухаммедова З.Б. Личная ономастика у туркмен (по данным исторических источников). // «Питания ономастики», 2, Киев: 1965

А.Р.Юнусов

Лексические средства выражения обращений, связанных с терминами родства в тюркских языкак огузской группы

Резюме

В статье исследуются способы выражения терминов родства в огузской группе тюркских языков посредством обращений и свойство вокативности упомянутых лексических единиц. Наряду с этим проанализированы примеры употребления слов и терминов родства в составе ономастических единиц.

Ключевые слова: термины родства, лексическая единица, обращение, тюркские языки, вокативные слова

Yunusov A.R.

Lexical means of expression of the addresses connected with terms of relationship in Oguz group of Turkic languages and terms of relationship as a component of onomastic units .

Abstract

The article deals with ways of expression of terms of relationship in Oguz group of Turkic languages by means of addresses and vocative features of the mentioned lexical units. Along with it examples of the usage of words and terms of relationship as a component of onomastic units are analyzed in this article.

Key words: terms of relationship, lexical units, addresses, Turkic languages, vocative words

Бабанлы İлщамя Mящяммяд гызы

«ДЯДЯ ГОРГУД»УН ДИЛИНДЯ ЪЦМЛЯНИН ИФАДӘ МӘГСӘДИНӘ ВӘ ИНТОНАСИЙАЙА ЭЮРӘ НЮВЛӘРИ

Дилдя ъцмлянин ящямиййяти чох бюйцкдцр. Ъцмлянин ямяля эялмясиндя дилин, демяк олар ки, бцтцн васитяляри, бцтцн цнсцрляри, иштирак едир. Ъцмля цзвлярин садяъя, ялагясиз йыьымындан ибарят олмур. Бу сюзляр мцяййян гайдалар ясасында бирляшир. Щям мяна, щям дя грамматик ъящятдян бир-бири иля ялагядар олур, бири диэярини айдынлашдырыр, изащ едир вя бурадан да ъцмля вя онун мязмуну доьур.

Нитгимизи тяшкил едян ъцмляляр ишлядилир. Мягсяд интонасийанын ясасыдыр, интонасийа ися, юз нювбясиндя, мягсядин эюстяриъиси, мцяййянляшдириъисидир (1, 105).

Билдийимиз кими мәгсәд вә интонасийайа эюря ъцмляләр дюрд йерә бюлцнцр:

1. Нәгли ъцмля.

2. Суал ъцмляси.

3. Әмр ъцмляси.

4. Нида ъцмляси.

Гәдим Орхон-Йенисей йазыларында ъцмляләрин мәгсәд вә интонасийайа эюря бцтцн нювләриндән истифадә едилмишдир. Щәмчинин «Китаби-Дәдә Горгуд» дастанларынын дилиндә.

«Дәдә Горгуд»дакы ъцмляләрин интонасийасы айры-айры фонетик факторларын (вурьу, аһәнэ гануну, фасилә...) кюмәйи илә синтактик ваһидләрин семантик аләминин ачылмасына йардым едир; нида, әмр, нәгли, суал ъцмляләри мәтнин експрессив вә емосионал кейфиййәтләрини гат-гат артырыр (1, с.118).

«Китабын дилиндя сюз сырасы, бядии шяраитя эюря ъцмля типинин сечилмяси идеал сявиййядядир. Щятта ъцмлянин сюз тутум-щяъми цслуби мягсяддян азад дейилдир(5, с.153).

Нәгли ъцмля

Ъцмлянин бу нювцндә мцәййән бир һадисә, әшйа, әламәт вә с. һаггында мялумат верилир, нәгл олунур.

Орхон-Йенисей йазыларында:

Кцл Тиэин Азман акыь бинип юплайу теэди (8.КТ.шм.5).

Кцл тикин Азманын аь атыны миниб щуъум етди (16.с.82).

Юзцм сакындым (8.КТ.шм.10).

Юзцм дцшцндцм.

Ида ташда калмышы кубранып йити йцз болду (8.Тон.1э р.4).

Колда, дашда галмышы топланыб йедди йцз олду (т.121).

«Дәдә Горгуд»да:

Бу йан,а Шюкли Мәлик кафәрләрлә шән-шадман йейцб- ичцб отурарды (9.с.46).

Мәэәр Трабузан тәкурынын, бир әзим эюрклц мәһбуб гызы вардыр. (9.с.85).

Аруз гара полад уз гылычын тартуб Бейрәкин, саг ойлуьын чалды, гара гана булашды. (9.с.125).

Нәгли ъцмляләрин әксәр һиссәсинин хәбәрләри фели хәбәрдян ибарәтдир.

Һ.Мирзәзадә бу барәдә йазыр: «Дәдә Горгуд» дастанлары етик характердә йазылмыш, һәм дә шифаһи халг әдәбиййатынын илк абидәси олмаг етибары илә дилини арашдыраркән, айдын олур ки, бурада нәгли ъцмляләрин чох һиссәси фели, аз бир гисми исә исми хәбәрләрдән ибарәтдир. Хәбәри фелләрдән дцзәлән ъцмляләрдә ән чох шцһуди вә нәгли кечмиш заман, чох аз һалларда исә башга заманлар ишләнмишдир(3, с.44)

Суал ъцмляси

Адындан эюрцндцйц кими суал ъцмляләринә һәр һансы бир фикри, һадисәни, әшйаны юйрәнмәк вә йа дәгигләшдирмәк цчцн еһтийаъ дуйулур. Нәгли ъцмля кими суал ъцмляси дә даһа гәдим дюврцн мәһсулудур.

-мы(-ми.-му.-мц) суал әдаты илә әмәлә эәлән суал ъцмляләри

-мы⁴ суал әдаты илә әмәлә эялян суал ъцмляләри һәм Орхон Йенисей йазылы абдәләринин, һәм дә «Китаби-Дәдә Горгуд» дастанларынын дилиндә юзцнц эюстәрир. «Китаб»ын дилиндә бу тип суал ъцмляләри абидәләринкинә нисбәтән чох ишләнмишдир. Мисаллара диггәт йетирәк.

Орхон-Йенисей йазыларында:

Азу бу сабымда иэид бар эу? (8.КТ.ъ.10)

Мяэяр, бу сюзцмдә йалан вармы?

Тцрк амлы будун беэлер бюлке эюрцэма бедлер эу йан,ылтачы сиз? (8. КТ. ъ.11).

Индики тцрк милләти, бәйләри, бу заманда итаәт едән бәйләр оларагмы йанылаъагсыныз? (8.с.7).

Бу мисалларда -мы⁴ суал әдатыэу, эц, шәклиндә ишләнмишдир.

Тонйукук абидәсиндә бу әдатын - му шәклинә дә раст эәлирик:

Юн, ре Кытанйда бирийе Табьачда куруйа курыдынта йырыйа Оьузда ики цч бин, сцмцз келтечимиз бар му не : (8. Тон 1э.ъ.7).

Шәргдә Кытайда, ъәнубда Табьачда, гәрбдә Курданда, шималда Оьузда ики-цч мин гошунумуз вар, эәләъәйик (дейибләр), буна сюзцн вармы? (8.с.122).

«Дәдә Горгуд»да:

Әдавәт баьладылар, һә-ми? - деди (9.с.18).

Аьламагла нәснәми олур? (9.с.126)

Оьлан гуртулдыэмы? (9.с.102)

«Юлцмисин, диримисин, бу ишләрдән хәбәрин йогмыдыр?» (9.с.44).

«Сучым бумыдыр?»-деди (9.с.46).

Суал әвәзликләри илә әмәлә эялян суал ъцмляләри

Суал әвәзликләри илә әмәлә эялян суал ъцмляләри дә һәр ики йазылы абидәнин дилиндә чох эениш шәкилдә ишләнмишдир.

А.Фон Габаин юз китабында йазыр: Сору кәлмәләри һәр шейдән әввәл әсас ъцмляләри, йәни сору ъцмляләрини вә цнләм ъцмляләрини башлатырлар.

Орнак1ар:

нä ймä цкцш тсуй калтымыз арынч (ТТ IV)

«нә гәдәр эцнаһ ишләдик, тәбии!»

нä умä тан, нäймä таwрак (ЩТ. ВЫЫ)

нә тәәъъцблц, нә тез (4, с.124).

Орхон-Йенисей йазыларында:

Цзе тäнри басмасар, асра йир телинмесер, Тцрк будун, илин,ин тюрцн,ин ким артаты [индучы ерти]? (8.КТ.ш.22).

Цстдән танры басмаса, алтда йер дәлинмәсә,тцрк халгы, елини, гошунуну ким даьыдар? (8.С.80).

Аз тийин не басылалым? Окцш тийин неке куркур биз? (8.Тон.ЫЫ э.г.4).

Азыг дейә нийә басылаг? Чохдур дейә нийә горхуруг (8.с.125).

Ганьы юлмиш кюнäки тон,мыш ганьы нäлцк юльäй ол. (8.Ырк88)

Хан оьлу юлмцш, кюйнәйи донмуш, хан оьлу нә цчцн юлмәлидир (16.с.200).

Тäьлцк гулун иркак жонда äмиь тилайцр кцм орту йцтцрцк тцн орту ганта нäэцдä болэай ол тир (8.Ырк.36).

Кор гулун еркәк атдан әммәк дилләйир, эцнорта изтирабда, эечәйарысы һачан, нә цчцн олар,-дейир (с.197).

Кäрäкц ичинä тäь ол тцэцнцки нä тäь кюзцнцкли нä тäь кюрцклцэ о1 äэни нä тäь äдэц ол баьышы нä тäь (8.ырк.27).

Чадырын ичи нечәдир? Тцстц йери нечәдир? Пәнъәрәләри неъә эюрцнцшлцдцр? Дамы нечә йахшыдыр? Баълары нечәдир? (8.с.197).

Сцн,цэлцэ кандын келипен сцре илтди (8.КТ.ш.8).

Сцнкцлцләр һарадан кәлиб (сәни) сцрцб апарды? (8.с.80).

«Дәдә Горгуд»да:

«Шимди буны кимә верәр ким, хатири хош ола?»-деди (9.104).

Әмән айдыр: «Йа сән нә ъаваб вердин,? (9.с.124)

Бәэләр мән сизи нийә гаьырдым, бцлцрмисиз? (9.с.124).

Сучымыз нәйди ки, йаьмада билә олмадыг?-деди. (9.с.18).

«Шимди нечцн билә олмыйавыз?»-(9.с.18).

Неъә сәхт олмыйам?» (9.с.104).

Нә биләйин, оьул бу гәзалар сана нерәдән эәлди? (9.с.39).

Су гачан хәбәр версә эәрәк? (9.с.45).

Оьул чобан, ганда эедәрсин?» (9.с.46).

«А бәкләр,оьлан ганъару эетди, ола?» (9.с.71).

«Газан бәкцн, хатуны ганьынуздыр?» (9.с.46.)

«Ич Оьузда кимцн, нәсисән?»-деди. (9.с.54).

Суал ъцмляләрини даһа да гцввәтләндирмәк, суал анлайышыны артырмаг мәгсәди илә бәс. мяэяр кими суал әдатларындан да да истифадә едилир.

Орхон-Йенисей абидәләриндә:

Азу бу сабымда иэид бар эу? (8.КТ.ъ.10).

Мәэәр бу сюзцмдә йалан вармы? (8.с.7).

«Дәдә Горгуд»ун дилиндя:

«Оьыл, мәэәр сән истәдикин, гыз Байбиъан бәэ гызы Банычичәк ола?!» деди (9.с.55).

Мяэяр сән хан Газанын, оьлы деэилсән? (9.с.119).

Бейрәк айдыр: Йа, пәс. недәлим?»(9.с.55).

Кюрцндцйц кими бәс әдаты «Дәдә Горгуд»да пәс кими ишләнмишдир вә бу адата Орхон-Йенисей абидәләриндә раст эәлә билмирик.

Әмр ъцмляси

Әмр ъцмляләринин әсас мәгсәди әмр ифадә етмәк олдуьундан вә бу ъәһәт даһа габарыг шәкилдә юзцнц эюстәрдийиндән һәмин ъцмляләр «әмр ъцмляси» дейә гейд едилир. Бунунла йанашы башга мәналар да ифадә едә билир: хаһиш, юйцд, нәсиһәт, тәләб, истәк, арзу вә с.

Щәр ики абидәнин дилиндә әмр ъцмлясинә раст эялмяк мцмкцндцр.

Орхон-Йенисей абидәләриндә:

Бу сцэ илт тиди (8.Тон.1 э шм.8).

Бу ордуму апар,- деди (8.с.124)

Табьач биридин йан теэ, Кытанй юн,дин йан теь, бен йырыдынта йан теэейин (8.Тон.1э. ъ.4).

Табьаъ ъәнуб тәрәфдән һцъум ет, кытай, шәрг тәрәфдән щуъум ет, мән шималдан щуъум едим (16.с.122).

Йарыш йазыда тирилелим тимиш (8.Тон.1п шм.9).

Йарыш йазыда топланаг,-демиш (16.С.124).

«Дәдә Горгуд»да:

«Эәлцн» Дәрсә ханы туталым, аь әлләрин ардына баьлайалым, гыл сиъим аь бойнына тагалым, алубаны кафәр елләринә йоналалым» (9.с.40).

Бойы узун Бурла хатуныны эәтцриб, саьраг сцрдцрмәк эәрәк.(9.с.46).

Йериндән уру турьыл!

Ала чадырын, йер йцзинә дикдирэил!

...Борълуйы боръындан гуртарьыл! (35).

Нида ъцмляси

Данышыг дилиндә бир сыра диференсиаллашмамыш елә ифадә васитәләри вардыр ки, бунлар коммуникатив мцстәгиллийя вә нитгдә мцәййән мялумат билдирмәк имканына малик олмаларына эюря нормал, ади ъцмляләрдән фәргләнирләр. Бу нида ъцмляләридир.

Нида ъцмляләринин тәшәккцл тапмасында әсас апарыъы гцввә коммуникатив семадыр ки, бу да мялуматын верилмәсиндә вә сорьунун гурулмасында әсасдыр (4, с.147).

Абидәләрдә ишләнмиш нида ъцмляләринә диггәт йетирәк.

Орхон-Йенисей абидәләриндә:

Тогуз Оьуз беэляри будуны бу сабымын едэцти ешид катыьты тин,лä (8.КТ.ъ.2).

Доггуз Оьуз бәйләри, халгы бу сюзцмц йахшыча ешит, мюһкәмъә динлә! (16.с.77).

Тцрк будун ертин, юкцн! (8.КТ.с.8).

Тцрк милляти, ваз кеч, пешиман ол! (8с.17).

Тцрк будун юлсикиь. (8.КТ.Ч.7).

Тцрк халгы юләъәксән!

Аныь äдэц о1! (8.Ырк.9).

Йаман йахшыдыр о!

Цч оьлума адырылдым йыта бюкмадим катыьланэил! (8. Бегре 2).

Цч оьлумдан айрылдым, әфсус, доймадым, мюһкәмлән (8.С.85).

Эюрцндцйц кими, Орхон-Йенисей йазылы абидәләриндә ишләнмиш нида ъцмляләри әсасән хитабларын кюмәйи илә дцзәлмишдир. Бурада интонасийа васитәсилә әмәлә эәлмиш нида ъцмляләри азлыг тәшкил едир.

«Китаби-Дәдә Горгуд» дастанларынын дилиндә нида ъцмляләриндән чох эениш истифадә олунмушдур. «Китаб»да һәм хитабларын кюмәйи илә дцзәлян нида ъцмляляри, щям дя интонасийа васитяси иля йаранмыш нида ъцмляляри ишлянмишдир. Мисаллара бахаг.

Цним ан,лан, бяэляр, сюзцм динлян, бяэляр! Йцрийялим, а бяэляр! (9.с.42).

«Аьач!» «Аьач!» дерсям сан,а ярин,мя, аьач! (9.с.47).

«Чал гылынъын, , гардаш Газан, йетдим!»-деди. (9.с.49)

Ханым оьул! Галгубаны йериндян уры турьыл! (9.с.40)

Интонасийа васитяси иля ямяля эялянляр

«Биз Газана дцшмяниз, бяллц билсцн!»-деди. (9.с.18).

«Галгубаны йерцн,издян уру турын, , йатур йердя бяэ Бякили тутын,!» (9.с.106).

«Ня дедиэим йетцрин, , Гара айьыры йараьла эятцрин!» (9.с.56).

«Ямма бизим бир бяэцмиз оьлы вардыр, бу цч нясняйи ан,а ярмяьан апарсавуз эяряк иди!» дедиляр (9.с.53).

Нида сюзлярин кюмяйи иля гурулан нида ъцмляляри

Аман, мяря кафяр, аман! (9.с.74).

Муштулуг! (9.с.103)

«Щей, мяни севян йиэитляр бинсцнляр!,,»

Ады эюрклц Мящяммяд Мустафа йцзи суйына баьышласун, ханым,щей!.. (9.с.51).

Мяря Язрайыл,аман!

«Иншаллащ, бунун, дяхи башын кясяйим!»-деди. (9.с.89.)

«Ня йердя енир гарышур, тоз варса вя йердя гарга гузьун ойнарса, анда истяйялцм!-деди. (9.с.91).

Сонунъу ъцмля ня ядатынын кюмяйи иля ямяля эялмишдир.

Ядябиййат сийащысы

1.Й.Сейидов. Азярбайъан дилиндя сюз бирляшмяляри. Азярбайъан Университети. 1992.

2.К.Н.Вялийев. «Китаби-Дядя Горгуд»ун поетик синтаксиси. Елми ясярляр. Дил вя ядябиййат. 1976. №4.

3. К.Мирзәзадә. Азәрбайъан дилинин тарихи синтаксиси. Маариф. Бакы-1968.

4.Н.О.Чәфәрли. Данышыг дилиндә нида ъцмляләринин структурасы. Тцрк дилләринин гурулушу вә тарихи. Бакы.1989.

5. Т.Щаъыйев. Азярбайъан ядяби дили тарихи. Бакы, 1976.

6. Я.М.Дямирчизадя «Китаби-Дядя Горгуд» дастанларынын дили. Бакы: АПИ, 1959.

7. Ерэин М. «Орщун абидяляри». Истанбул: Боэазиъи Басым ве Йайымеви. 1998.

8. Я. Ряъябов., Й. Мяммядов. Орхон-Йенисей абидяляри. Бакы, Йазычы, 1993.

9. «Китаби-Дядя Горгуд» (Тяртиб едянляр: Ф.Зейналов, С.Ялизадя) Бакы: Йазычы, 1988.

10. Я.Шцкцрлц. Гядим тцрк йазылы абидяляринин дили. Бакы: Маариф, 1993.

Типы предложений по цели высказывания и интонации в языке эпоса «Деде Горгуд»

Резюме

В статье говорится о типах предложения по цели высказывания и интонации, о частотности их употребления в эпосе, а также проводится сравнительный анализ с языком Орхоно-Енисейских письменных памятников. В каждом из сравниваемых текстов использованы все типы предложений по цели высказывания и интонации.

