"Cihan sefîne-i ten gark edici deryâdır/ Habâbı kûh-ı belâ mevcidir anun şer u şûr" (H, 28)

(The world is a sea which drowns the ship of body. Mountain of trouble is its bubbles and confusion is its waves.)

4. Elements related to some parts of human body

The two elements that can be determined to be related to body parts associated with ships are eyes and eyebrows. This connection is especially based on the shapes.

a. Eyes: Statement about eyes including boat of eye (TY, 556), ship of eye (KaB, 31, 267), boat of eye (Z II, 463), eye maguna (TY, 128), ), boat of eye (AP, 357; A, 93), two galleys (T III, 454), boat of eye (A, 18) are found. Taşlıcalı Yahya in his couplet, where statements of nearly curse exists, uses boat of eye:

"Göreyin kana gark olsun cihanda zevrak-ı çeşmüm/ Beni deryâ-yı 'ışk-ı yâra çünkim âşinâ kıldı "(TY, 556)

( I deserve to sea my boat of eye sinking into blood in the world. Yet it made me an acquaintance in the sea of love.)

b. Eyebrows: The artist of Classical Turkish Literature, Fuzûlî, who states that “I have the ability of being in love more than Mecnûn”, conceived the eyebrow as a reversed ship:

"Her gözüm pür-mevc bir deryâdur ol deryâ üzre/ Her kaşumdur mevcden bir ser-nigûn olmış gemi" (F, 270)

(My every eye is a sea full of waves. My ever eyebrow on that sea is a reversed ship. )

Zatî, the master of Bâkî, who is a poet of the same era, sees eyebrows of the lover as two boats in the sea of beauty:

"Bahr-ı hüsn içre didüm kaşlaruna iki kayık/ Anları def’ î çatub arz-ı melâl eylediler" (Z I,367)

( I told them that your eyebrows are two boats in the sea of beauty. They replied that you frowned at them and you have had it.)

5. Element related to Anasır-ı erbaa (Four elements)

Among those four elements, statements about flame and air are possible to be found, however, those containing water and soil could not be determined. Further research on the subject can make it possible to see the other two elements. In this part there are statements such as ship of fire storm (ŞY, 52), boat of flame (ETEM, 251), ship of inappropriate wind (air) (H, 307) Sheikhulislam Yahya, in its lyric with the rhyme “flame”, uses flame and ship together:

"Gözümde mevc-i hûn-ı dil değil tuğyân-ı âteşdir / Bu cism-i sûznâki keştî-i tûfân-ı âteşdir" (ŞY, 52)

(What is in my eye is not the wavy blood; it is the color of flame. This body of fire is the ship of storm of fire.)

6. Elements for earth, ground

While poets of XVI century Za'fî and Âgehî uses "earth ship", Hayalî uses this element with "non-bright boat of world" (H, 259) combination:

"Bahr emvâcı gibi uyma havâya her nefes/ Zevrak-ı bî-revnak-ı dünyâya yâni lenger ol" (H, 195)

(Do not go with the flow like sea waves. Be an anchor to the non-bright boat of world.)

7. Elements related to use of valuable substances as qualifiers

As Classical Turkish Literature is a literature about every aspect of life, valuable substances are also seen in poetry, and these are used as qualifier elements for ships. Poems including gold, silver and turquoise as in boat of silver (AP, 64), ship of gold (AP, 64; T I, 502), ship made of silver (T I, 502), ship of gold-track (T I, 502), ship of turquoise processed (T I, 502) exists in literature. Nigârî uses gold and silver in the same couplet like the disappearance of stars upon sunrise:

"Revâne olacak ol zevrak-ı zer/ Niçe keştî-yi sîmîn aldı lenger "(T I, 502)

(When that golden boat went away, many ships of silver anchored.)

8. Element related to coffin

A similarity has been established in terms of both shapes and motions. Sheikh Gâlib, in his couplet, made a coffin from "ship of candle":

"Gâlib tâbut idi keştî-i mûm/ Olmaz girenin mezârı mâlûm" (HA, 273)

(Gâlib is a boat of coffin made of candles. The grave of who goes in there stays unknown.)

9. Elements related to materials of which ships are made

These materials can be classified as follows:

a. Candle: candle ship (HA, 272), ship of candle (HA, 272)

"Gûş etmiş idi o sergüzeşti/ Âteş yemi üzre mûm keştî "(HA, 272)

(Candle is a ship on the fire sea. It heard about the adventure.)

b.Paper: "Suyı bardakda demişler gemiyi kâğıda/ Bizden evvel bu cihan seyrin eden ehl-i vukuf (T I,510)

(Some wise people who watched this world before us says that water is in a glass and the ship is in a paper.)