Как выяснилось в результате сравнения, язык «Китаби-Деде Горгуд» прошёл определенный путь развития.

Ключевые слова: «Китаби-Деде Горгуд», Орхоно-Енисейские письменные памятники, эпос, предложение (изъявительное, повелительное, вопросительное, восклицательное), интонация, цель, язык.

Types of sentences on the purpose of the statement and intonation in language of epos «Dede Gorgud»

Summary

In the article it is spoken about sentence types on the statement and intonation purpose, about rate of their use in the epos, and also the is carried out comparative analysis with language of the Orkhon-Yenisei written monuments. In each of compared texts are used all types of sentence on the statement and intonation purpose.

As a result of comparison, the language of "Kitabi-Dede Gorgud" has passed a certain way of development.

Keywords: "Kitabi-Dede Gorgud", the Orkhon-Yenisei written monuments, the epos, the sentence (indicative, imperative, interrogative, exclamatory), intonation, the purpose, language.

Ачар сюзляр: «Китаби-Дядя Горгуд», Орхон-Йенисей абидяляри, дастан, ъцмля, мягсяд, дил.

Ряйчи: проф.Т.Щаъыйев

Mahmudova Gülnur Yaqub qizi

ƏRƏB ƏDƏBI DILINDƏ SÖZ YARADICILIĞI VƏ ONUN INKIŞAFI YOLLARI

Ərəb ədəbi dilində söz yaradıcılığından bəhs edərkən, ilk növbədə iştiqaq adlanan dil hadisəsi və onun dörd əsas növü nəzərə alınmalıdır. Bunlar ənənəvi dilçilikdə analoqu mövcud olmayan və ərəb dilçiliyində müəyyən morfoloji əlamətlərinə görə bir-birindən fərqləndirilən əl-iştiqaq əs-səğir, əl-iştiqaq əl-kəbir, əl-iştiqaq əl-əkbər və əl-iştiqaq əl-kubbardır. Artıq ötən məqalələrimizdə bu adıçəkilən üsulların vaxtilə orta əsr ərəb müəlliflərinin əsərlərində geniş yer aldığından və xüsusilə də, ibn Cinninin «iki kök nəzəriyyəsi» başlığında olan müddəalarından bəhs edən qədim mənbələrdə əks olunduğundan ətraflı söhbət açmışıq.

Qeyd edək ki, adıçəkilən təzahür bir çox mənbədə məşhur هتلت السماء cümləsindəki هتل və هتن feilləri bu xüsusda olan misallara ən parlaq bir nümunə hesab edilir və bu mənada ərəb alimləri özlərinin bu səpkidə müxtəlif aspektli arqumentlərini sübuta yetirməyə çalışırlar [10; 82]. Təkrarçılığa yol vermədən onu demək istərdik ki, bu müddəa bu gün müasirlərin dilçilərin də əsərlərində və semantikanın bu təzahürü ilə əlaqədar araşdırmalarında önəmli yerlərdən birini tutmaqda davam edir.

Əslində ərəb dilçilərinin özləri tərəfindən bəzən «ibdəl», bəzən «təbdil», bəzən də «ta’vid» kimi adlandırılan əvəzlənmə hadisəsi ən qədim dil hadisələrindən biridir [12; 60-68]. Bu hadisə ərəb dilin klassik dövrə qədərki mərhələsində, yəni cahili dövründə də mövcud olmuşdur. Ərəblərin tarixinin cahiliyyət dövründən bəhs edən qaynaqlarda Hüzeyl qəbiləsinin «fəhfəhə»si, Himyar qəbiləsinin «acacə»si, Təmim qəbiləsinin «ananə»si, Bəkr qəbiləsinin «kəskəsə»si, Qudaanın «camcamə», Təğlib qəbiləsinin «şənşənə»si, Təyy və Əcd qəbilələrinin «tam-tamaniyyə»si barədə geniş məlumatlar vardır [11; 116-130]. Bu leksik hadisələrlə müəyyən tarixi bağları olan əvəzlənmə bu gün müxtəlif formalarda dilin müxtəlif qatlarında təzahür edir. Hər halda bu gün müasir ərəb dilçiləri əvəzlənmə hadisəsinin təxminən üç növünü - fonetik əvəzlənmə, morfoloji əvəzlənmə və leksik əvəzlənməni (الإبدال الصوتي , الإبدال اللغوي və الإبدال الصرفي ) qeyd edirlər.

Məsələn, müasir Misir dilçi alimlərindən Ramazan Əbdü-t-Təvvabın bu mənada mövqeyi oduqca maraqlıdır. Alim xüsusilə də, «əl-İbdəl» kitablarında bu qəbildən olan sözlərin əksəriyyət təşkil etdiyindən və bir çox dilçilərin bu vahidləri sinonim hesab etmələrindən narahatlığını ifadə edir. Professor yazır: «Heç bir şübhə yoxdur ki, دعس، طعس ، طعز،دعز، طحس، طحز ، دعظ، عز د، عصد feillərinin hamısı vahid دعس feilinin müxtəlif varintlarıdır və biz burada «əl-ibdəl» və ya «əl-qəlb» hadisələri ilə rastlaşırıq. Həqiqətdə isə onlar sinonim deyildir [11; 320].

Müəllifin fikrincə, eyni semantik vəziyyət isimlərdə və feillərdə olduğu kimi sifət mənşəli vahidlərdə də ola bilər. Məsələn, hər hansı bir əşyanın ən aşağı keyfiyyətlisinə الحثالة «əl-hisələ» deyilir. Bu sözün الحفالة ، الحذالة ، ،الحسالة الحصالة variantları da yox deyildir və onlar bu cərgədən olan birinci vahidin sinonimi hesab oluna bilməzlər.

Məsələ burasındadır ki, sinonimlərin yaranmasının əsas üsullarından hesab olunan bu hadisə zamanı bəzən sözün səs tərkibinin dəyişməsi, həm də onun ifadə etdiyi mənanın dəyişməsi ilə müşahidə olunur. Təkcə onu qeyd etməliyik ki, sözün səs tərkiblərinin dəyişməsi bir çox hallarda müxtəlif cür adlansalar da, əsasən «əl-ibdəl» və «əl-qəlb» hadisələri kimi təyin olunan qrammatik dəyişikliklər olmaqla müəyyənləşir [7; 151] və bu yolla yeni forma kəsb etmiş belə sözlərin artıq sinonim olub-olmaması məsələsi ərəb dilçiliyində ən çox mübahisə doğuran bir məsələ olaraq qalmaqdadır.

Onu da qeyd edək ki, bəzən الكبير الإبدال [7; 57], bəzən də الإبدال الأكبر [12; 216] adlanan الإبدال اللغوي (leksik substitusiya) fonetik və morfoloji əvəzlənmədən fərqli olaraq birbaşa sözdüzəltmə ilə bağlıdır. Müasir ərəb dilçilərinin gəldiyi qənaətə görə bu dörd üsulun biri ilə dildə artıq mövcud olan sözdən onun bir hərfinin başqa bir hərflə əvəzlənməsi yolu ilə yeni bir söz düzəlir. Bir sıra alimlərin fikrincə, yeni yaranmış vahid əvvəlki vahidlə ya sinonim, ya da oxşar məna təşkil edir, bəzilərinin fikrincə isə, yeni yaranmış söz əvvəlki vahidin variantı olduğu üçün onun sinonimi ola bilmir.

İlk növbədə onu demək lazımdır ki, bu mövzu ətrafında ərəb dilçilik elmi tarixinə qısa bir ekskurs etsək, bir hərf əvəzlənməsi yolu ilə yaranmış sözün ondan yarandığı sözə sinonim olması fikrinin lehinə olan orta əsr dilçilərinin empirik bazasının olduqca məhdud olduğunun şahidi olarıq. Məsələn, görkəmli orta əsr dilçi alimi İbn əs-Sikkit özünün « والإبدال القلب » kitabında gətirdiyi üç yüzədək misaldan ancaq bir neçəsini əsaslı şəkildə izah edə bilmişdir. Bunlar da «nun» və «ləm» hərflərinin bir-biri ilə əvəzlənməsinə aiddir və bunların da müxtəlif ləhcələrdən götürüldüyü əsaslandırılmışdır [12; 213].

Biz isə belə hesab edirik ki, bu cür prinsipial bir məsələni bir neçə misal əsasında ümumiləşdirmə apararaq mülahizə yürütmək çox ciddi bir məsələdir. Yeni sözün əvvəlki sözdən nə zaman, dilin hansı təkamül mərhələsində yarandığını da təyin etmək olduqca çətin bir iş olduğu üçün bu alimlərin belə vahidlərin sinonim olmaları barədəki fikirləri fərziyyədən başqa bir şey hesab oluna bilməz. Yəni, bu alimlərin bizim tanış olduğumuz əsərlərinin heç birində dilin sinxronik an kəsiyindən götürülmüş misallara rast gəlmək qeyri- mümkündür. Belə sözlər isə şübhəsiz ki, yox deyildir. Bu vahidləri araşdırıb ərsəyə gətirmək isə geniş və silsilə tədqiqatların aparılmasını tələb edir. Bununla belə, ərəb dilçiliyində müştərək ərəb dilinin yaranması zamanı yalnız müxtəlif ləhcələrdən əxz olunmuş yaxın mənalı sözlərin sinonim kimi qəbul olunması fikrinin tərəfdarı olan dilçilər daha çoxdur və fikrimizcə, məhz bu vahidləri sinonim hesab etmək olar.

Qeyd etmək lazımdır ki, İbn əs-Sikkit kimi yalnız bir hərf fərqi olan sözləri sinonim hesab edən orta əsr dilçilərinin tam əleyhinə olan və dildə mövcud olan bir sözdən bir hərf əvəzlənməsi ilə yaranmış yeni sözü əvvəlki sözün variantı olduğunu hesab edən müasir dilçilərin də empirik bazası o qədər zəngin deyildir. Onların da fikir və müddəaları irəli sürdükləri konkret dil materialına arxalanmayan nəzəri iddialardan başqa bir iş deyildir.

Qeyd edək ki, ərəb leksikologiysına dair tutarlı bir monoqrafiya həsr etmiş görkəmli rus ərəbşünası B.M.Belkin sözü gedən الإبدال اللغوي (leksik substitusiya) hadisəsinin, həm də الاشتقاق الكبير kimi adlandırıldığını qeyd edir. O, S.Mayzelin alloteza adlandırdığı [8;120] leksik substitusiya hadisəsindən bəhs edərkən göstərir ki, adı çəkilən təzahür bir sözdən onun səs tərkibinin ardıcıllığını dəyişmədən onun yalnız bir kök hərfinin əvəzlənməsi hadisəsi ilə eyni bir məna ifadə edən başqa bir sözün yaranmasına xidmət edir. Müəllif də, öz növbəsində orta əsr dilçilərinin düşündüyü kimi هتل – هتر , مدح - مده tipli sözlərin, yəni bir-birindən yalnız bir kök hərfi ilə fərqlənən yaxin mənalı sözlərin bir –birinə sinonim vahid olduğunu hesab edir [7; 51- 57].

Görkəmli ərəb alimi Ramazan Əbdut-t-Təvvabın gətirdiyi misallardan isə belə məlum olur ki, bu səpkidən olan sözlərdə əvəzlənməyə həm birinci, həm ikinci, həm də üçüncü kök hərf məruz qalır ki, bunun da nəticəsində əmələgələn vahidlər oxşar mənalara malik olduğu kimi, fərqli mənalar da kəsb edə bilər [11; 219].

Bizə elə gəlir ki, fonetik əvəzlənmə yolu ilə əmələ gələn və bir-birindən bir hərf fərqi ilə seçilən sözlərin nə hamısının bütövlükdə, nə də heç birinin sinonim hesab olunması fikirlərinin heç biri doğru hesab olunmamalıdır. Belə ki, əvəzlənmə yolu ilə əmələ gəlmiş sözlərin arasında sinonim mənalı olanlar da, olmayanlar da vardır. Səs əvəzlənməsi elə mürəkkəb bir dil hadisəsidir ki, onu yalnız bir kateqoriya ilə bağlamaq doğru olmazdı. Əvəzlənmə hadisəsində müəyyən qanunauyğunluqların mövcud olduğu kimi, istisna hallar da yox deyildir. Bir qədər aşağıda görəcəyimiz kimi bəzi hallarda sözdə baş vermiş əvəzlənməni heç izah etmək belə mümkün olmur.

Maraq doğuran məsələlərdən biri də budur ki, sözdə əvəzlənə bilən hərflərin sayı problemi özü də dilçilərin tədqiqat dairəsindən kənarda qalmamışdır. Onu da deyək ki, nə orta əsr, nə də müasir dövr ərəb dilçiləri sözdə əvəzlənə bilən hərflərin sayı barədə vahid bir rəyə gələ bilməmişlər. Əbu Əli Əl-Qali əvəzlənə bilən bu hərfləri « طال يوم انجدته » ifadəsində birləşdirərək onların on iki, Əbu Əli əl-Mazıni onların sayının on dörd, İbn Malik isə iyirmi iki olduğunu iddia edir. Bəzi dilçilər isə ərəb əlifbasının bütün hərflərinin ayrılıqda bir-birini əvəz edə bilməsi fikrinin tərəfindədirlər [12; 217- 234].

Öncə qeyd etdiyimiz kimi, ayrıca الإبدال hadisəsi olaraq müəyyənləşən səs əvəzlənməsi təzahürü özündə ayrılıqda fonetik, morfoloji və leksik substitusiya başlığı altında üç fərqli qismə ayrılır. Bunların arasında digər ikisi kimi heç də az əhəmiyyət daşımayan « الإبدال الصوتي» dilçilərin tədqiqatlarında müxtəlif prizmalardan araşdırılır. Məsələn, İbrahim Ənis məsələyə bu aspektdən yanaşır ki, fonetik ibdəl deyərkən, ərəb ədəbi dilinin eyni bir səsinin müxtəlif regionlarda müvafiq olaraq müxtəlif şəkildə tələffüz olunması nəzərdə tutulmalıdır. Məsələn, «cim» səsi İraqda olduğu kimi «c», Livanda «j», Misirdə isə «q» şəklində tələffüz olunur ki, bu anda da ərəb ədəbi dilində söz yaradıcılığı hadisəsi barədə heç söhbət belə gedə bilməz [11; 50- 54].

Başqa bir müasir dilçi Sübhi Saleh də məsələni bu yanaşma ilə müəyyənləşdirir və təxminən İbrahim Ənis kimi bu halı söz yaradıcılığı hesab etmədiyindən problem üzərində çox dayanmadan əvəzlənmə hadisəsinin ikinci, həm də elmi tədqiqatlardan məlum oduğu kimi ən çox maraq obyekti olan növü – morfoloji əvəzetmə məsələsinə keçid alır.

Belə ki, alim bu hadisə haqqında mülahizələrini belə açıqlayır:

...و من صور الإبدال الصرفي تناوب الياء مع الواو نحو ميقات فان أصلها مِوْقَات وميعاد فان أصلها مِوْعَاد… ولا ترتبط هذه الصورة من الإبدال بالاشتقاق الأكبر من قريب ولا من بعيد...

[12; 232-233].

«Vav» hərfinin «yə» ilə dəyişməsini morfoloji əvəzetmədən hesab etmək olar. Məsələn «miqat»ın əsli «mivqat», «miad»ın əsli isə «mivad»dır. Əvəzlənmənin bu növünü «əl-iştiqaq əl-əkbər»lə (leksik subsititisiya) bu və ya digər dərəcədə bağlayan heç bir şey yoxdur».

Məsələn, tədqiqatlarında bu məsələyə geniş yer ayıran daha bir müasir ərəb dilçisi İbrahim Ənis bu məsələ ilə əlaqədar o rəydədir ki, əgər lüğətlərdə verilmiş eyni mənalı sözlərdən biri o birindən yalnız bir hərf fərqi ilə yer almışsa, onda, onlardan birinin əsl, digərinin isə onun variantları olduğunu hesab edə bilərik. Əslində isə bu səs əvəzlənməsindən başqa bir şey deyildir [9; 57].

İstifadə olunmuş ədəbiyyatin siyahisi

1. Axundov A.A. Ümumi dilçilik. Dilçiliyin tarixi nəzəriyyəsi və metodları. Bakı: Maarif, 1979, 254 s.

2. Əl- Abbasi X.N. Ərəbizmlərin Azərbaycan ədəbi dilində semantik dəyişiklikləri. Bakı: BDU, 2003, 195 s.

3. Məmmədəliyev V.M. Əndəlis qrammatika məktəbi / Yaxın və orta şərq xalqları dillərinin sintaksisi. Bakı: ADU, 1981, s. 50-54

4. Məmmədəliyev V.M. Ərəb dilçiliyi. Bakı: Maarif, 1985, 287 s.

5. Məmmədov İ.T. Azərbaycan dili semasiologiyasına giriş. Bakı: ADU, 1988, 85 s.

6. Ахвледиани В.Г. Арабское языкознание средних веков / История лингвистических учений. Средневековый Восток, Ленинград: Наука, Ленингр. отд-е, 1981, с. 53-96

7. Белкин В.М. Арабская лексикология. Москва: МГУ, 1975, 199 с.

8. Майзель C.C. Пути развития корневого фонда семитских языков. Москва: Наука, 1983, 310 с.

إبراهيم أنيس. من أسرار اللغة. القاهرة: دار المعارف، ١٩٥٨، ٢٧١ ص.	9.
إبن جني، أبو الفتح عثمان. الخصائص . بيروت: دار الهدى للطباعة والنشر، ج۲ ، ١٩٩٥، ٤١١ ص.	10.
رمضان عبد التواب. فصول في فقه العربية. القاهرة: مكتبة الخانجي، ١٩٨٧ ، ٤٥٦ ص.	11.
صبحي صالح. دراسات في فقه اللغة. بيروت: دار العلم للملايين، ١٩٦٢، ٤٠٠ ص.	12.

Махмудова Г.Я.

РЕЗЮМЕ

Словообразование в арабском литературном

языке и пути его развития

Статья посвящена возникновению лингвистических терминов связанных с словообразованием в арабской лингвистике и самым первым типам используемых в данной области терминов. Автор уделяет пристальное внимание анализу мнений таких видных арабских авторов как Рамадан Тавваб, Аль-Гали и др. Общеизвестно, что имели место серьезные расхождения во мнениях арабских лингвистов изучавших вопрос словообразования. Также несхожи и основные направления исследований арабских языковедов средневековья. Автор рассматривает различные мнения арабских языковедов и предлагает своеобразную категоризацию методом сравнительного анализа.

Необходимо упомянуть, что арабские языковеды изучали также и вопросы вплотную связанные с темой словообразования – возникновение сборников и словарей синонимов, история подобных работ и этапы развития. Автор не обходит стороной и эту тему, предлагая некоторые любопытные факты связанные со сбором слов-синонимов и возникновением первых систематических работ в этом направлении. Особую научную ценность представляют ссылки непосредственно на работы выдающихся языковедов и истории связанные с вопросом словообразования из жизни этих личностей.