10. Tree of Wedding

"Keştî velî nahl-i sûra benzer / Kâlibendi sürh şûle-peyker" (HA, 272)

(The ship looks like a tree of wedding. Its red tank looks like a flame.)

11. Tulip

"Çemende zevrak-ı lâleyle seyr eder jâle/ Zemîne öyle hücûm etdi mevce-i ezhâr" (ŞG, 74)

(The waves of flowers descend upon the world in such a way that, the dim watches in the garden with a ship of tulip.)

12. Literary Elements (Poems Journal, Collection of Biographies)

The words sefîne (ship) and its plural form sefâyîn figuratively mean the journal, a place where the poems are collected together. These elements are used in statements like ship of poetry and ghazal (ŞG, 298), ship of ghazal of heart which relief (ETEM, 365), ships of poems (N, 74, 198, 499), ship of poem (AP, 51; N, 499) etc. The word sefîne also used instead of collection of biographies which is one of the most products of biographical works. Mustafa Dede Sâkıb’s Sefîne-i Nefise Fi'l-Menâkıbi'l-Mevleviyye which includes Mevlevi poets , Mehmed Hafid’s Sefinetü'l-Vüzerâ which was written for captains are examples of this. Besides, “conk”, in which the poems are collected in folk literature, also known to mean a small boat.

"Çekildi şark ile garba sefâyin-i nazmun/ Sana musahhar olaldan basît-i milk-i buhûr" (N, 74)

(Because you govern the large country of seas, your ship of poem was pulled to east and west.)

13. Sultan’s Monogram

In this statement in “Engagement Eulogy” of Necati Bey, “monogram” is qualified as a ship of victory and conquest:

"Bâd-ı murâd ile doludur iki bâd-bân/ Oldı meger sefîne-i feth ü zafer nişan"[4] (NB, 98)

(Two sails are full of wind of will. Well, ship of conquest and victory has become a monogram.)

In of the couplets of Seyyid Vehbî, monogram is used as a ship:

"Ne tuğra üç direkli keştî-i deryâ-yı devletdir/ Sütûnları mülâhık zülfeler âlât-ı bî-cânı" (M, 206)

(It is such a monogram that it is the ship of ocean of government with three upright beams. Its beams are adjacent and its non-living devices are tassels.)

Another poet which related monogram with ship is Nev’î:

'Tuğra degül bu bahr-ı letâfetde fı'1-mesel / Keştî durur ki anı iki rismân çeker" (N, 286)

(For example it is not a monogram in the sea of beauty. It is a ship pulled by two ropes.)

ONES ESTABLISHED WITH SUFISM ELEMENTS

Abundance, plentifulness, roominess and airiness, which associate with sea and elements of sea, are available for use in Sufism as a simile or a metaphor. Poets created statements like ship of tawhid (H, 126), ship of sea of light of God (TY, 32), Muslim rules (sure ship) (T II, 122) by assigning sufistic symbols to these.

"Gel şerî'atdan ırag olma emîn keştîdür"(T II, 122) (Do not be away from Muslim rules, it is a safe ship.)

ELEMENTS RELATED TO ANECDOTES

Prophet anecdotes are for sure very important works of Classical Turkish Literature. Among the anecdotes in which the events experienced by many prophets from Adam to Mohammed, Noah and Khidr whose identity of being a wise man or a prophet is still questionable (Ocak 1990, 64-66) has a special place. Noah is used for his ship and storm, and Khidr is used for its water of life and saving the people stuck in the sea.

a. Those about Noah

The “Storm Event” when the non-believers were destroyed and "Noah's Ark" which saved the believers are told in the Verses of Quran 7 (A'raf) 64, 10 (Yûnus) 73, 11 (Hud) 37, 38, 41, 42. The believers of Noah’s Ark and one couple of every type of animals were taken in the ship and only who were in this ship were saved. This anecdote is told as a parable event. The names given to the ship are ship of Noah (ETEM, 251; F, 158; Ned., 9; ED, 363), ship of salvation (CS, 27), ship of Noah of prophet (TY, 129), ship of Noah of God's salvation given (ŞG, 103), Noah of throne (T I, 509), chest of Noah (F, 176), house of Noah (T I, 512) etc. and it is commonly used in the poems. Nâbi who is considered as a leading poet of Hikemî style uses the Noah’s Ark, which is said to locate on Cudi Mountain after the storm, together with the concept of "generosity" in one of his couplets.

"Cûdundan alıp bidâa-i rûh/ Cûdî'ye yanaştı keşti-i Nûh" (DE, 109)

(Noah’s Ark took its capital of life and docked Cudi Mountain.)

b. Those about Khidr

In Sufism, Khidr has the functions of “guidance to mystical direction and the right way, leading some people to the level of custody, teaching sufistic truths and secrets, revealing the truth, helping those in need” (Ocak 1990, 89-100), and the people believes that Khidr "helps in tough cases and disasters, blesses the good and punishes the bad, gives plentifulness and abundance and fights in wars” (Ocak 1990, 105-115). Khidr is generally used in poems for his looking for the water of life, relationship with Alexander the Great and Elias. He saves those who falls into sea and have hard times in the sea. He performs the salaat of those who dies in the sea (Tarlan 1964, 252). Thus he has a close connection with sea and sailors. In the Verses of Quran 18 (Kehf) 71 and 79, Khidr boarding on the ship of poor people and drilling the ship is told. Khidr-ship connection mostly established with Khidr-sea-ship triangle in Classical Turkish poems.

"Hızr-ı keştî-i selâmetdir tenimde dâğ-ı aşk / Pâdişâhım zulm ile şöhret-şi'âr oldukça sen" (ŞG, 385)

(My Sultan, as you gain fame with torture, the love scar is the Khidr of the rescue ship on my skin.)

SAILORS IN CLASSICAL TURKISH LITERATURE

In Classical Turkish Literature crew is also in the poems. Poets used these elements with general names like sailor, navy jumper, and seaman or with specific names such as captainpasha, mariner, skipper, naphtha etc. For example Âşık Pasha in his Garibnâme says that:

"Ol gemici şol denizde yol bula/ Kancaru gitmek gerekdir ol bile" (Ç, 39)

(That sailor finds his way in this sea. He should know where to go.)

And Yetîm, one of the poets of XV Century says:

"Biz levendiyüz bu deryanun donanmacılaruz/ Çün Sinân Paşa-yı gâzidür bizüm serdârumuz" (T II,502)

(We are soldiers of the sea; we are the navy of this sea. Because Gazi Sinan Pasha is our supreme commander.)

Taşlıcalı Yahya uses "sailor" in its general meaning in the following:

"Eceli furtunasını savamaz keştîbân/ Kayığın ûd ağacından ide yâ sandaldan" (TY, 129)

(Sailors can not get rid of the storm of their death. No matter what is used to construct its boat, agailoch or sandalwood.)

Poets also used the names given to sailors according to their grades and duties in writing poems. The meaning connection established around these terms is as follows:

A. CAPTAINPASHA: It is one of the admirals of Ottoman navy with a green scepter as a captainship sign and this expression has been used since 1682 (Pakalın 1993, Vol. II, 187.). It is used many poets but Nedîm used this expression with the adjective “reverend” for Mustafa Pahsa:

"Kapûdân-ı mükerrem Mustafâ paşâ-yı zî-şan kim/ Verir lûtfıyla saykal gevher-i sîr-âbına deryâ" (Ned., 120)

(Generous Captain, Mustafa Pasha is full of glories and the sea gives its pearl brightness with his blessing.)

B. LEVENT: In Turkish culture levent means "a young, strong and handsome man" (Cezar 1965, 3). It was used for soldiers working for Ottoman Navy and strong sailors in privateers of Mediterranean. This expression which has started to be popular by the end of XV century also means lazy, bully, unemployed. (Pakalın 1993, Vol. II, 358) This word also has other meanings such as "cavalry, soldier, warriors, and a person with no fear" (Cezar 1965, 4). According to the information Mehmet Zeki Pakalın, levents "wear a green-yellow vest, a short shintiyan and wrap a kerchief around their hats. They girdle a belt around their waist and they carry a knife in it. They had red raincoats decorated in red painted sewing mortar locations and cappings of felt” (Pakalın 1993, Vol. II, 359). Within the frame of meanings included in this word, meaning connections can be listed as follows:

a. Levent as a sailor

"Ey Yetîm ister isen olmağa bir şâh-ı levend/ Gel donanmaya gidüb azm-i Fireng eyleyelüm" (T I, 509.)