Mahmudova G.Y.

RESUME

Word formation in classical Arabic language

and its development

The author brings clarity to the idea of the period since which this phenolmenon was presented as a lexical-semantic phenomenon. The conflict of opinions on this issue of both the linguists from medieval ages or contemporary scholars is an extremely interesting issue. G.Y.Mahmudova emphasizes that this aspect of the issue has seen a wide coverage in opinions of the contemporary scholars and presents strong reasons to substantiate her position.

The author’s analysis of the works of linguists from medieval ages on emergence of this phenomenon, its formalization in thematic dictionaries, its coverage as a lexical issue, classifications of word formation methods and other traditional issues, as well as the analysis of works of contemporary scholars on development of the phenomenon and its separate elements, acceptance of its lexical-semantic character versus only lexical character in the past, etc. deserves particular appreciation.

Açar sözlər : Ərəb ədəbi dili, söz yaradıcılığı, dil hadisələri

Ключевые слова: арабский литературный язык, словообразование, языковые явления

Key words: classical Arabic language, word formation, language phenomena

Rəyçi: ф.е.н.Əlizadə Aytən Yalçın qızı

Aytən Ceyhun qizi Məmmədova

TÜRK VƏ RUS DILLƏRINDƏ ATALAR SÖZLƏRI VƏ MƏSƏLLƏRIN SINTAKTIK XÜSUSIYYƏTLƏRI

Həm türk həm də rus dilində atalar sözləri quruluş baxımından müxtəlif struktur formalara malik olan mürəkkəb sintaktik vahidlərdən ibarətdir. Forma etibarı ilə atalar sözü tam olan bir fikirdir. Bu fikir bəzən sadə, əksər hallarda isə mürəkkəb cümlələrlə ifadə edilə bilər. Buna görə də iki tərkibli atalar sözləri üstünlük təşkil edir:

“Hasta ol benim için, öleyim senin için”

“Dost ağlatır, düşmen güldürür”

“Rüşvet kapıdan girince, hak bacadan çıkar”

Rus dilində:

“Куда ветер, туда и тучи”

«Не буди лихо, пока оно тихо»

«Из одной плошки, да не одной ложкой».

Bir qayda olaraq, atalar sözləri nəqli cümlə formasında olur. Ancaq bəzən (nadir hallarda olsa da) sual cümlələrinə də rast gəlmək mümkündür:

“Alçacık dağlara kar yağsa, kış degilmi, kişi kendi halini bilse hoş degilmi?”

“Elmeğine kuru, ayranına duru mu dedik?”

“Ben ölürsem yare ne, yar ölürse çare ne?”

“Bu ne pehriz, bu ne lahana turşusu?”

“Kismet ise gelir Hintten Yemenden, kismet degilse ne gelir elden?”

“Güzel idin hani kaşın karası, zengin idin hani diba parası?”

“Yüzmek bilmezsin, deniz kenarında ne işin var?”

Rus dilində buna nümunələr:

«Зачем в люди по печаль, когда дома плачут?»

«Зачем и клад, коли в семье лад?»

«На кой лешему жилетка, если у него шерсть своя?»

«Не спросят у гуся: не озябли ли ножки?»

«Аз да буки помогут ли муке?»

Artıq demişdik ki, atalar sözləri bəzən sadə, çox zaman isə mürəkkəb cümlə formasında təqdim edilir. Birinci növü (sadə cümlə) nəzərdən keçirəndə, belə bir faktla rastlaşırıq ki, xalq deyimində bu və ya digər hadisə bəzən təsdiq deyil, inkar formasında ifadə edilir. Məsələn:

“Zahmetsiz lokma yenmez”

“Zahmetsiz rahmet olmaz!”

“Ecele çare bulunmaz”

“Arife tarif yararmaz”

“Görünen köy kılavuz istemez”

“Kendi düşen ağlamaz”

“Ölenle ölünmez”

“Bin merak bir borc ödemez”

“Her ağactan kaşık olmaz”

“Bir karga ile kış gelmez”

“Arabın elini öpmekle ağız karalmaz”

“Huylu huyundan vazgeçmez”.

Rus dilindəki ekvivalentlər:

«Шила в мешке не утаишь»

«За двумя зайцами погонишься – ни одного не поймаешь»

«Решетом воду не носят»

«Яйца курицу не учат»

«Бездонную бочку не наполнишь»

«За ветром в поле не угонишься»

«Из пушки по воробьям не стреляют»

«После драки кулаками не машут».

Bu inkar ifadəsi hadisənin səciyyəsini məntiqi və estetik baxımdan tamamlamaq, onu məlum ifrat biçimdə, hiperbola kimi göstərmək ehtiyacı doğurur. Ümumən, atalar sözləri quruluş etibarı ilə onların cəld və dəqiq yadda saxlanılmasına səbəb olan kompozisiya-üslub formalarında meydana çıxırlar, çünkü nizamsız qaydada qurulan cümlə nə qədər ağıllı olsa da şifahi nitqdə qorunub saxlanılmır, tez yaddan çıxır. Düz hədəfi nişan alan sözlər isə əsrlər boyunca yaşayır. Atalar sözlərinin ən geniş yayılmış formaları aşağıdakılardır:

1) sual-cavab:

“Azca, nereye? – Çokcanın yanına”;

“Акуля, что шьешь не оттуля? – Ничего, маменька, еще пороть буду”.

2) Sadalama:

“Baz bazla, kaz kazla, kel tavuk topal horozla”;

«Гость на первый день золотой, на второй день серебряный, на третий день медный, а на четвертый день - вредный»;

3) söz oyunu, kalambur:

“Ulu sözü dinlemeyen uluya kalır”;

«Не до жиру, быть бы живу»;

4) Tavtoloji təkrarlar:

“El el ile, değirmen yel ile”

“İnsan insanın kanı pahasıdır”;

«На нет и суда нет»

«Человек человеку - волк» (bu atalar sözünü ruslar qədim Romalılardan götürmüşlər).

5) Müqayisə:

“Ana gibi yar, Bağdat gibi diyar olmaz”

“Ev sahibinin bir evi, kiracının bir evi var”

«Жена не сапог, с ноги не скинешь»

«Жизнь прожить – не поле перейти»;

6) Qafiyələr:

“Gülmə komşuna, gelir başına”

“Her kes gider Mersine, biz gideriz tersine”

“Benim adım Nıdir, elimden gelen budur”

“Hasta ol benim için, öleyim senin için”.

Rus dilində:

«Всяк сверчок знай свой шесток»

«До Бога высоко, а до царя далеко»

«На чужой роток не накинешь платок»

«На семь бед – один ответ»

«На всякое хотенье есть терпенье».

7) Qısa dialoq formalarında verilən zarafat səhnələri (bu formada olan atalar sözlərini nüktə, yaxud məsəl adlandırırlar):

“Katıra baban kim?” – diye sormuşlar, - “At dayım demiş”;

«Тит, иди молотить» – «Брюхо болит», «Тит, иди кисель есть» - «Где моя большая ложка?»

Atalar sözlərinin formalarının çoxplanlılığı bununla bitib-tükənmir, ancaq hansı formada olmasından asılı olmayaraq, burada təqdiredici didaktik mənanın və müxtəlif həyat hadisələrinin şahidi olacaqsınız, atalar sözlərinin ritmik təşkili isə təkcə onların yadda saxlanılmasına stimul yaratmır, həm də bu uzunömürlülük sayəsində müəyyən bədii-ifadə məqsədi daşıyır. Məsələn, Vladimir Dalın nümunə kimi təqdim etdiyi atalar sözündə (“Сбил, сколотил – вот колесо! Сел да поехал – ах, хорошо! Оглянулся назад – одни спицы лежат!”) parlaq ritmik mənzərənin, bir yüngül və sürətli ritmin digər ləng pauzalarla əvəzlənməsinin şahidi ola bilərsiniz («оглянулся назад» sözlərindən başlayaraq), bu da atalar sözündə mövzunun inkişafına uyğun gələn təəccüb hissini qabardır. Atalar sözlərində ritm obrazın verilməsi ilə sıx bağlıdır. Bu atalar sözündə avam, öz işinin vicdanla yerinə yetirməyən işçiyə qarşı olan istehza onun ritmik quruluşunda doğrudan da uğurla verilib.

Məsəllər (türk dilçiliyində “deyimler”) atalar sözlərindən kəskin şəkildə fərqlənir (həm məzmun, həm də forma baxımından). Belə ki onlar bir qayda olaraq cümlə yox, söz birləşməsi şəklində olurlar:

“altın mücize”

“Nuh tufanı”

“abası kırk yamalı”

“baba dostu”

“ayın on dördü gibi”

“tilki uykusu”

“как рыба в воде»

«золотое сердце»

«при царе Горохе» (yəni çox qədimdə)

«ломовая лошадь»

«как у Христа за пазухой»

«упрямый осел»

Bu birləşmələr sabit xarakter daşıyır, yəni onları təşkil edən sözlər birləşmə daxilində öz müstəqil leksik mənasını itirmiş olur. Məsəllər əsasən müqayisə əsasında yaranır, yəni bir canlıya və ya əşyaya xass olan hər hansı bir əlamət və ya keyfiyyət başqa bir insana və ya hadisəyə şamil edilir. Belə ki, yuxarıda göstərdiyimiz türk dilindəki “abası kırk yamalı” ifadəsi çox kasıb, “ayın on dördü gibi” çox gözəl, rus dilindəki «ломовая лошадь» çox işgüzar, yorulmadan çalışan, «упрямый осел» məsəli isə həddindən artıq tərs bir insanı xarakterizə etmək üçün işlədilir.

Qeyd edək ki, atalar sözlərinin frazeologiyaya aid olub-olmaması alimlər arasında mübahisəli məsələ olaraq qalmaqda ikən, məsəllər bütün dilçilər tərəfindən yekdilliklə frazeoloji vahid olaraq qəbul edilir. Amma bunu ancaq rus dilçiləri haqqında demək olar, çünkü türk dilçiliyində frazeologiya anlayışı ümumiyyətlə mövcud deyil.

Ədəbiyyat

Rus dilində:

1. Аникин В.Л. Русские народные пословицы, поговорки и детский фольклор, Москва, «Учпедгиз», 1957, 527с.

2. Бабкин А.М. Русская фразеология, ее развитие и источники, Ленинград, «Наука», 1970, 547с.

3. Галкина-Федорук Е.М., Шанский Н.М. Современный Русский Язык, Москва, «Учпедгиз», 1958, 199с.

Türk dilində:

1. Par A.H. Ata sözler açıklamalarla, İstanbul, “Pınar Yayınları”, 1993, 327 s.

2. Koraltan E.A. Rendelenmiş deyim, İstanbul, “Zafer Yayınları”, 2003, 109s.

3. Kartal N.E. Atasözleri ve deyimler sözlüğü, Ankara, “İnkilap”, 1999, 365s.

РЕЗЮМЕ

В статье проведен подробный сравнительный анализ синтактических структур пословиц и поговорок турецкого и русского языков, выявлены их общие черты. Также указаны ритмические формы, в которых, как правило, употребляются пословицы и поговорки для более удобного их запоминания.

SUMMARY

The article is about comparative analysis and common features of Turkish and Russian proverbs syntactic structure. The forms, which proverbs and sayings usually take in both languages for better remembering of them, are described as well.

Açar sözlər: atalar sözləri, sintaksis, məsəllər, müqayisə, forma.

Ключевые слова: пословицы, синтаксис, поговорки, сравнение, форма.

Key words: proverbs, syntaxes, sayings, comparison, form.

Rəyçi: filologiya elmləri namizədi, dosent Ə.Rüstəmov

Ъямиля Муса гызы Əлийева

ГЯДИМ РОМАНИЙАНЫН ЙАРАНМАСЫ

Ромалыларын Латсиум вилайятиндян кянарда йерляшян яразиляри зябт етмяси вя бу торпагларда Романын сийаси щакимиййяти башландыьы андан РОМАНЛАШДЫРМА просеси башланыр. Бу термин алтында Рома тяряфиндян ишьал олунмуш яразидя латын дилинин вя рома адят вя яняняляринин, мядяниййятинин, йайылмасы баша дцшцлцр. Романлашдырма просеси йерли ящали иля аьыр мцбаризядя апарылырды. Мцгавимят эюстярян тайфалар гяддяръасына гырылыр, ясирляр ися кюлялийя верилирди. Рома щакимиййятинин гурулмасы бу торпагларда йерли ящалинин йашайыш тярзини бцтцнлцкдя дяйиширди. Апеннин йарымадасынын романлашдырылмасы иля башланан бу просес ромалыларын е.я. ЫЫЫ-ЫЫ ясрлярдя ишьал етдийи вилайятлярин яксяриййятини ящатя етмишдир. Италийадан кянарда олан (227 е.я.) торпаглар, Сиъилийа, Сардинийа, Корсика провинсийа (провинъиае) адыны алмышдылар. Бу провинсийаларда ромалыларын вязифяли шяхсляри тяйин олунурду, онлар рома цчцн орду тяшкил едирдиляр онлары йемякля тямин едирдиляр, верэи верирдиляр вя тиъарят ялагяляри йарадырдылар. Рома дювлятинин чичяклянмя дюврцндя Романы Италийанын диэяр шящярляри вя провинсийалары иля бирляшдирян йоллар салынырды. Провинсмйаларда вя шящярлярдя тикинти ишляри апарылыр, мяктябляр ачылыр вя театрлар йарадылырды. Бу провинсийаларын ящалиси латын дилини,рома адятлярини вя мядяниййятини сцрятля юйрянирдиляр. Провинсийаларын романлашдырылмасына бязи амилляр дя кюмяк едирди. Беля ки, рома леэионларында 25 ил вя даща артыг гуллуг едян щярбичиляр торпаг сащяляри иля мцкафатландырылыр вя ерамызын Ы ясриндян башлайараг онлара щяля ордуда хидмят заманы евлянмяйя дя иъазя верирдиляр. Йерли ящали рома щярби дцшярэяляринин йанында даими йашайыш салырдылар вя бунлар бюйцк шящярляря чеврилир, романлашырдылар. Лакин, ромалыларын ишьал етдийи яразилярдя йерли ящалинин романлашдырылма щаллары щямишя баш вермирди. Беля ки, Йунаныстан, ромалыларын Асийа гянаятляри, Африканын шимали шярг яйалятляри Йунан дилини вя йунан мядяниййятини горуйуб сахламышдыр. Бурада йунан дили латын дили иля бирликдя рясми дил кими истифадя олунурду. Рома имперасийасынын мцхтялиф сащяляринин романлашдырылмасы юз мющкямлийиня эюря ейни дейилди. Йухары вя ашаьы алманийанын романлашдырылмасы лазымынъа дейилди. Лакин, Италийанын юзцндя Пиреней йарымадасында, Галийада вя Дакийада бу просес чох мющкям иди вя роман дилляринин йаранмасына эятириб чыхартды.

АПЕННИН ЙАРЫМАДАСЫНЫН РОМАНЛАШДЫРЫЛМАСЫ

Романын Роман-италийа федерасийасынын тяркибиня дахил олан диэяр шящярляря гаршылыглы мцнасибятляри мцхтялиф формада йаранырды. Италийанын бязи яйалятляри (Умбрийа) Рома щакимиййятини сакитликля гябул етмишди. Диэярляри (етрускларын бязиляри, оск, самнит шящярляри) вязиййяти дяйишмяйя чалышырдылар. Рома демяк олар ки, бцтцн Италийаны юзцня табе едяндян сонра шящяр-дювлят характерини газаныр. Ишьалчы сийасятляринин илкин дюврляриндя ромалылар там вятяндашлыг щцгугуну-там рома щцгугунун йалныз романын сакинляриня верирдиляр. Бу щцгуга ясасян онлар ниэащ кясдирмяк, вярясялик, торпаг алма, ямлак алма, апелйасийа щцгугуна, халг иъласларында сяс щцгугларына вя юз намизядлийины йцксяк вязифяляря тягдим етмяк щцгугуна малик идиляр. Рома Италийа федерасийасына дахил олан шящярляр вя иъмалар латын щцгугу газанырдылар. Щансы ки, рома щцгугу иля шяхси щцгуглар нюгтейи нязяриндян уйьун эялирди лакин, онлар Романын сийаси щяйатында иштирак етмяк щцгугуна малик дейилдиляр. Йяни сяс щцгугуна, вязифя щцгугуна вя с. Италийанын яксяр шящярляри вя иъмалары рома иля мцттяфиглик сазиши иля баьлы иди. Бу сазишя ясасян онлар бир-биринин дахили ишляриня гарышмамалы идиляр лакин, хариъи сийасятдя онлар мцстягил дейилдиляр. Беля аьыр щцгуги структур Италийада е.я.Ы ясря гядяр давам етмишди. Мцщарибя елан етмяк вя йахуд сцлщ баьламаг мцгавиляляри, щярби баш командан тяйин етмяк щцгугуна йалныз Рома малик иди. Орду сыраларында цстцнлцк рома вятяндашлары тяшкил едирди. Гянаятин ейни щиссяляря бюлцнмяси щцгугуна, латын щцгугуна малик олан дюйцшчцляр малик иди. Лакин, бу шярт щямишя эюзлянилмирди. Торпаг сащясиля рома вятяндашлары тямин олунурду. Беля гейри бярабярлик ромалылара гаршы цсйанла нятиъялянди ки (91-88) бу мцщарибя Мцттяфиг мцщарибяси адландырылды. Бу мцщарибя Рома тарихиндя ян ганлы мцщарибялярдян бири олмушдур. Бунун нятиъясиндя Италийанын бир чох шящярляри йерли идаряетмя щцгугу газанды, мухтариййат ялдя етди, диэяр шящярлярля тиъарят ялагягяляри йаратды. Италйан шящярляринин рома дилиня вя мядяниййятиня йахынлашмасы онларын сийаси, игтисади, мцстягиллийи иля ялагядар апарылырды. Апеннин йарымадасынын романлашдырылмасынын хцсусиййяти ондан ибарят иди ки, бурада латын дилинин ишлянмяси шифащи йол иля апарылырды. Романлашдырылманын эедишатында латын дили ясасында йерли дил хцсусиййятляриня малик олан йени бир дил йараныр ки, бу дил бцтцн италикляря айдын иди. Ейни вахтда ромада натиглик инъясяняти йараныр вя латын тящсили бюйцк наилиййятляр газаныр. Ромада тящсил алан италикляр натиг, философ, шаир вя с.олурлар. Бцтцн бунлар латын ядяби дилинин бцтцн яразидя йайылмасына вя йерли диллярин юлмясиня эятириб чыхарырды.

ПИРЕНЕЙ ЙАРЫМАДАСЫНЫН РОМАНЛАШДЫРЫЛМАСЫ

ЫЫ Пун мцщарибяси заманы ромалылыр тяряфиндян зябт олунан торпаглардан е.я. 197 илдя ики провинсийа тяшкил едилди: Йахын Испанийа (Щиспаниа Ъитериор) вя Узаг Испанийа (Щиспаниа Ултериор). Бунлардан биринъиси шимали-шярг, икинъиси ися ъянуби-шярг яйалятляриндян ибарят иди. Испанийанын ишьалы йерли тайфаларла чятин мцбаризядя апарылырды. Пиреней йарымадасынын ишьалы тяхминян 200 ил, е.я. ЫЫЫ – Ы ясрляря тясадцф едир. Йарымаданын айры-айры щиссяляринин мцхтялиф вахтларда ишьал едилмяси, бурада романлашдырманын башга йерлярдян фяргли олараг, гейри-бярабяр темпдя апарылмасы олмушду. Бу просес Испанийанын ъянубунда Беттикада даща интенсив вя даща дярин апарылырды. Демяк олар ки, романлашдырманын беля гейри-бярабяр апарылмасы нятиъясиндя Пиреней йарымадасында бир нечя роман дилляри йаранмышдыр.

Пиреней йарымадасында рома ордусунун бюйцк бир щиссяси галмышды. Йарымада гызыл, эцмцш, тунъ вя с. металлар иля бол иди. Мядянлярдя йерли тайфалардан, италиклярин ямяйиндян истифадя орлунурду. Йерли ящалинин романлашдырылмасында тясиредиъи сябяблярдян бири дя тиъарят иди.

Ромалылар актив сурятдя шящяр зийалыларыны роман тящсилиня вя мядяниййятиня ъялб етмя сийасятини апарырдылар. Шящярлярдя чохсайлы роман мяктябляри йарадылырды. Идарялярдя сечки заманы йахшы вязифяляри тутмаг цчцн мцтляг латын дилини сярбяст билмяк лазым иди. Испанийа вилайятляринин сакинляриня Ромада тящсил алмаг имканы верилирди. Онларын сырасында б.е. Ы ясриндя йашамыш мяшщур Сенека, философ, йазычы, сийаси хадим ; Марк Квинтилиан- мяшщур натиг вя мцяллим вя с.

Ишьал олунан торпагларда юз щакимиййятини мющкямляндирмяк мягсядиля Сезардан башлайараг, ромалылар мцхтялиф латын иъмаларына Латын щцгугу- верирдиляр. Онлардан бязиляриня ромалылара йардым эюстярянляря, рома колонийаларынын вятяндашлары адыны дашымаг щцгцгц баьышланырды.

Тядриъян, мцхтялиф яйалятлярдя роман тясири Пиреней йарымадасынын романлашдырылмасына, йерли диллярин ися латын дили иля явяз олунмасына эятириб чыхарыр.

ГАЛИЙАНЫН РОМАНЛАШДЫРЫЛМАСЫ

Ромалылар Рубикон чайынын шималында, Алп даьларынын архасында, Атлантик океанынын гярб сащилляриня, шяргдя Дунай вя Рейн чайларынын башланьыъында олан торпаглары Галийа адландырырдылар. Онларын тясяввцрцндя бу эениш яйалят ики щиссяйя – Тсизалпик - Алп даьларынын юн щиссяси (Шимали Италийа) вя Трансалпик – мцасир Франса, Белчика, Нидерландийанын бир щиссяси, Исвечря. Бцтцн бу яразиляр вахт кечдикъя Рома дювлятинин тяркибиня дахил едилмиш вя романлашдырылмышдылар.

Тсизалпик Галийа вя йа Шимали Италийа.

Лигурларын, венетлярин вя галларын йашадыьы бу ярази Роман-Италик Федерасийасы цчцн щямишя тящлцкя тюрядирди. Е.я. ЫЙ ясрдя галларын бюйцк бир щиссяси Ромайа эялиб чатыр, онун бюйцк бир щиссясини даьыдыр вя йандырыр, бунунла ромалылара бюйцк мадди зийан вурурлар.

Тсизалпик Галийанын ишьалы Биринъ Пун мцщарибясиндян сонра е.я. ЫЫЫ ясрин сонларында башланыр. Бу вахтдан ромалылар онун яразисиндя латын вя роман колонийаларынын йарадылмасы сийасятиня башлайырлар . Икинъи Пун мцщарибяси заманы бу яразидян Щаннибалын гошунлары кечир. Тайфаларын чоху она йардым едир вя онун ордусуна дахил олурдулар. Икинъи Пун мцщарибясиндян сонра ромалылар Т.Галийанын ишьалына давам едирляр вя е.я. 191-ъи илдя о, бцтцнлцкля Ромадан асылы олур. Муттяфигляр Мцщарибяси заманы Т.Галийанын сакинляринин яксяриййяти цсйан етмиш мцттяфиглярин тяряфиня кечир. Мцщарибя битдикдян сонра Т.Галийанын сакинляриня латын, даща сонра ися роман вятяндашы щцгцгц верилир. Даща бир нечя илдян сонра бу ярази Италийанын тяркибиня дахил едилир вя бу да онун романлашдырылмасыны тезляндирир.

Трансалпик Галийа

Трансалпик Галийада Массалийа (Марсел) шящяри мцщцм игтисади, сийаси вя мядяни рол ойнайырды. Бу шящяр дянизкянары яразиляри олан гядим йунан колонийасы иди. Массалийа Рома иля мцттяфиглик ялагяляриня малик иди. О ян гцдрятли, чичяклянян вя Ромайа садиг олан мцттяфиг иъмалардан бири иди. Келтлярля тоггушмалар заманы онлар дяфялярля кюмяк цчцн Ромайа мцраъият етмиш вя Ромалылар онларын кюмяйиня чатмышлар. Е.я. 120 илдя ромалылар Трансалпик Галийанын бир щиссясини, Алпдан Пиренейя гядяр олан сащяни юз провинсийасы елан едир. Онун мяркязи гядим келт шящяри Нарбон олур. Ромалылар чох вахт бураны садяъя олараг провинсийа адландырырдылар. (Франсанын ъянуб яйалятляриндян бири Прованс ады бурадан эютцрцлцб). Бу яйалятдя ромалылар йоллар чякир, шящярляри инкишаф етдирирдиляр, яйалят нисбятян тез романлашдырылырды. Сезар тяряфиндян е.я. 50-ъи иллярдя бу яйалятин сакинляриня верилян роман вятяндашлыьы бу просеси даща да тезляшдирир.

Е.я. 59-ъу илдя Сезар Галийанын щяр ики щиссясиндя щакимиййяти идаря етмя щцгцгц газаныр. Е.я. 58-ъи илдя о, орду иля Провинсийайа (Нарбон Галийасы) эялир.Бу вах йерли тайфалар, щелветляр вя едуйлар арасында тоггушмалар башланыр. Едуйлар кюмяк цчцн Сезара мцраъият едирляр вя бу да онун ордусунун Провинсийадан кянардакы торпаглара дахил олмасына имкан йарадыр. Сезарын щелветляр цзяриндяки гялябяси иля Галийанын ишьалы башланыр. (Ъомментарии де белло Эаллиъо –Сезар)

Трансалпик Галийанын тяхминян 9 ил ярзиндя давам едян ишьалы (58- 50 илляр) Рома цчцн йени эялир мянбяляри йарадырды. Трансалпик Галийаны юз провинсийасы елан едяндян сонра Рома, Испанийада олдуьу кими бурада да рома империйасынын колонийаларыны йаратмаг сийасятиня башлайыр. Галийа шящярляриндя дювлят гуллугчуларынын сайы артыр, тиъарят ялагяляри эенишлянир, мяктябляр ачылыр вя с. Йерли задяэанлар роман вятяндашлыьы, онларын ушаглары ися Ромада охумаг имканы алыр. Галийанын Романлашдырылмасы чох ити темпля апарылырды. Бу онунла изащ олунур ки, Рома дювляти юзц бц вахтларда чичяклянян бир дювр йашайырды. Бу дюврдя ящалинин романлашдырылмасы ясас етибариля латын дилинин вя роман мядяниййятинин юйрянилмяси васитясиля апарылырды.

ДАКИЙАНЫН РОМАНЛАШДЫРЫЛМАСЫ

Дакийанын романлашдырылмасы планы ромалыларда щяля Сезарын (100-44) вя Августун (27 е.я. -14 б.е.) щакимиййяти илляриндя нязярдя тутулмушду. Император Домитсиан Дакийаны зябт етмяк цчцн ики ъящд ется дя буна наил ола билмямишди. Йалныз император Марк Улпий Тройан (98-117) ики мцщарибя нятиъясиндя, бу мцщарибяляр тарихдя Дакийа мцщарибяляри ады алтында мялумдур, тяърцбяли башчы олан Датсибалын идаря етдийи дакийа ордусуну мяьлуб едя билмишди. Бу гялябя ромалыларын сонунъу гялябяси олмушду.

Дакийанын зябт едилмя вахты, онун ъоьрафи шяраити вя тябии сярвятляри Рома Империйасынын мцхтялиф яйалятляриндян бурайа кцтляви кючкцн ахынына шяраит йарадыр. Биринъи олараг бу ъянубидунай вя балкан яйалятляриндян олан кцтля ахыны иди.

Бцтцн бу факторлар Дакийанын интенсив вя дяриндян романлашдырылмасына шяраит йарадырды. Узун мцддят беля бир мцбащисяли суал ортайа чыхырды: 1) ДаКийа мцщарибяляриндян сонра бурада йерли ящали галмышды йохса о мящв едилмишди вя ящалинин тяркиби там дяйишмишди. 2) Император Аврелиан вестготларын тяъавцзц алтында (270-275) эери чякиляряк Дунай чайынын ъянуб сащилиндя йени вилайят салдыьы вя ону Дакийа адландырдыьы вахтда Дакийада романлашдырылмыш ящали галмышды?

Щал-щазырда щяр ики суала мцсбят ъаваб верилир. Чцнки :

1)Дакийа мцщарибяляри йерли дакийа ящалисинин сайыны кяскин сурятдя азалтса да онларын чоху галмышды;

2) Икинъи суала эялдикдя ися археологлар сцбут етмишляр ки, император Аврелиан Рома легионларыны Дунай чайынын ъянуб сащили яразисиня апардыгдын сонра да, шимал сащили яразисиндя романлашдырылмыш ящали галмышды.

РОМАНЛАШДЫРМАНЫН ЦМУМИЛЯШДИРИЛМИШ ФАКТОРЛАРЫ

Тарихи щадисялярин ардыъыл хронолоэийасы

Беляликля романлашдырма просеси 500 илдян артыг олараг мцхтялиф яйалятлярдя юзцнямяхсус тярздя апарылмышдыр.

Италийада романлашдырмайа шяраит йарадан ясас фактор ящалинин етник ъящятдян ейни вя шящярлярин бирляшмясиндя федератив характер дашымасы олмушдур.

Пиреней йарымадасында мцхтялиф яйалятлярдя романлашдырма мцхтялиф темплярля апарылмышды.

Трансалпик Галийада романлашдырма ейни сявиййядя апарылмышдыр, лакин, буна бахмайараг бурада ики роман дили йаранмышдыр – франсыз вя провансал дилляри.

Дакийада ися романлашдырма чох сцрятли бир темпля баша чатыр. Бу да онун яразисиндя чохсайлы латын дилли дашыйыъыларынын йерляшдирилмяси иля изащ олунур.

Ядябиййат

1. Т.Б.Алисова, Т.А.Репина, М.А.Таривердиева. Введение в романскую филологию, М.2007

2. Э.Бурсье. Основы романского языкознания. М.2004

3. М.В.Сергиевский. Введение в романское языкознание. М.1954

Реюме

В статье подробно описывается романтизация. Аппенинского полу острова, ичванизация городов и областей, распространение обычаев и нравов латинян развитие и культуры и вульгарного латинского языка.

Ачар сюзляр: романлашдырма, халг латын дили, адят, яняня.

Ключевые слова: романизация, народная латынь, обычай и нрав.

Keywords: романization, вулгар латин ланэуаэе ъустом, темпер.

Ряйчи: дос.Мурадов Ъаваншир

Мящяррям Aббасяли оьлу Hцсейнов

Сяс комплекси тякрарларынын ритм вя интонасийа

интенсивлийи

1960-1980-ъи илляр шеиринин дил-цслуб тяърцбясиндя мцяййян бир фоноложи ващидин йох, сяс комплексинин тякрары да поезийа дилинин функсионал мянзярясиня хцсуси зянэинлик эятирир. Цмумиййятля, сяс компонентляринин тякрарындан йаранан цслуби фигурлар эцълц шеириййят доьурмуш, мятнин бядииляшмясиндя фяал мювгедя дайанмышдыр. Хцсуси бядии детал кими чыхыш едян сяс бирлийинин тякрарланмасы бцтювлцкдя ритмик групларын йаранмасына хидмят едир. Мисра дахилиндя сюзлярин дцзцмцнц, синтактик низамы поетик нормалара табе етдирир. Шеирин образлар системи вя поетикасы сяс групларынын йаратдыьы дейилиш эюзялликляриндян зянэинлик яхз едир.

Поезийада мисраларын сяс комплекси лирик гящрямана мяхсус дярин дцшцнъялярин, зянэин щисс вя дуйьуларын диалектикасыны ачыр. Щяйат вя ъямиййят щадисяляриня фяал, ъанлы мцнасибят ифадя едир. Уьурлу сяс комплексинин йаратдыьы ащянэдарлыг фонунда шаир ону наращат вя мяшьул едян бядии мятляби щяйяъанларынын вя дцшцнъяляринин призмасындан кечирир. Бу, поезийа дилинин спесифик бир ъящятидир вя шеиримизин 1960-1980-ъи илляр инкишаф мярщялясинин дил мянзярясини елми шякилдя цмумиляшдиряркян бу ъящят йарадыъылыг уьурлары сявиййясиндя даща дольун шякилдя цзя чыхыр.

«Сяс мянанын якс-сядасы олмалыдыр» (1, 233) елми-естетик тезиси отуз или ящатя едян дюврцн нцмуняви поетик ясярляриндя юзцнц доьрулдур. Бу ясярляря бядии кейфиййят мейары, сяняткарлыг юлчцляри иля йанашсаг эюрярик ки, сюз сяняткарлары мювзунун бядии щялли цчцн сяслярин имканларына сюйкянян лирик тонлары интенсивляшдирмишляр. Сяс ойунуну реаллашдыран дил фактлары шеирин техники тяркиби кими ишлянмир, цслуби зярурят онларын образлы имканларынын фяаллашмасыны тяляб едир. Мцяййян сяс фигурларынын интенсивлийинин шеир дилиндя ящямиййяти бир дя она эюря бюйцкдцр ки, онун билаваситя кюмяклийи иля уьурлу ифадя еластиклийиня,бядии щазыръаваблыьа наил олунур. Нятиъядя шаирин образлы тяфяккцрц тясвир обйектинин мащиййятиня чюкцр. Айрылыгда бир сясин аллитерасийасы вя ассонансындан фяргли олараг сяс комплексинин тякрарлары ащянэдарлыг цчцн олдугъа эцълц цслуби ямялиййатдыр. Мятнин поетик вя мяна сигляти тякрарланан сяс комплексинин кюмяйи иля даща да санбаллыдыр.

Мин йана йазырам мян йана-йана. (5, 101)

Кюнлцм туш олмушду гялбим гялпиня. (5, 105)

Кор гуйунун корамалын, мясляксизин щаляси йох. (6, 27)

Мисралары Мисри гылынъ тийясиди. (7, 15)

Мараьанын мараьына дцшмцшям. (8, I, 133)

Алма эюздян алмаз дцшдц. (9, 23)

«Шеир дилиндя ритмин башланьыъы мцяййян груплардыр, даща доьрусу, щеъа групларыдыр». (3, 51) Сяс груплары поетик форма йарадыъылыьынын мяркязиндя дурур. Буна эюря дя сяс комплексляринин ащянэиня биэаня мцнасибят форма гцсуруна йол ачыр. Тябиидир ки, о йердя ки, форма сящви вар, орада мцтляг мязмун гцсуру ахтармаг лазымдыр. Шеир дилиндя сяс уйарлыьы онун эцзэцсцдцр. Шеирин цслубдан, дил эюзяллийиндян кянар мязмуну ящямиййятсизляшир. Сюз сяняткарынын сяс ащянэиня мцнасибяти онун варлыьа мцнасибяти демякдир. Шеирин шякли яламятляри вя ащянэиндя мцстясна йери олан сяс груплары фикрин емосионал вя тясирли формасыдыр. Сяс вя щеъа тяркиби акустик охшарлыьына ясасян шеир мятниндяки сыхлыьына тез-тез раст эялинир.

Фикрин дцрцст ифадясиня истигамятляндирилян вя акустик ъящятдян ейни олан щеъалар, сяс комплекси йцксяк шеириййят, мяналы вя ойнаг ифадя тярзи йарадыр, ритм вя интонасийанын бцнюврясиндя дайаныр. Буну ашаьыдакы нцмунялярдяки сяс бирликляриндя мцшащидя етмяк олур:

Ъа, ъя – Биръя диляйим вар, ей гоъа дцнйа,

Гырма бу инъядян инъя кюнлцмц.

Йандыр юмцр бойу, йандыр шам кими

Гоъайа, ъавана, эянъя кюнлцмц. (9, 20)

Яс – Тяляс, щарайыма чатмаьа тяляс,

Тез чатсан, гям мяня эиришя билмяз.

Яс, бащар няфяслим, цряйимя яс,

Щачандан бир ясим ясянсян беля. (10, 160)

«Дилин сяс фяаллыьы, ялбяття, поезийада даща чох юзцнц эюстярир. Бу ганунауйьунлуг дил ващидляринин нювбяляшмяси вя цслуби эцъц мцяййян сяслярин истифадясиня цстцнлцк верир. Сюзцн мянасы иля баьлы сяслярин интенсив тякрары хцсуси ящямиййят кясб едир». (4, 79) Сяс тякрарларындан шеир нитги конкрет поетик ъизэиляр мянимсяйир, шеирин бядии тохумасынын ащянэдар нахышлары олуб, бцтювлцкдя онун композисийасынын бирлийини йарадыр вя сон дяряъя тясирли, лирик пафос ямяля эятирир. Шеирин лирик кейфиййятляри сяс дцзцмцндяки симметрийаларын йаратдыьы тякраролунмаз ъизэиляр фонунда, шеирин идейа пафосунда ашкарланыр. Пафоссуз сямими бир поезийа дилиндя данышмаг, тяряннцмцн сакит ащянэ ахарында поетик овгат ъанландырмаг, эцман едирик ки, мцмкцн дейилдир. Шеир дилиндя сяс тякрарлары – поетик деталлар еля тябиидир ки, о, мятн патетик, эурултулу сюзлярдян, гуру тясвирчиликдян щифз едир, сяс тякрарларынын ясасында вя мяьзиндя охуъу иля конкрет поетик деталларла, сакит вя шаираня дилля сющбят етмяк дайаныр. Беля структур шеирлярин мяхсуси тяряфидир вя бу ъящят мятнин ясас лейтмотивинин мцяййянляшмясиня истигамят верир.Сяс комплексинин йаратдыьы ащянэ мязмунун сяъиййясиндян доьан ритмя табе едилир.Бу ритм еля бир мейара чеврилир ки, онун габарыг тязащцрц иля бядии пафос ритмик функсийалардан даща чох асылы олур.

Сяс комплексляри юз поетик кейфиййятлярини ейни вя йа гоншу мисраларда тякрарланмагла ифадя едя билир. Бунунла да шеирин фонетикасыны даща да ширинляшдирир. Шеир мятни сяс групунун щяр бир цнсцрцнцн бядии функсийасыны габардыр, сясля сяс арасында семантик мяна эцълянир. Беляликля, сяс комплексинин тякрарланмасы шеир дилиндя ня бюйцк експрессивлик васитясиня чеврилир. Бу експрессивлик даиряси сяс комплексинин цмуми поетик мяна бирлийиня хидмят етдийи мягамларда даща да эенишлянир. Сяс комплексляри ващид дил контекстиндя бирляшиб ейни цслуб сащясини тяшкил едирляр. Буну Е.Борчалынынын «Кюрпя-кюрпц» шеириндян эютцрцлмцш ашаьыдакы парчадакы сяс комплексинин тякрарындан сезмяк олур:

Дейяндя ки, кюрпя эялиб дцнйайа,

Эяряк биляк кюрпц эялиб дцнйайа

Фярги вармы йа кюрпцнцн кюрпядян,

Йа кюрпянин кюрпцдян,

Кюрпц кечид, кюрпя давам. (5, 47)

Йахуд ашаьыдакы нцмунядя Щ.Ариф ан, ян сяс бирлийинин кюмяйи иля фикрин ифадя еластиклийиня наил олур. Тякрарланан сяс комплекси шеирин ритм вя ащянэиня тясирсиз галмыр. Бурада ан, ян сясляринин интенсив тякрары мятн формасынын айрылмаз кейфиййятидир. Лирик тящкийядя конструксийа зянэинлийи мящз щямин тякрарын сайясиндя ортайа чыхыр.

Ана, йорулмарам ана демякдян,

Гой щалына йанан мян олум, ана.

Инди дайан сяни мян бясляйим, мян,

Инди дайан анан мян олум, ана. (8, 146)

Сяс комплексинин образа уйьунлуьу сяняткарлыьын ян бариз яламяти кими дяйярлидир вя бу сяняткарлыг щямишя фярдидир. Щяр бир сяняткарын дилиндя щямин цслуби фигур спесифик формада юзцнц нцмайиш етдирир. Чцнки о, поетик шяхсиййятин истедадынын мящсулудур. Шеирин поетик структуру сяс симметрийасына ясасланаркян милли тяфяккцрцн ифадя тярзи апарыъы мювгедя фяаллашыр. Поетик структур даща артыг заманын, щяйат материалларынын тясири алтында гурулур. Бурада поезийанын тарихи яняняляри йени йаранан шеирлярин дил-цслуб яламятляри иля говушур.

Шеирдя сяс уйушмасы, йахуд да сяс тяглиди вя бунунла бирбаша баьлы олан ассосиасийалар – бир сюзля, хош сяс авазы поетик юзцл вя конкрет ладларын йаранмасы цчцн юзцл олур. Мящз беля щалларда шеирин поетик авазланмасы охуъунун йаддашында дярин изляр бурахыр вя мязмунлду сяслянмя кейфиййятляри кясб едир.

Шеирин ифадя структурунун зянэинлийиндя сяс авазынын поетик фикри бойуна дцзэцн юлчцлмяси о демякдир ки, бу йарадыъылыг просесиндя истедадын инадкарлыьы ваъиб амил кими щялледиъи олмушдур. Шеирин сяс ащянэи садяъя сяс образынын яйаниляшдирмя васитяси дейил, ейни заманда тясвир обйектинин, поетик дцшцнъя вя дуйьуларын шаир цряйиндя якс-сядасыдыр.Мисралардакы сяс шякилляринин башга бир мязиййяти дя вардыр: сяс уйушмаларынын йаратдыьы тяяссцратларын архасында дцшцндцрцъц, ящатяли мязмун дайаныр. Мязмун эенишлийиндя, бядии гайянин ящатя мигйасында юзцнц бцрузя верян ъазибяли форма гурулуш бахымындан она эюря тяравяилидир ки, бурада сяняткар ящвал-рущиййяси йахындан иштирак едир. Шеирин сяс гурулушуну сюз устады юз цслуби манераларына табе етдирир, сянят дилинин материалларыны зянэин нотлар цзяриндя гурур. Сяс вя сяс бирлийинин тякрарланараг поетик мярама уйьунлуьу фикир вя ифалдя арасында сых баьлылыг йарадыр.

Ар – Нар бцтювлцк сюзцдцр,

Араны Араз кясиб.

Нара бах, ики пара

Ким ала, ким апара. (12, 11)

Аз – Дедим бир аз наз олсун,

Кюнцл дарылмаз олсун.

Бу наз о наздан дейил,

Бу назын олмаз олсун. (13, 180)

Дш – Дцшцн бир аз, сабиг достум, дашын бир аз сабиг достум,

Дцнян бизя йолдаш идин, бу эцн йолда даш олмусан. (6, 169)

Цмумян бцтцн бядии дил материалларында олдуьу кими, сяс тякрарлары да мцяййян цслуби юзцнямяхсуслуьа сюйкянир. Лирик гаврама даирясинин щцдудларынын эенишлянмяси бир гайда олараг шеирин сяс системинин ащянэиндян чох асылы олур. Беля ки, фонемлярин поетикляшдирмя имканлары мящдудлугдан вя щярякятсизликдян узагдыр. Мцхтялиф цслуби истигамятдя фяаллыг эюстярян ейни сяслярин бир-бирини излямяси шеир дилиндя поетик мязмуну гаврама васитяляринин даими йол йолдашыдыр.

Фонетик ифадя васитяляри иля баьлы камил бядии дил шаирин цслубунда идейа-естетик мейарын айдынлыьы иля таразланыр. Мисраларын сялигя-сащманыны бярпа етмяк, цслубуна вя сявиййясиня эюря мцасирляшмя просеси сяслярин поетикляшмя имканларыны да мцяййянляшдирир. Щяйат щягигятлярини поетик эерчяклик сявиййясиня йцксялтмякдя сяс нахышлары олдугъа фяалдыр вя бу сяслярин давамлылыьында бир щяйат щягигятляринин якс-сядасыны ешидирик, реаллыьын мяна ъювщярини яйани шякилдя мцшащидя едирик.

Шеирдя сясляр бир-бири иля эюзял баьланыр вя бу баьлылыг, бу инъя форма вя мяна рабитяси бир-бирини мцкяммял шякилдя тамамладыгъа щяр бир сяс вя сяс комплекси ващид бир мелодийанын нотлары кими цмуми мяърада хцсуси ъошгунлуг мейдана эятирир.

Тякрарланан сяслярин ялагялянмясиндя естетик принсип юзцняхас инъяликлярля излянир. Онун ифадя зянэинлийи вя ъилалыьы иля сечилмясинин дя юз нювбясиндя бюйцк функсионал мянасы вардыр. Сяс гурулушунун инъялик вя чевиклийи бядии овгатын вя ясас гайянин мащиййятиня далмаг шансларыны артырыр, тяряннцмцн мащиййятиня лиризмин даща интенсив нцфузуну тямин едир. Охуъуда йцксяк бядии зювг ашылайан бу тясвир цсулу поезийаны мцкяммял естетик кяшфлярля зянэинляшдирмяк йолудур.

Беляликля, сяс комплексинин мцяййян ардыъыллыгла дцзцмцнцн, тякрарланан сяс нахышларынын ясас вязифяси фикрин поетик ифадясидир. Лакин ясас вязифя бунунла сона чатмыр. Фикри бядии мянтигля тамамламаг, мятляби там вя дольун яйаниляшдирмяк, фикри силсилянин давамлылыьына наил олмаг цчцн дя бу ъцр тякрарларын мцстясна цслуби ящямиййяти вар. Фикрин сцряклилийи мящз тякрарын авазы ясасында йараныр.

Мязмуну дягигликля гаврамаг цчцн тякрарларан сяс бирлийи юз интонасийа чаларлары иля йериндядирся, бцтювлцкдя мятнин юзц бядии кейфиййят щалындадыр.

Аь – ах

Чаьладым, чаьладым... чаьламаз олдум,

Ня йахшы булаглар щямишя чаьлар.

Бир заман даь идим... инди дцрр олдум,

Ня йахшы даь олур щямишя даьлар. (10, 135)

Ан, ын, ин

Вурулан мящкумун, вуран ъялладын,

Йенилмяз атанын, дюнцк ювладын,

Йахынын, узаьын, доьманын, йадын

Йахынын, йаманын ана дилини. (14, 8)

Д, ад, да, дя

Дцшмяним дя ади, достум да ади,

Ади адам идим, адидян ади. (15, I, 125)

«Бцтцн инъясянят нювляри ичярисиндя ян емосионалы мусигидир, лакин онун мязмунуну щеч бир мянтигля айдынлашдырмаг мцмкцн дейил, сюзлярля истянилян фикри ифадя етмяк мцмкцндцр. Бу ъящятдян юзцндя мусигийя хас олан хцсусиййятляри вя прозаик нитги ещтива едян шеир хошбяхтдир». (2, 24) Шеирин естетик тясири шаир тяряфиндян сечимя мяруз галмыш сюзлярдяки сяслярин йаратдыьы мусигийя ясасланыр. Щадися вя тясвир предметинин мащиййятиня уйьунлашдырылан мисраларын сяс ащянэи, ритмик функсийасы, мелодийасы иля диггяти даща чох ъялб едир. Сяслярин симметрик дцзцлцшц ритм вя вязнин, мусигилилийин шеиря дахил етдирилмя йолудур. Бцтцн поетик сяслянмя васитяляри шеир мятниня эюзял вя ъазибядар мусигили контекст тягдим едир.

Сяс – интонасийа уйарлыглары шеир мятниндя бцтцн сявиййялярдя фоноложи ифадя васитяляринин мцряккяб синтезини йарадыр. Эцълц естетик мцщит йаратмаг ниййяти иля шаир бядии нитг ахарында, сяс нахышлары ифадя гурумунда эениш диапазона сяй эюстярир. Поетик сяслянмя васитялярини, фикрин ритмик ахарыны, фоносемантик ващидлярин сяс образларыны юн мювгейя эятирир. Беляликля дя дахили вя хариъи ъящятляр – поетик мяна иля кейфиййятли сяслянмя шеирин айрылмаз гоша цнсцрц кими естетик бцтювлцйя тямял гойур.

Истифадя едилмиш ядябиййат

1. Якобсон Роман. Лингвистика и поэтика. В кн.:«Структурализм: «за» и «против». Москва, «Прогресс», 1975, стр. 193-230.

2. Холшевников В.Е. Что такое русский стих. В кн.: «Мысль, вооруженная рифмами». Ленинград, Изд-во ЛГУ, 1987, стр.5-36.

3. Златоустова Л.В. Роль фразовых акцентов в организации звучащего стиха. В кн.: «Русское стихосложение». Традиции и проблемы развития. Москва, «Наука», 1985, стр. 49-59.

4. Федоров А.В. Очерки общей и сопоставительной стилистике. Москва, «Высшая школа», 1971, 196 стр.

5. Борчалы Ейваз. Илляр.., пилляляр. Бакы, «Эянълик», 1975, 176 сящ.

6. Рза Хялил. Щара эедир бу дцнйа. Бакы, «Йазычы», 1983. 280 сящ.

7. Азяроьлу Балаш. Синям Савалан даьыдыр. Бакы, «Йазычы», 1984, 267 с

8. Ариф Щцсейн. Сечилмиш ясярляри. 2 ъилддя. Бакы, «Йазычы», 1985, I ъ. 408 сящ; II ъ. 1985, 251 сящ.

9. Лачынлы Аьа. Эеъя йухусу. Бакы, «Йазычы», 1986, 150 сящ.

10. Аслан Мяммяд. Билмяъядир билдийимиз бу дцнйа. Бакы, «Йазычы», 1990, 311 сящ.

11. Йагуб Зялимхан. Од алдыьым оъаглар. Бакы, «Йазычы», 1986, 150 сящ.

12. Исмайыл Мяммяд. Бяхтимизя дцшян эцн. Бакы, «Эянълик», 1980.

13. Зяка Ряфиг Хяндан. Ахыб эедян эцнляримиз. Бакы, «Эянълик», 1984, 260 сящ.

14. Абдулла Аббас. Цзц дан йериня. Бакы, «Йазычы», 1986, 131 сящ.

15. Новруз Ъабир. Сечилмиш ясярляри. 2 ъилддя. Бакы, I ъ. 1982, 340 сящ.;II ъ.1983,246 сящ.

РЕЗЮМЕ

Интенсивность ритма и интонация в повторении

звукового комплекса

В статье рассматриваются повторение звукового комплекса на языке поэзии и ритм интенсивности интонации.

Здесь на основе конкретных и языковых примеров проанализированы поэтические особенности создания звукового комплекса.

СУММАРЙ

тще интенситй оф рйтщм анд интонатион ин тще перетитион оф соунд ъомплех

Тщис артиъле деалс wитщ the intensity of rythm and intonation in the repetition of sound complex. Here is analysed the stylistic-poetic peculiarities of sound complex on the basis of concret artistic samples.

Ачар сюзляр: фонетика, поетик, бядии цслуб, шеир.

Ключевые слова: фонетика, поэтический, художественный стиль, стихотворение.

Key words: phonetics, poetic, literary, poem, style.

Ряйчи: дос.К.Бяширов

Ширялийева Шящла Расим гызы

ЩЯРЯКЯТ FELLЯRININ SEMANTIK QRUPLARЫ

Юz daxili strukturunda mцxtяliфлик yaradan чoxsaylы hяrяkяt феллярini tяhlil edilяn dillяrdя bir sыra semantik qruplarda tяsnif etmяk olar. Tяsnifatda шяrti olaraq alt vя цstqruplar nяzяrя aлыныr. Altqruplar nяzяrя alынmaqla Tцrk vя Аярбайъан dillяrinя mяxsus hяrяkяt fellяrini iki yerя bюlmяk olar:

1. Leksik vя funksional semantikasы istiqamяtlяnmiш hяrяkяtlя fяrqlяndirilяn fellяr.

Bu qrupa leksik-semantik paradiqmalar sяviyyяsindя aшaьыdakы xцsusiyyяtlяrя malik olan hяrяkяt fellяri daxil edilir: hяrяkяt цsulu, щярякят sцrяti, щярякят manerasы. Hяmчinin bu qrupa qeyri-ixtiyari щярякятlяr - diferensial яlamяtli dinamik fellяr dя daxildir. Dilчilik ядябиййатlaынda belя fellяri subyekt (mцtlяq) фелляр dя adlandыrыrlar. (1, с.79).

Mцtlяq щярякят феллярini subyekt-obyekt konstruksiya modellяri шяklindя gюstяrmяk olar:

s-o-v

Burada S-subyekt, о-obyekt, V-hяrяkяt feli. Biz tяdqiqatda bu modeldяn истифадя етмякlя leksik vя funksonal semantikasы istiqamяtlяnmiш щярякятlяrlя fяrqlяndirilяn fellяrinin цmumi semantik яlamяtlяrini mцяyyяnlяшdirmiшik.

Биринъи altqrupa daxil olan hяrяkяt fellяri birvalentli olur, konfыqurasiya моделлярi relyasiya modelinя uyьun эялир. Mяsяlяn, Balыq suda цzцr-ъцмляsindя balыq subyekt, suda-obyekt, цzmяk-istiqamяtlяnmiш hяrяkяt felidir. Vя yaxud Uчak (tяyyarя) sяmada uчur- ъцмляsindя tяyyarя subyekt, sяmada-obyekt, uчur- istiqamяtlяnmiш hяrяkяt felidir.

Икинъи altqrup биринъи altqrupdan obyektin ismin mцxtяlif hallaрыnda iшlяnmяsinя gюrя fяrqlяnir. Bu qrupda istiqamяtlяnmiш hяrяkяt цmumi semantik яlamяtinя gюrя birlяшmiш hяrяkяt obyektinin mцяyyяn sahяdя yerdяyiшmяsini bildirir. Sonradan hяmin fellяr qeyd edilяn altqrup sяviyyяsindя bir sыra diferensial яlamяtli leksik-semantik paradiqmalara bюlцnцr: obyektdяn mцяyyяn sяrhяd nюqtяsinя gedяn istiqamяt (hяr hansы yerя vя sonsuz); шaquli, цfцqi istiqamяtdяki щярякятlяr; щярякят prosesinde mцяyyяn maneяnin def edilmяsi.

Ayры-ayры щярякят феллярinin ikinъi altqrupdakы щярякят istiqamяtini izlяyяk:

G e t m e k\ getmяk feli. Bu hяrяkяt feli ikinъи altqrupa aid olub obyektdяn mцяyyяn istiqamяtя uzaqlaшmaны bildirir vя fяrqlяndiriъи яlamяt aшaьыdakы tipik modellяrlя яks olunur.

Ъоъуklar ormana gittiler- Uшaqlar meшяyя getdilяr.

S -ъоъuklar, uшaqlar; O-yюnlцk halda (ormana, meшяyя); V-gittiler\getdilяr (h. f).

Kasabaya bir kez qitmiшti (S. Baшчыllar).

S- bir kez, V- qitmiшti; O- kasabaya (yюnlцk halda isim).

Инмек \enmek feli.

Avчыlaр дaьdan indiler-Ovчular daьdan endilяr.

V -indiler, endilяr (h. f)

S -avъыlar\ovчular

O -daьdan, чыxышlыq halda isim

Ч ы k m a k\ чыxmaq feli.

İdmanчы yuxaры чыxdы: S-idmanчы, V- чыktы\ чыxdы (h. f), 0-yцkaры\yuxarы - mцяyyяn tesirlik halda yer zerfi.

Чapmak\чapmaq feli.

Чoban at чapыr: S- чoban, V- чapыr(h. f), O- at (qeyri- mцяyяen tяsirlik halda isim).

Hяrяkяt feli tяrz bildirяn sюzlяrlя dя яlaqяyя girir. Bu zaman S-V-T modeli yaranыr. Mяs.:

Adыmlamak\addыmlamaq felindя olduьu kimi.

Fezli tiz tiz adыmlayыr - Qoъa asta-asta addыmlayыr: S- Fezli, qоъа, V-adыmlayыr\addыmlayыr (h. f), T- asta-asta- tяrz.

Kaчmak\ qaчmaq feli.

Uшaq tez-tez qaчыr: S- uшaq, V- qaчыr (h. f.), T- tez-tez- tяrz. Misallaрыn sayыnы artыrmaq da olar. Demяk, hяr iки dildя verilmiш «istiqamяtlяnmiш hяrяkяt» моделлярi щярякятin obyektini, tяrzini vя istiqamяt nюqtяlяrini bildirir.

Ormana qitmek-meшяyя getmяk- ormandan qitmek- meшяdяn getmяk istiqamяti uzaqlaшmaны ifadя edir. Фяргляндириъи istiqamяt obyektя gюrяdir. Obyektin yюnlцk vя чыxышлыq hallarda iшlяnmяsi щярякятin yerdяyiшmяsinin юzцnяmяxsusluьunu bildirir.

Q e ч m e k\ keчmяk feли.

Yukaрыdan bir kuш sцrцsц qeчti (S. Baшчыllar).

S- bir kuш sцrцsц, V- qeчti, O- yukaрыdan (чыxышlыq halda yer zяrfi).

Hяrяkяt fellяrinin semantik tiplяri obyekt-hяrяkяt istiqamяtinя gюrя dя mцяyyяnlяшir. Mяsяlяn, yюnlцk hal+ hяrяkяt feли: шehere gelmek (T), kяndя gялмяk (A); шehirden qitmek (T), kяnddяn getmяk (2, с.9-16).

Hяrяkяt fellяrinin mцxtяlif istiqamяt gюstяриъиляri mювъуddur. Bunu "istiqamяt gюstяrиъиsi+ hяrяkяt feli" modeli kimi dя qяbul etmяk olar. Mяsяlяn, kasabaya qitmek; шяhяrя getmяk modelinin istiqamяt gюstяrиъиlяri kasabaya vя шяhяrя sюzlяridir. Yюnlцk halda olan bu isimlяr istiqamяtin gюstяriъisi kimi чыxыш edir.

Исtiqamяtlяnmiш hяrяkяtin komponentleri- hяrяkяt vя istiqamяtdir, onlar struktur-semantik ъяhяtden asanлыqla ayrыlыr. Lakin bu qяbildяn olan fellяrdя istiqamяt aнъaq nяzяrdя tutulur, onlaрыn semantikasыnda ilk planda nюv vя ya sцrяt durur.

Qeyd olunan modelin цmumi semantikasы subyektin gяlяъяkdя baш verяъяk щярякятя mцnasibяtidir. Bu model daha чox ъanlы danышыq dilinя uyьun эялир. Mяs.: ora istяmirяm. Eve (getmяk) istяyirяm. Ora (gетмяк) olmaz.

Hяrяkяt fellяrinin цmumi mяnalarы. Hяrяkяt fellяri son dяrяъя mцhцm proseslяri юtцrцr, dildя mцhцm yerlяrdяn birini tutur. Ona gюrя dя bu dil vahidinin чox zяngin mяna imkanlaры vardыr. Bu mяna imkanlaры tцrk dillяrindя geniш dairяdя юyrяnilmяkdяdir. Xцsusяn dя bu mяsяlя mцqayisяli- tarixi planda юyrяnilяrsя, bir sыra inkiшaf qanunauyьunluqlaры aшkar oluna bilяr.

Hяqiqяtяn dя, щярякят феллярi ve onun semantikasы яn чox шяrti xarakter daшыyыr. Чцnki hяrяkяt deyяndя iш, proses, fяaliyyяt, tesir vя s. dя baшa dцшцlцr.

Hяrяkяtlяr x ц s u s i, yяni я s a s ola bilir.

Hяrяkяt fellяrinin цmumi mяnalarынa hяrяkяtin oriyяntrovkasы, шяxs vя яшyaныn hяrяkяtinin istiqamяtinin yerdяyiшmяsi aiddir. Чцnki щярякят nяtиъяsindя шяxs vя яшyanын yeri dяyiшir, istiqamяt fяrqli шяkil alыr. Bu inkiшafы izlяmяk цчцn tцrk vя Аярбайъан dillяrindя ayры-ayры щярякят феллярi цzяrinde dayanmaьы lazыm bilirik.

İzahlarda diaxron tяhlilя dя mцяyyяn qяdяr yer verilir.

1. b a r-\\ par-\\pыr\\ v a r- gетмяк.

Tцrk dillяrindя bu felin fonetik variantlaры fяrqlidir: bar (altay, baшqыr., qazax, uyьur, yakut ve s.), bor (юzbяk), var (tцrk, Azяrb), par (xakas, шor), pыr (чuvaш).

Bu hяrяkяt feli Orxon- Yenisey kitabяlяrindя b a r variantынdadыr. Mяs.: Yыlkы tцkяmi bardыm- Mяn atla yaxшы sяyahяt etdim (3, с.6).

Qяdim uyьur abidяlяrindя dя b a r variantы iшlяk olmuшdur: bayakы ol bars yatur orunka bartыlar.

Mahmud Kaшьarlынын lцьяtindя: ol avka banьsadы-o, eve daxil oldu (MK, 1,281).

«Kutadqu bilik»dя: kansa, barыr kцч, kыlumas kiшi (KV, 11, 133).

Gюrцndцyц kimi, hяmin hяrяkяt feли mцxtяlif tцrk dillяrindя bir sыra mяrhяlяlяr цzrя inkiшaf edяn fonetik variantlar qazanmышdыr. Mцqayisя et: bar\ par\pыr\ var. И. Batmanov bu tip fellяrdя olan inkiшaf yolunu «p-b- v» istiqamяtindя olduьunu gюstяrir (4, с.118).

B a r feli ilя iki hal- yюnlцk vя чыxышlыq hallar idarя olunur. Mяs.: odaya bardы, odadan bardы(T), evя vardы, evden vardы (A).

E. Teniшev b a r u щярякят felinin tatar dilindя bюlmяk, davam, tяkrar etmяk mяnalaрыnda metoforik ifadяlяrin tяrkibindя iшlяndiyini qeyd edir: uen kiчke чakлы bardы -oyun axшama kimi davam etdi (5, с.235).

Burada da getmяk mяnasы tяsbit olunub.

Tцrk vя Azerbayъan dillяrindя v a r m a k\ varmaq юz mяnasынa gюrя tam шяkildя b a r felinin semantikasыnы яhatя edir. Tцrkъe-rusъa lцьяtdя hяmin felin bir sыra mяnalaры verilmiшdir: чыxmaq, girmek, чatmaq, yetiшmek (Maq,).

Rusъa- tцrkъя sюzlцkde varmak-gelmek menasынda -tren Moskovaya kaчta

varыr(RTS, 1989,443).

Tцrk dilinde v a r m a k feli «яrя getmяk» menasыnda da iшlяnir: kojaya varmak. Tatar dilindя dя «kiyяцqя baru» (яrя getmяk) ifadяsi iшlяkdir.

B a r- чыxыb getmяk; qoyub getmяk, tяrk етмяк; qaчmaq, qaчыb qurtarmaq, qaчыb gizlяnmяk; чяkilmяk, uzaqlaшmaq; keчmяk, юtmяk; keчib getmяk, юtцb gетмяк; irяli gетмяк; qabaьa getmяk vя s. mяnalarda.

B a r- юlmяk mяnasынda: Ata bardы, aш tцш, ячi ma ini, ana bardы, oьlын, kыzын, kюr kaны («Kutadqu bilik»).

E. Teniшev yazrr ki, samoe konkretnoe zqaчenie dannoqo qlaqola- loqiчeskoe zaverhenie predыduhix znaчeniy- «umeretь». Hяmin mяna ilя yakut diлиndя qarшыlaшырыq. Belяliklя, yakut dili qяdim mяnaны qoruyub saxlamышdыr (6, s. 237).

B a r ы s feli qazax dilindя sюyцш sюymяk mяnasыnda iшlяdilir: Ekeцi bir-az cerqe banstы- Onlar bir-biri ile sюyцшdцler.

B a r щярякят feli kюmяkчi vя mцrяkkяb феллярinin tяrkibindя iшlяnmiшdir: uч +a bardы, barыьma bar, baрыь bar, udup bardы azrak, odundы yana; bala цsep bara, bayыp bardы vя s.

Felin leksik- semantik formalaрыndan biri olan h я r я k я t fellяri hяmin nitq hissяsinя xas olan яn mцhцm ъящятляри юzцndя яks etdirir. Hяmin ъящяtlяrdяn biri sюzцgedяn felinleksik-semantik qruplaрыdыr. Hяmin qrupa, ilk юnъя, mikrosemanti k qruplar daxildir. Tяdqiqatчыlar haqлы olaraq щярякят fellяrinin leksik-semantik qruplaрыna mцnasibяt bildirяrяk qeyd edirlяr ki, mikroqruplaрыn mцяyyяnlяшmяsinde felle obyekt arasыndakы яlaqяni dцzgцn olaraq юn plana чяkmяk lazыmdыr vя tяsnifatы bu яsasda qurmaq elmi ъяhяtdян realdыr (7, s. 5-6).

Tяdqiq edilяn dillяrdя hяrяkяti ya subyekt, ya da subyektin tяsiri ile obyekt iъra edir. Leksik-semantik mяnalarыna (xцsusiyyяtlяrinя) gюrя hяm subyekt, hяm dя obyekt tяrяfindяn iъra olunan hяrяkяtin istiqamяtine gюrя tяdqiqata ъяlb edilяn fellяri bir sыra qruplarda tяhlil etmяk lazыm gяlir.

Hяrяkяt феллярinin leksik -semantik qruplara bюlцnmяsi, mяna geniшliyinin яhatяliyi, leksik-semantik paradiqamalarын, bunlar arasыnda olan sintaqmatik mцnasibяtlяrin zяnginliyi ile яlaqяdardыr.

Азярбайъан dilчisi H. Quluyevin fыkrincя, щярякят fellяrinin leksik -semantik qruplaры subyektin mяkanda yerlяшdirilmяsi ilя tяyin olunur (8, s. 10).

Qazax dilчisi M. Orazov щярякят fellяrini leksik -semantik qruplarынdan bяhs edяrkяn gюstяrir ki, v dannuyu LSQ qlaqolov vxodyat qlaqolы, v sostave znaчeniя kotonx imeetsya smыslovoy element, sema, oboznaчaюшiy perexod v s odnoqo mesta na druqoe oblodatele dvicenie, predmeta ili чeloveka, izmenenie im mestonaxocdeniя (9, s. 22)

Mцqayisя edilяn dillяrin materiaлыndan чыxыш edяrяk hяrяkяt fellяrinin bir sыra mikrosemantik qruplarыны mцяyyяn etmiшik. Bu qruplar щярякятin цsullaры цzrя tяyin olunur. Hяmin qruplaшmada hяrяkяtin iърasы, harada- torpaq цzяrindя, suda, havada, aшaьыda vя yuxaрыda istiqamяtlяnmяsi, hяmчinin sцrяti, tempi vя s. nяzяrя alыnmышdыr.

Щярякят feлляrinin leksik-semantik xцsusiyyяtlяrini щярякятin цsullarыna яsasяn dя dяqiqlяшdirmяk mцmkцndцr.

Щярякят цsulu щярякятin ne/e harada ve neъя baш vermesi ilя sяъiyyяlяnir. Щярякят цsulлaры mцxtяlif mяna variанtlaры ilя (uчmaq, цzmяk, sцrцшmяk) meydana чыxыr. Bu qяbildяn olan fellяr hяrяkяt цsullaрыны bilmяklя yanaшы, hяrяkяtin baш verdiyi mцhiti dя gюstяrir, yяni uчmaq-havada, цzmяk-suda, sцrцшmek-qarda, buz цzяrindя.

1. Щярякятin yerdя (torpaq uzяrindя) baш vermяsi vя onun феллярlя ifadяsi. Yer deyяndя цzerindя sakin olduьumuz planet; Yer kцrяsi nяzяrdя tutulur. Buraya eyni zamanda quru (su sяthi mцqabili), yer qabыьыnыn цst qatы; torpaq, yeraltы, цzяrindя dayandыьыmыz vя hяrяkяt etdiyimiz sahя vя s. dя aid edilir.

Mцxtяlif ъur щярякятlяr, шцbhяsiz, цzяrindя dayandыьыmыz sahя яtrafinda dюvr edir. Mяs.: Kamyon aьыr yol aлыyordu\ qidiyordu. Nihayet bu tцmen (dviziya) de harakete qeчti. Okula otobцsle qidib qelirler. Seni oraya arabayla gotцreъekler. Qara (vaьzala) on dakikada vardыk (T); Sonra kючцb buraya gяlmiшik. Oьlan bir geъe qonaq gelib getdi. Ыtlяr яввяъя bir-birinin цsiцnя ъumdular, sonra baьыrsaqlarы dartышdыra-dartышdыra hяyяtdяn uzaqlaшdыlar (И. Шыxлы), Az sonra onun daлыnъа gedяn Tapdыq яlindяki tяnяk чubuьunu oynada-oynada pяn/erяyя yaxыnlaшdы (Ы. Шыxлы), Nяhayяt, gюyцn цzцnя ulduzdar sяpяlяnib, hava tamam soyuyanda Ъahandar aьa iчяri girdi (И. Шыxlы).

Bu ъцмляdя alыyordu\ qidiyordu, qesti, gelmek, ъуmmaq, gетмяк, uzaqlaшmaq, yaxыnlaшmaq, girmяk hяrяkяt феллярi yerdя, torpaq цzяrindя baш vermiшdir.

Qeyd етмяк lazыmdыr ki, yerde baш veren hяrяkяtlяr, at цstцndя, maшыnda, arabada vя digяr nяqliyyat vasitяlяrindя iъra olunur. Mяs.: Ъahandar aьa atыны yaxыna sцrdц (1. Шыxh), Arabaya qoy gяtir (И. Шыxлы), Arabalar daьы dыrmaшdыlar (И. Шыxlы).

Quruda baш verяn hяrяkяtlяri bildirяn fellяr: Sonbaharda okula gideъek. Tren geliyor. Tren birde kalkыyor. Bu yol nireye gider/чыkar? Karшыdan bir kamyon geliyordu. Vera baш yayлыьыnы aчaraq чяmяnliye qaчmышdы (И. Шыxlы).

Hяrяkяt fellяri quruda baш verяn hяrяkяtlяri яks etdirir. Havada vя suda baш verяn hяrяkяtlяrя nisbяtяn quruda baш veren hяrяkяtlяrin sayы чoxdur. Чцnki bu mцhit hяrяkяti teъrid etmir, яksinя, hяr ъцr eшya vя ъиsmин ъanlы, /ъansыz hяrяkяtinя шяrait yaradыr. Quruda olan hяrяkяtlяri цsullarынa gюrя aшaьыdakы yarым qruplara bюlmяk olar:

1.Ayaqla olan щярякятlяr ve bunlaрыn феллярlя яksi. Bu hяrяkяt insana vя heyvanlara aid ola bilяr. Mяsяlяn, insanlara aid: Kiшi ayakлa daьa чыkты (T), Polis nяfяrlяri dя onun dalыnъa otaьa girdilяr (И. Шыxlы).

2. Atla olan щярякятlяr vя bunlaрыn fellяrlя яksi: Aleksec atыны чapыb, ot yыьan qыzlaрыn gяlinlяrin yaныndan юtцrdц (И.Шыxlы) Beyqir kaчtы (T), At yeriшini artыn ъяляni ortadan iki bюlяn ъыьыrla irяllilяdi (Ы. Шыxлы), Atlar kiшnяyib talaya qaчdы (И. Шыxlы).

3. Maшыn vastяsi ilя olan hяrяkяtlяr vя bunlarын fellя яksi. Kolxozчular maшыnla tarlaya getdilяr (damшыq dilindя).

4. Araba, furqon vя s. minik vastяsi ilя olan щярякятlяr vя bunlarын fellя яksi: Araba kasabaya indi (T), Arabada oturmuш qыzlar, gяlinlяr sahilя enirdilяr (A)

5. Qatar (tren) vastяsi ilя olan щярякятlяr vя bunlaрыn felle яksi: Tren kasabaya чattы (T), Qatar sцrяtlя юtцb Qaraoьlan stansiyasынdan keчdi (A).

2. Hяrяkяtin suda (dяnizdя, чayda, gюldя, arxda, kanalda, bulaqda) baш vermяsi vя oнun fellяrlя ifadяsi. Hяrяkяt suyun tяsiri ilя baш verя bilir. Mяs.: Su tцrbinleri haraket ettirir. Sular diz zizasынa kadar yцkselmiшti (T); Su qayaны dюyяъляyir (A).

Hяrяkяtin suda baш vermяsi цчцn subyekt tяlяb olunur vя ya subyekt mювъуddur. Mяs.: Gemi yavaш yol aлыyordu\ ilerliyordu. Yцkleri deniz yoluyla ulaшцrmak. Gюlцn ortasынa varмak (T); Sahildяkilяr kюmяklяшib gяmini yuxarы, hцndцr yarьanыn altынdakы keчidя чяkdilяr (И. Шыxлы), Gяmi Kцrцn axarынa dцшdц (И. Шыxlы), Gяmi bir gюz qыrpыmыnda sahildяn aralandы (И. Шыxlы).

Tцrk dilindя hяrяkяtin suda baш vermяsini ifadя edяn elя fellяr vardыr ki, hяmin fel Azerbayъan dilindя baшqa mяnada iшlяdilir. Mяs.: «almak» feli tцrk dilindя «yцzmek» (цzmek) mяnasынdadыr: Bu sяfяr sыrasынda gemi bin kilometrelik bir yolu a 1 d ы (RTS, 455). Hяrяkяt fellяri suda baш verяn hяrяkяtlяri яks etdirir: Kurbaqa suva batыr (T), Baлыq цzцr(A)

3. Hяrяkяtin havada baш vermяsi vя onun fellяrlя ifadяsi. Hяrяkяt fellяri havada baш verяn щярякятlяri яks etdirir. Щярякятin iъrasыnda hava obyekt kimi чыxыш edir. Havada tяyйarя, mцxtяlif quшlar hяrяkяt edir. Planюr bulutlarын altынdan sцzцlerek geчti. Havadan indirildi. Tavuk havalandы. Kuш gюye kalkdы. Kuшlar aчыk havada uчuyorlar(T); Tяyyarя gюyя qalxdы. Tяyyarя endi. Quш uчur. Yarьanын divaрыndakы deшiklяrdяn bir dяstя kюyяrчin uчub havaya qalxdы. Onlar Kцr yuxarы sцzцb kяndя doьru getdi (И. Шыxlы).

Havada baш verяn щярякятlяri bildirяn фелляр: Uчakla orduya gitdi. Kuшlar bile чok uzaklara gitmiшlerdi (Ahmet V. Erъиlasun), Neyse ki minik kuш da kendini emniyette hissetmemiш ve hemen havalanmышtы (Ahmet A. Erъilasun), Yarьaныn divaрыndakы deшiklяrdяn bir dяstя gюyяrчin uчub havaya qalxdы (И. Шыxlы).

Tцrk dilindя «havalanmak» feli «uчmaq» mяnasыnda iшlяnmiшdir.

Hяrяkяt bцtцn ъanlы vя ъанsыzlara aid ola bilir.

Adamlarыn щярякятi: Yusif taxtыndan sычrayыb Maшonun яlindяn tutdu (N. Nяrimanov).

Quшlaрыn hяrяkяti: sekmek, sычramak: Qыzыlkuш sekti (T), Turаъ yerindяn sычradы(A)

Hяшaratlarын hяrяkяti: sekmek, sычramak, vыzыldamaq: Yыlan sычradы (T);

Aьчaqanad vыzыldadы (A).

Ядябиййат

1. Цалкаламанидзе А.А. Семантико-синтаксический группы глаголов в узбекском языке. Тибилиси, «Мецниерба», 1987.

2.Иванов С.Н. о сохранении в строе языка сиедов его прежних состояний (по материалам турецкого языка) «СТ», 1973.

3. Малов С.Е.Памятники древнетюркской письменности. М., Л., 1951.

4. Батманов И.Фонетическоесистема современного киркизского языка. Фрунзе, 1946.

5. Кулиев Г.Семантика глаголов а тюркских языках. АДД, Баку, 1992..

Семантические группы глаголов движения

Резюме

В статье исследуются различные семантические группы глаголов движения на материале азербайджанского и тюркских языков. Здесь приводятся лексико-семантические парадигмы исследуемого класса глаголов, а также классификация слов этой части речи по верхней и нижней группе. При сравнительном анализе азербайджанских и тюркских глаголов движения использованы тексты М.Кашгари, Ю.Баласагунского и др. авторов.

Ключевые слова: язык, части речи, глагол, семантика, лексико-семантическая парадигма.

Semantic groups of verbs of motion

Summary

In the article are investigated various semantic groups of verbs of motion into Azerbaijani and Turkic languages. Here are resulted lexico-semantic paradigms of an investigated class of verbs, and also classification of words of this part of speech by the top and bottom group. At the comparative analysis of the Azerbaijani and Turkic verbs of motion are used texts of M.Kashgari, J.Balasagunski, etc. authors.

Keywords: language, parts of speech, a verb, semantics, a lexico-semantic paradigm.

Ачар сюзляр: дил, нитг щиссяляри, фел, семантика, лексик-семантик парадигма.

Ряйчи: проф. Р.Рцстямов

Яlыyeva Vцsalя Arыf qыzы

ЫNGИLИS DИLИNDЯ SЯNЯT-PEШЯ ADLARЫNЫN YARANMASЫNDA

YARЫMШЯKИLЧИLЯRИN ROLU

Hяr hansы bиr dиlиn tarиxи иnkишaf mяrhяlяlяrиnиn юyrяnиlmяsи onun etnogenez haqqыnda mцяyyяn mяlumat яldя edиlmяsиnя kюmяk edиr. Mцяyyяn zaman, dюvr kяsиyиndя lцgяt tяrkиbиnиn юyrяnиlmяsи иsя hяmиn dиlиn иnkишaf prosesиnиn юyrяnиlmяsиnя xиdmяt edиr. Bu zaman dиlиn tarиxи иnkишaf mяrhяlяlяrи, dиl qatыnыn bцtцn sяvиyyяlяrиndяkи dяyишиklиklяrиn mцяyyяnlяшdиrиlmяsи yox, mюvcud mяrhяlяdяkи faktиk dиl materиallarыndan чыxыш etmяlи, dиlиn leksиkologиya vя leksиkoqrafиyasыna, leksиk-semantиk sиstemиnя ehtиyac duyularsa, onun lцьяt tяrkиbиnиn keчmишиnя dя nяzяr salmaq lazыmdыr.

Bu baxыmdan иngиlиs dиlиndя mюvcud olan sяnяt vя peшя adlarыnыn yaranmasыnda шяkиlчиlяrиn, o cцmlяdяn yarыmшяkиlчиlяrиn яhяmиyyяtиnи xцsusи qeyd etmяk gяrяkdиr.

Яn yцksяk elmи-texnиkи tяrяqqиnи иfadя etmяyя qabиl, dиlиn lцьяt tяrkиbиnиn zяngиnlяшmяsиndя mцhцm rol oynayan vasиtяlяr ичяrиsиndя yarыmшяkиlчиlяrиn dя rolu az deyиldиr. Bu baxыmdan sяnяt adlarыnыn mцяyyяn qиsmиnи tяшkиl edяn, dцzяltmя sюz formasыnda olan sяnяt vя peшя adlarы sadя sюzlяrиn hяm шяklиnи, hяm dя mяnasыnы dяyишmяklя yaranыr.

Belя yarыmшяkиlчиlяrdяn –man vя -woman elementlяrи mцxtяlиf sюz kюklяrиnя qoшularaq mцяyyяn peшя sahяsиndя чalышan adamlarы bиldиrиr. Mяsяlяn, aиrman, boatman, ferryman, scubwoman, saleswoman vя s. Bu elementlяr Azяrbaycan dиlиnя -иst sюzdцzяldиcи шяkиlчи vasиtяsиlя dя tяrcцmя olunur. Mяsяlяn, clиffsman – alpиnиst, pressman – jurnalиst, radиoman – radиst vя s.

Yаrыmшяkиlчиlяrиn bиr qиsmи hяm vяzиfя sahиbиnиn юzцnц, bиr qиsmи иsя onlarыn иxtиsaslarыnы bиldиrиr. Eynи zamanda vяzиfя adlarы юz funksиya vя mяzmununa gюrя цmumиlиk dя bиldиrиr. Mяsяlяn, “ chaиrman of department” (kafedra mцdиrи) adы hяm vяzиfяnи, hяm dя шяxsи bиldиrиrsя, “ chaиrmanшhиp” sюzц иsя ancaq vяzиfяnиn цmumи adы иlя baьlы olur. Burada “ kafedra mцdиrи” иfadяsи (chaиrman of department), “ chaиrmanshиp” sюzцnя nиsbяtяn daha konkretdиr. “Chaиrman of department” bиrlяшmяsиnи daha da konkretlяшdиrmяk цчцn onun aиd olduьu kafedranыn adыna artыrmaq kиfayяtdиr. Mяsяlяn, leksиkologиya kafedrasыnыn mцdиrи. Konkretlяшmя zamanы daha mцrяkkяb чoxkomponentlи sюz bиrlяшmяlяrи yaranыr. Bu zaman yarыmшяkиlчиlяr sюz bиrlяшmяlяrи arasыnda semantиk яlaqя yaradыr. Yяnи yarыmшяkиlчиlяrиn bиrlяшdиyи sюzlяrиn komponentlяrи arasыndakы mяna яlaqяlяrи hяmиn mцrяkkяb sюzцn sиnonиmи olan sюz bиrlяшmяlяrиnиn komponentlяrи arasыndakы яlaqяyя uyьun gяlиr. Mяsяlяn, n + n tиplи yarыmшяkиlчиlи mцrяkkяb иsиmlяr pиeman (pиroq satan), horsewoman (atlы qadыn) n + who + v + n tиplи sюz bиrlяшmяlяrиnя uyьun gяlиr; a man who sells pиes; a woman who rиdes a horse vя s.

Belя mцrяkkяb sюzlяrя n + of + n tиplи sюz bиrlяшmяlяrи dя uyьun gяlя bиlяr. Mяsяlяn,

He wanted hиs son to settle down and be a real man of affaиrs (Th. Drиser. Jennиe Gerhardt, p.155) – O oьlunun sakиtlяшиb юzцnц яsиl cяmиyyяt adamы kиmи aparmasыnы иstяyиrdи.

Bu cцmlяdяkи a man of affaиrs “busиnessman” sюzцnя sиnonиm olaraq, n + of + n tиplи sюz bиrlяшmяsиnя uyьundur.

Yarыmшяkиlчиlи sюzlяrlя ишlяnяn fellяr иlя sюz bиrlяшmяlяrи arasыndakы яlaqяnи dя mцяyyяn sxemlяrя gюrя tяhlиl etmяk olar. Bu zaman yarыmшяkиlчиlи sюzlяr V + N, sюz bиrlяшmяlяrиnи иsя N + who + V tиplи sxemlяrlя gюstяrя bиlяrиk. Mяsяlяn,

hangman (cяllad), workman (fяhlя), washwoman (paltar yuyan qadыn) kиmи sюzlяrя “ a man who hangs”, “ a man who works”, “ a woman who washes” sюz bиrlяшmяlяrи uyьun gяlиr.

Sяnяt-peшя adlarыnыn yaranmasыnda daha mяhsuldar olan –man vя -woman yarыmшяkиlчиlяrи –er шяkиlчиsи иlя sиnonиmlиk dя yaradыr. Bu zaman –er шяkиlчиsи dя sюz kюkцndя gюstяrиlяn fяalиyyяt nюvц иlя mяшьul olan adamы bиldиrиr. Mяsяlяn, oиlman-oиler, hammerman-hammer, huntsman-hunter, workman-worker vя s.

Lakиn mцasиr иngиlиs dиlиndя belя bиrlяшmяlяr azdыr, ona gюrя kи, -er шяkиlчиsи –man yarыmшяkиlчиsи иlя zиddиyyяt tяшkиl edиr. Шцbhяsиz kи, -er шяkиlчиsи vя -man yarыmшяkиlчиsи sиnonиmdиr, lakиn onlarыn hяr bиrиnиn юz fяalиyyяt daиrяsи var. Onlarыn яsas fяrqи ondadыr kи, bиr qayda olaraq, -man иsmиn яsasы иlя, -er иsя felиn яsasы иlя bиrlяшиr.

Bяzяn –er шяkиlчиsи vя -man yarыmшяkиlчиsи иlя яmяlя gяlяn sюzlяr eynи kюkdяn яmяlя gяlиr, lakиn mяnalarы eynи olmur. Mцqayиsя edяk:

roper (kanat ustasы) – ropeman ( qalay mяdяn ишчиsи); shиpper ( mal gюndяrяn) – shиpman ( dяnиzчи) vя s.

Bяzяn –woman elementиnиn yerиnя hяmиn mяna иlя sиnonиm olan –maиd yarыmшяkиlчиsи dя ишlяnиr. Mяsяlяn, barman-barmaиd, brиdesman-brиdesmaиd, mиlkman – mиlkmaиd vя s.

Qeyd etmяk lazыmdыr kи, qadыn cиnsиnи bиldиrяn иsmи яmяlя gяtиrmяk цчцn mцasиr иngиlиs dиlиndя -woman elementиnя цstцnlцk verиlиr kи, -maиd elementи яsasяn cavan qadыnlarы gюstяrmяk цчцn ишlяdиlиr.

Elmи vя praktиk nюqteyи-nяzяrdяn, tяrkиbиndя -s- иnfиksи olan –man elementи иlя ишlяnяn иsиmlяr daha чox maraq doьurur. –s- иnfиksиnиn orada olmasы bu bиrlяшmяlяrdя иkиmяnalы ишlяnиr: bяzяn –s- иsmиn cяm halыnыn шяkиlчиsи kиmи ишlяnиr, bяzяn иsя leksиklяшmиш mяnalы sюz kиmи ишlяnиr. Mяsяlяn,

talesman – prиsyajnы иclasы (tales – prиsyajnыlar sиyahыsы), almsman – kasыb (alms – sяdяqя, ehsan), backwoodsman – meшя sakиnи ( backwoods – meшя tяnhalыьы), dalesman – dяrя sakиnи (dales dяrя), woodsman – meшя gюzяtчиsи ( woods – meшя), seedsman (seeds – toxum), craqsman – alpиnиst (crags – qaya), poиntsman – yolayыran (poиnt – strelka, dяmиr yolu), locksman – dustaqxana gюzяtчиsи (lock – qыfыl), brakesman – tormoz konduktoru (brakes яylяc), oarsman – avarчы ( oars – avar) vя s.

Ыt was quиte иmpossиble for the prиsoners to escape from the prиson whиch had a very careful locksman – Belя ehtиyatlы nяzarяtчиsи olan tцrmяdяn qaчmaq dustaqlar цчцn qeyrи-mцmkцn иdи.

Dиgяr halda “-man” иsmя yиyяlиk halda bиrlяшиr. Bu proses eynи vaxtda olur, yяnи eynи vaxtda –s- иn kюmяyиlя yиyяlиk halda иsиm яmяlя gяlиr vя иsmиn sonuna “-man” elementи qoшulur. Mяsяlяn,

landsman – tяcrцbяsиz dяnиzчи, kиnsman – qohum, gangsman – nяzarяtчи, guardsman – gюzяtчи, trиbesman – tayfa цzvц, statesman – dюvlяt xadиmи, swordsman – qыlыncbaz vя s.

The statesmen’s talks were frank – Natиqlяrиn nиtqи sяmиmи иdи.

The landsman was иmpatиently waиtиng for the tиme to meet hиs famиly – Tяcrцbяsиz dяnиzчи aиlяsи иlя gюrцшяcяyи vaxtы sяbиrsиzlиklя gюzlяyиrdи.

Buradan belя bиr sual yaranыr: Nя vaxt yenи sюzlяr –s- иnfиksи иlя, nя vaxt –s- иnfиksи olmadan яmяlя gяlиr?

Vebsterиn lцьяtиndя qeyd edиlиr kи, -s- иnfиkslи sюzlяr яsasяn ABШ-da ишlяnmиr. Mяsяlяn,

brakeman (tormoz konduktoru / qaldыrыcы kran sцrяn), amma Иngиltяrяdя ишlяnиr. Mяsяlяn, brakesman. Bu nюqteyи-nяzяrlя razыlaшmaq olmaz, чцnkи, hяlя qяdиm zamanlardan Иngиltяrяnиn юzцndя “-man” elementи иlя иnfиkslи vя иnfиkssиz чox sюzlяr яmяlя gяlиb. Mяsяlяn,

carl-man > carlman (kиши), ceap – man > chapman (satыcы), ealdor-man>alderman (aldermen) (bяlяdиyyя rяиsиnиn цzvц), redesman > (шura цzvц) vя s.

huntsman (ovчu), helmsman ( sцkanчы), headsman (cяllad) vя s. tиplи bиrlяшmяlяrdя -s- иnfиksиnиn qanunauyьun ишlяnmяsи “-man” elementи qoшulan semantиk kюkdяn яmяlя gяlиr. Bцtцn “-man” yarыmшяkиlчиsи иlя яmяlя gяlяnlяr цч hиssяyя bюlцnцr:

a) –s- иnfиksи olmayan sюzlяr (boatman (qayыqчы) vя s.)

b) Cяm halыnы gюstяrяn –s- sonluьu olan sюzlяr (spoиlsman (sиyas.) – xиdmяtя gюrя vяzиfя alan adam). Bu hиssяnи –s- иnfиksи olmayan sюzlяrlя bиrlяшdиrmяk olar, ona gюrя kи, “-man” elementи tяk halda иsmиn kюkцnя bиrlяшdиyи kиmи eynи qayda иlя kюkя bиrlяшиr, “boatman” kиmи.

c) -s- иnfиkslи genetиv xarakterlи sюzlяr: craftsman (usta, sяnяtkar).

Yenя dя sual yaranыr: -s- иnfиksи иlя hansы qanunauyьunluq mюvcuddur?

Bиrиncиsи, яgяr иfadя olunan kюk (иsиm) яшyanы, yaxud alяtи bиldиrиrsя, yяnи “-man” yarыmшяkиlчиsиnиn kюmяyиlя fяalиyyяtdя olan шяxs gюstяrиlиrsя, onda иfadя olunan sюz –s- иnfиksиnи qяbul etmиr. Mяsяlяn,

hammer (чяkиc) – mцq. hammerman (чяkиc vuran), pen (qяlяm) – penman (yazычы, qяlяm яhlи), plough (kotan) – ploughman (яkиnчи), pot (dиbчяk) – potman (meyxanada kюmяkчи), rиfle (tцfяng) – rиfleman (atыcы) vя s.

Mиsallara nяzяr salaq:

We were all sure that the rиfleman would hиt the target – Bиz hamыmыz яmиn иdиk kи? Atыcы hяdяfя vuracaq.

The penman’s works were spread all over cиty – Yazычыnыn яsяrlяrи bцtцn шяhяrя yayыlmышdы.

Ыkиncиsи, bиz hяr hansы bиr иnsan fяalиyyяtи иlя baьlы olan sюzц иnfиkssиz ишlяdиrиk. Mяsяlяn,

bookman – alиm/ kиtab satan, bowman – atыcы ( ox atan), waterman – qayыqчы, wheelman – velosиpedчи, whaleman – kиt ovчusu, yardman – park xиdmяtчиsи, toyman – oyuncaq satan vя s.

Thиs yardman does hиs duty very well. Because he never lets anyone through anythиng on the grass – Park xиdmяtчиsи юz юhdяlиklяrиnи yaxшы yerиnя yetиrиr, чцnkи, o heч vaxt heч kиmя otun цstцnя nя иsя atmaьa иcazя vermиr.

The poor chиld wanted to buy one of those beautиful toys from the toyman. But he couldn’t even approach hиm. Because he dиdn’t have any money иn hиs pocket- Kasыb uшaqoyuncaьы satandan o, gюzяl oyuncaqlarыn bиrиnи almaq иstяdи, lakиn ona hяtta yaxыnlaшa da bиlmяdи, чцnkи, cиbиndя pulu yox иdи.

Цчцncцsц, яgяr “-man” elementи иlя bиrlяшяn иsmиn kюkц bиr qrup adamlarы gюstяrиrsя, onda genetиv –s- иnfиksи ишlяnиr. Mяsяlяn, bandsman – orkestr musиqичиsи (band – orkestr), clansman – qяbиlя цzvц (clan – qяbиlя), gangsman – nяzarяtчи (gang – brиqada ишчиlяrи), guardsman – gюzяtчи (guard – qaravul), guиldsman – sex ишчиsи (guиld – sex), kиnsman – qohum (kиn – aиlя), toцnsman – vяtяndaш (toцn – шяhяr), trиbesman – qяbиlя цzvц (trиbe – qяbиlя) vя s.

The bandsman admиred me wиth great abиlиty – Orkestr musиqичиsи mяnи юz bacarыьы иlя valeh etdи.

Ыt was funny to see the guardsman sleepиng at hиs post - Gюzяtчиnи юz иш yerиndя yatan gюrmяk gцlmяlи иdи.

Dюrdцncцsц, genetиv иnfиks –s- o hallarda ишlяnиr kи, “-man” иsmиn kюkцnя bиrlяшиr vя иsmиn ustalыq, cяldlиk, bacarыq vя s. Mяnalarыnы bиldиrиr. Bu yolla, mяsяlяn, иdmanla baьlы bцtцn termиnlяr яmяlя gяlиr. Mяsяlяn,

carsman – faytonчu (car – maшыn), craftsman – usta, sяnяtkar, rяssam (craft – bacarыq), handиcraftsman – sяnяtkar (handиcraft – sяnяt), helmsman – sцkanчы (helm – иdarяetmя, sцkan), raftsman – bяrячи (raft – bяrя), sportsman – иdmanчы (sport – иdman), sцordsman – qыlыncbaz (sцord – qыlыnc), draftsman – чertyojчu (draft – чertyoj) vя s.

The carsman drove very fast. That’s why the gиrl иnsиde was worrиed that they would crush – Faytonчu чox sцrяtlя sцrцrdц, ona gюrя dя faytondakы qыz azacaqlarыndan qorxurdu.

Thиs иs exactly the same craftsman Ы have been lookиng for – Bu elя mяnиm axtardыьыm hяmиn sяnяtkardыr.

Bиrlяшmяnиn bu tиpи “-man” yarыmшяkиlчиsи иlя olan иsиmlяrя aиd edиlиr, hansы kи, kюkц hцquqи termиnlяrя aиddиr. Mяsяlяn,

bondsman (zяmanяtчи), baиlsman (zяmanяtчи) vя s.

Mцasиr иngиlиs dиlиndя -ee, -иst kиmи sюzdцzяldиcи шяkиlчиlяr dя, bяzяn –man vя -woman sюzlяrи иlя yaranan mцrяkkяb sюzlяrиn иfadя etdиyи sяnяt-peшя termиnlяrиnи bиldиrиr. Mяsяlяn,

bargeman –bargee (qayыqчы), motorman – motorиst (sцrцcц)

-man elementи olan иsmиn kюkцnя bиrlяшяrяk bacarыq, qabиlиyyяt, sяnяt mяnalarыnы verяn –shиp шяkиlчиsи иlя dя ишlяnиrlяr. Mяsяlяn, oarmanshиp, penmanshиp, horsemanshиp, seamanshиp vя s.

Mцasиr иngиlиs dиlиndя -shиp шяkиlчиsи az mяhsuldardыr. O, yalnыz bacarыq, ustalыq mяnalarыnы bиldиrяn abstract иsиmlяrи яmяlя gяtиrиr. Baшqa mяnalarda Marчandыn dedиyи kиmи bu yarыmшяkиlчи иndи az ишlяnиr.

Mцasиr иngиlиs dиlиnиn яdяbи dиlиnиn lцьяt tяrkиbиnиn zяngиnlяшmяsиndя yarыmшяkиlчиlяrиn sюzlяrя bиrlяшяrяk semantиk dяyишmяlяrя uьramasыnыn, yenи mяna kяsb etmяsиnиn mцhцm rolu vardыr. Bunlar иngиlиs dиlиnиn яsas lцьяt fondunda ишlяnmя tezlиyиnи xeylи artыrmышdыr. Yarыmшяkиlчиlяrиn sюzlяrя bиrlяшяrяk yenи mяna yaratmasы cяmиyyяtdя baш verяn sosиal, иqtиsadи, mяdяnи иnkишafda, habelя elmи-texnиkи tяrяqqи иlя baьlыdыr.

Яdяbиyyat

1. Aslanov A.Я. Azяrbaycan dиlиndя morfolojи цsul иlя yenи sюz vя termиnlяrиn yaradыlmasыna daиr. Nиzamи adыna Яdяbиyyat vя Dиl Иnstиtutunun яsяrlяrи, XЫV c., 1970. sяh.84

2. Xяlиlov B. Mцasиr Azяrbaycan dиlиnиn morfolojиyasы, B., Elm, 2000

3. Eugene N. Morphology. The Descrиptиve Analysиs of Words. Mиchиngan, 1946

4. www.affиxes.org/s/semи-html

5. www.answers.com/topиc/affиxatиon

6. Каращук М. П. Словообразование английского языка, М., 1977

Summary

Role of semиaffиxes иn coиnиng professиonal words.

The artиcle deals wиth the role of semиaffиxes иn coиnиng trade and professиonal words. Ыn creatиng trade and professиonal words semиaffиxes –man and –woman play very иmportant role and very productиve ones.

Резюме

Роль полуаффиксов в соединении профессиональных слов.

Статья исследует роль полуаффиксов присоединении ремесла и профессиональных слов. В создании ремесла и профессиональных полуаффиксов слов –man и -woman играют очень важную роль и являются продуктивными.

Ачар сюзляр: йарымшякилчиляр, сянят - пешя

Ключевые слова: полуаффикса, ремесла и профессиональный

Keywords: semиaffиxes, trade and professиonal

Ряйчи: ф.е.д., дос. Язизя Щаъыйева

Əfəndiyeva Mehriban Firudin qızı

FRANSIZ DİLİNDƏ SİNONİMLƏRİN YARANMA YOLLARINA DAİR

Leksik-semantik söz qruplarından biri olan sinonimlər dilin lüğət tərkibində əsas yerlərdən birini tutur. Odur ki, dünya dilçiliyi tarixində sinonimlər çoxdandır ki, dilçilərin diqqətini cəlb etmişdir. Hətta antik dövrdə belə, bu sahə haqqında məlumat verilməsə də, o vaxtın filosofları, ədəbiyyatşünasları öz əsərlərində sinonimlərdən çox istifadə etmişlər. Məsələn, Homerin “İliada” və “Odisseya” əsərlərində təkrara yol verilməsin deyə sinonim sözlərdən istifadə etmişdir.

Sinonimlər dildə, əsasən, çoxmənalılıq yolu ilə, sözlərin həqiqi və məcazi mənalarda işlənməsi nəticəsində, təkrara yol verməmək məqsədilə, alınma sözlər, evfemistik əvəzetmə və ədəbi dil sözünün dialekt sözü ilə əvəz edilməsi nəticəsində yaranır. Onlar üslubi xüsusiyyətlərə malik olub ən çox fikrin dəqiq ifadəsini təmin edir, təkrara yol vermir, mənanı qüvvətləndirir, fikri aydın ifadə edir, ekspressivlik yaradır və s.

Sinonimlər həm də ayrı-ayrı nitq hissələri ilə qruplaşdırılır. Müxtəlif nitq hissələri birləşərək sinonim yarada bilməz. Sinonim cərgə yalnız bir nitq hissəsi üzrə eyniləşdirilməlidir.

Keçən əsrin 50-ci illərinə qədər sinonimlər, ümumiyyətlə, dilçilikdə az tədqiq olunsa da, hazırda istər Azərbaycan dilçiliyində, istərsə fransız dilçiliyində, istərsə də dünya dilçiliyində bu sahəyə aid yüzlərlə dissertasiya müdafiə olunmuş, monoqrafiyalar yazılmış, müxtəlif tipli lüğətlər tərtib olunub nəşr edilmiş, saysız-hesabsız məqalə həsr edilmişdir.

Lakin bununla yanaşı, mövcud dilçilik ədəbiyyatında sinonimlərə verilmiş tərifdə polemika özünü göstərmiş, müxtəlif fikirlər irəli sürülmüşdür. Məsələn, Azərbaycan dilçiliyində də bunun şahidi oluruq. Belə ki, sinonimin tərifində Muxtar Hüseynzadə fonetik tərkibcə müxtəlif, məzmunca bir-birinə yaxın olan sözləri [1.s.12], Nəsir Məmmədov ya eyni və ya bir-birinə çox yaxın mənaları ifadə edən sözləri [2.s.105], Ə.Dəmirçizadə isə “əsas mənasına görə” mütləq və ya nisbi eyniyyət təşkil edən sözləri [3.s.122-123] sinonim adlandırırlar.

Əslində, sinonimlər həm eyni, həm də yaxın mənalı sözlərdən ibarət olur ki, həmin sözlər üslubu çalarlarına görə bir-birindən fərqlənir, yəni burada situasiya, mətn əsas rol oynayır, bir sözlə, mətni sinonim meydana çıxır. Məsələn, gözəl–göyçək–qəşəng–yaxşı sözləri ilk görünüşdə bir-birinin sinonimidir. Lakin bunların özlərinin də fərqli cəhətləri vardır. Belə ki, mətn daxilində bəzi sözlər sinonim ola bilmir. Misal üçün dildə “O, gözəl oxuyur, yazır”; “O, qəşəng oxuyur, yazır”; “O, yaxşı oxuyur, yazır” kimi cümlələrini işlətmək mümkün olduğu halda, “O, göyçək oxuyur, yazır” kimi işlətmək mümkün deyildir. Yaxud “O, yaxşı işləyir” cümləsi, “O, göyçək işləyir”; “O, gözəl işləyir” kimi işlədilməz və s. Bu cür əlamətlər fransız dilinə də xasdır.

Qeyd edək ki, fransız dilinin leksikonu da sinonimlərlə zəngindir və bu haqda fransız dilçi alimləri tərəfindən geniş tədqiqat işləri aparılmış, monoqrafiyalar, məqalələr yazılmışdır. Araşdırmalar da göstərir ki, bir söz bir neçə sinonim sözlə əvəzlənə bilir, böyük bir sinonim cərgəsi yaradır. Məsələn, iki, üç, dörd, beş və daha artıq sözlər birləşərək bir sinonim cərgə təşkil edir. Misal:

Coulurs–drapeau,damer–case–echiquier–tablier,damnation–chatiment–punifion–supplice,qraisseux–adipeux–gras–huileux–onetueux,gracieux–agreable–imable –amene charmant–delicieux–gentil–plaisant–poli, marin–côfier–marifime–nautique–naval, massacre–assassinat–boucherie–carnage–extermination–genocide–tuerie –hecatombe və s. Bu cür misalların sayını artırmaq da olar...

Yuxarıda qeyd etdik ki, sözlərin sinonim olması üçün onların eyni nitq hissəsinə mənsubiyyəti mütləq şərtidir. Müşahidələr göstərir ki, sinonim sözlərə nitq hissələrindən ən çox isim, sifət, fel və zərflərdə təsadüf edilir. Digər nitq hissələrində (say, qoşma, bağlayıcı, sözönü) isə onlar azlıq təşkil edir.

Ayrı-ayrı nitq hissələri üzrə sinonim sözlərə aşağıdakı nümunələri göstərə bilərik:

1. İsmə aid olanlar: eleve-collegien–disciple–ecolier–etudiant–eyceen–potache (şagird); femme–amante–beaute–compague–concubine–conrtisane–dame–demoiselle–egerie–epouse–farorite–femelle–fille–mệgere (qadın); garcon–gars–fils–gaillard (oğlan); intelligence–conception–entendement–esprit–imagination–pensee–faison–savoir–sens (ağıl) və s.

2. Sifətə aid olanlar: amer–aigre–cui–sant–irrifant–saumârte (acı); blanc–blême–clair–inmacule–imcolore–limpide–propre (ağ); noir–fance–funebe–obscur–opaque–sombre–tenebreux (qara); calme–doux–flegma–tique–impassible–pacifique–paisible–placide–serein–trauquiele (sakit) və s.

3. Fel: venir–approcher–arriver–avancer–ce presenter–provenir–sortirde (gəlmək); manger–avaler–consommer–croquer–devorer–s'empiffrer–ingurgiter–se nourrir (yemək); ecrire–correspondre–gribouiller–libeller–marquer–noter–orfhographer–publier–rediger (yarmaq) və s.

4. Zərf: benevolement–gracieusement–complaisamment–grafuitment–volontairement (xeyirxahlıqla); lentement–caemement–doucement–progressivement (yavaş-yavaş); hier–antan–aufrefais–jadis

5. Say: beaucoup–abondamment–â sfoison–amplement–copieusement, en abondance–enormement–largement (xeyli, bol);

6. Sözönü: excepte–hors–hormis–sauf (başqa, müstəsna olaraq).

Müasir Azərbaycan dilində olduğu kimi, fransız dilində də sinonimlər müxtəlif yollarla yaranır. Odur ki, biz bunları aşağıdakı kimi qruplaşdıra bilərik. İlk növbədə, əlbəttə ki, sinonimlər çoxmənalılıq yolu ilə yaranır. Müasir fransız dilində işlənən sözlərin müəyyən qismi çoxmənalı sözlərdən ibarətdir. Məlum məsələdir ki, çoxmənalı sözün nominativ (əsas) mənası ilə yanaşı törəmə (qeyri-əsas) mənası da olur. Bunlar da sinonim cərgənin yaranmasının əsas yollarından biridir.

Fransız dilinin leksikasında polisemiyanın çox olduğunu nəzərə alıb, hamısını bu məqalədə vermək mümkün olmadığı üçün bir-iki nümunə ilə kifayətlənmək məcburiyyətindəyik. Çünki bu, böyük bir tədqiqat işi tələb edir.

Azərbaycan dilində “bağlamaq” sözü fransız dilində aşağıdakı çoxmənalı sözlərlə ifadə olunur:

fermer
lier; attacher
nouer (düyünləmək)
ficeler (iplə bağlamaq)
conchure (müqavilə bağlamaq)

Fransız dilində “grain” sözünün isə Azərbaycan dilində aşağıdakı mənaları vardır:

1. dən, toxum

2. dənəçik

3. giləmeyvə

4. kiçik muncuq, xırda muncuq

5. yarma

Fransız dilinin bəzi çoxmənalı sözlərinin hər bir mənasının sinonimini aşağıdakı misallarda aydın görmək olar:

Vue 1. apparition–aspeckt–panorama–paysage–perspective–point de vue–site–spectacle–fablau

2. aeil–optique–regard–vision

3. avis–idee–opinion–sentiment

Sortie –1. evacuation – issue – porte

2. escapade – promenade – tour

3. edition – lancement – publication

4. algarade – querelle – reproche – scene

Remise – 1. delivrance – livraison – versement

2. commission – rabais – ristourne

3. delai – report – sursis

4. entrepôt – garage – hangar və s.

Sinonim cərgə təşkil edən sözlər fransız dilinin öz sözlərindən ibarət olur:

Batiment–bateau – cargo – navire – paquelbot – vaisseau – voilier (bina, tikili, inşaat), defiant – circonspect – incredule – mefiant – prudent – sceptique – sopconneux – suspicieux (inamsız), orner – argementer – decorer – egayer – embellir – onjoliver – fleurir – garnir – parer – peindre (bəzəmək) və s.

– Sinonim sözlərdən biri alınma olduğu halda, digərləri fransız dilinə məxsus olur: soldat (latın) – combattant –guerrier–legionnaire–meccenaire–militaire–reitre; analyse–(yunan)–critiqu–dissecfion–etude–examen–abservation–prlevement sume; final(italyan)–decisif–definitif–dernier–suprême–ultimet.

Bəzi sözlər məcazi mənada işlənərək digər sözlə sinonim təşkil edir. Bu cür sinonimlər hər bir nitq hissəsinə aid ola bilir: fabriquer (uydurmaq)–inventer;

arpenter (addımlamaq) –marcher; penchant (həvəs, mueyil)–interet və s.

Birinci cərgədə olan sözlər məcazi mənada işlənir.

Sinonim cərgəsi təşkil edən sözlərdən biri danışıqda işlənir:

Debrouillard (zirək, fərasətli)– prompt (sifət kimi) – adroitement (zərf kimi)

Clampin (tənbəl) – paresseux

Pageot (çarpayı) – lit

Patelin (vətən, yurd) – partiet

Melon, dindon (ağılsız, səfeh – bête – idiot (sifət kimi) – bêtement, stupiedement (zərf kimi)

Birinici cərgədəki sözlər danışıqda işlənilir.

ƏDƏBİYYAT

1. M.Hüseynzadə. Müasir Azərbaycan dili. Bakı, 1954.

2. N.Məmmədov. Dilçiliyin əsasları. Bakı, 1961.

3. Ə.Dəmirçizadə. Azərbaycan dilinin üslubiyyatı. Bakı, 1972.

4. Fransızca-Azərbaycanca lüğət (II nəşr). Bakı, 2007.

5. Pierre Ripert. Dictionnaire des synonymes de la langue française. Paris, 1994.

A bout the ways of forming of synonyms in french language

SUMMARY

In the article? firstly the information about synonyms, then the ways of their forming and Creation and some examples are given.

According to the article we can come to conclusion that like other languages french language is also rich of synonyms.

О путях образования синонимов на французском языке

РЕЗЮМЕ

В статье дается информация о синонимах, а потом указывается пути образования их на французском языке и дается несколько примеров.

В ней делается вывод, что французский язык тоже как и другие языки, очень богат синонимами.

Açar sözlər: Azərbaycan dili, fransız dili, sinonim, nitq hissələri çoxmənalılıq, eleve, femme, venir, manger, benevolement

Rəyçi: prof. N.Vəliyeva

* Qrammatika nümunələrndən bir əlyazma Qum şəhərindəki böyük Mərəşi Nəcəfi kitabxanasında saxlanılır

8 М.Елэин. Тцркдили, Истанбул. 1992, сящ.266-274

[1] .may-kup=əski türkcə bir kəlmədir,və yağıbol mə`nasındadır.

[2] .Azərbaycanın gözəl yarmadası “abşeron,un adı da Avşarlardan alınmışdır.

[3] .Kiprin əski prezidenti və güclü siyasətçisi; “Rəuf Dengtaş” qaramanlı boyuna mənsubdur.

[4] .bu bölgəyə ərəblər “Nəvahi-ye-bəsit” (نواحی بسیط) deyirlər.

[5] . Bu tayfa Köpək(göybək) oğulları tayfasına mənsubdur.

[6]. Rzaşah dövründə bu əyaləti Azərbaycandan ayırdılar.

Литература

ХЦЛАСЯ

SUMMARY

А: -Эюзял йарпаглары вар.

Б: - Сян эцллярини эюрмямисян. Кечян ил еля йахшы эцл ачмышды ки, ики эюз истяйирди бахасан.

А: - Бу вахтлар.

Б: - Щя. Бу ил няся олуб еля бил. Бялкя щавадандыр.

Вагиф: Башына жям олуб яглин йыьылмаз,

О сябябдян дярдин, гямин даьылмаз,

Сянин малын бузов салыб, саьалмаз,

Щяр кяс иняйини саьар, аьларсан.

Видади: Шейтан ки, дцнйада алдадыр кими,

Хош эялир о кяся дцнйанын дями,

Чох йыьма башына щури, сянями,

Гафил юзэяляря эедяр, аьларсан.

Ядябиййат

1. Ван Дейк Т. К определению дискурса//http://www.psyberlink. flogiston.ru/ inter­net/bits/vandijk

2. Дискурс// http://ru.wikipedia.org/wiki/Дискурс

3. Абдуллайев К. Азярбайжан дили синтаксисинин нязяри проблемляри. Бакы, 1998.

4. Halliday M.A.K., Hasan R. Cohesion in English. London, 1976

Arif Rza oğlu Yunusov

OĞUZ QRUPU TÜRK DILLƏRINDƏ QОЩУМЛУГ ТЕРМИНЛЯРИ ИЛЯ БАЬЛЫ МЦРАЪИЯТИН ЛЕКСИК ЙОЛЛА ИФАДЯСИ

İstifadə olunmuş ədəbiyyatin siyahisi

1. Ван Дейк Т. К определению дискурса//http://www.psyberlink. flogiston.ru/ internet/bits/vandijk