(Oh Yetîm, if you want to be the head of the levents, let us join the navy and go to Europe.)

b.Levent as a strong young man

"Bin niyaz ile getürdüm o hümâyı sayda/ Şehlevendüm güzelüm şûh-ı cihânum diyerek" (FK, 532)

(I brought the Huma-like lover with feigning reluctance. By calling her my royal levent, my beautiful and my world fluff.)

c.Levent as a bully, drunk

"Görür âyîne-i sâgarda aks-i rûy-ı tâbânın/ Anınçün şehlevendim içse çâk eyler girîbânın" (ETEM, 276)

(He sees the bright face of his in the mirror of the wine glass. Thus my royal levent tears his collar when he is drunk.)

C. REIS: This word, which is also known as “Big head”, was used for the captains of sailing ships and after XVII century the word “captain” has started to be used (Pakalın 1993, Vol. III, 24). Besides marine terminology, reis is also known to mean the head, president, leading. Thus, in the following couplets, this word means the captain,

"Felâket fülkünü deryaya saldım/ Bu bir alçak re 'islik ile kaldım" (T 1,503)

(I left the ship of disaster in the sea. I left with the low status of being reis.)

"Zevrak-ı sahbâyı sâkî turmayup çektürmede/ Gül re'is olmış tonanmadur çiçekler fı'1-mesel" (N, 406)

(Saki permanently pushes the ship of wine glass. Assume that the rose is the reis and the navy is the flowers.)

and in the following couplet,

"Ey güzeller re'isi sen ne elün âdemisin / Yemn-i ışkun hep esîr eyledügi ada mısın " (T II, 121)

(O the reis of the beautiful, where are you from? Are you the prisoner island of the sea of love?)

and in Derûnî,

"Gül-i ter çünki re 'is oldı kamu ezhâra/ Takdı yanına anun hançer-i dildûzı" (T III, 453)

(As fresh rose is the reis of all the flowers, it took a dagger which can drill hearts with it.)

it is used in the meaning of the head, president, leading one.

D. NEFT: “(From Greek) sailor; these were an upper class than those who row” (Tietze 1953, 515). Bâdbânî also means the same. One of the poets of XVI century, İlahî, uses this in “nefts of fate”:

"An ol eyyamı ki cem' ola ecel neftileri/Yapışup rişte-i 'ömrüne deye isa seren" (T III, 462)

( Remember the days when nefts of fate were gathered. Hold the rope of life and tell it to remove the pole.) E. OVERSEER: These were the people who manage the rowers. They had whips and whistles. (Tietze 1953, 515) Za'fî, who creates poems with the language of seaman, uses these sailors as the "overseer of grief":

"Nice cana havale kılasın gam komisin " (T II, 130)/(You shall send the overseer of grief for many persons.)

MEANING CONNECTIONS ESTABLISHED AROUND ELEMENTS RELATED TO SHIPS

In Classical Turkish Literature, elements related to ships are also used. These can be listed as sail, anchor, oars, compass, maps, manga, rudder, mast, boom, lighthouse, hatch, tent, etc.

A-SAIL

Ottoman navy had two kinds of ships, sail and oar powered. Sailing ships with two or three poles constituted an important marine power. Among the sail-powered ships there were fire ships, salope, brig, schooner, shehtiye, agrıpar, corvette, barca, galleon, frigate, cover or stolen, there were three anbarlis (Uzunçarşılı 1988, 455-465). It is very natural for a sail, which is widely used and which enables the ship to move with the help of the wind, to establish many meaning connections in the poems. Sail is also the name for the “hats of the midgets in the palace.” (Pakalın 1993, 616) Considering both meanings, we can classify the meaning connections established about this object as follows:

a. With respect to color: Only red color was seen under this heading.

"Tâ ki sultân-ı güle kırmızı yelkenler ile/Lâleler hurrem ü handan olalar hizmetkâr" (N, 62)

(Let the red sails and tulips be smiling and cheerful servants for the sultan of rose.)

b.With respect to shape (hat)

1. Hat:"Kimsenün düzd-i ecel gibi yolına gelmezüz/ Lâlenün yel gibi yelken takyesini kapmazuz" (TY, 383)

(We do not block anyone’s road like fate thieves. We do not grab the sail hat of the tulip like the wind.)

2. Dome:"Kıbâbı yer yer anın bâdbânları gibidür / Vücûdı keştî-i deryâ-yı nûr-ı Yezdândur" (TY, 32)

(His domes are like sails from time to time. His body is the ship of heavenly light of Allah.)

c. With respect to human emotions

Sail of ship of yearning sea (TY, 516), wind of sorrow (TY, 128), sail of sorrow (N, 173).

"Kişi deryâ-yı fenâdan ki ide azm-i bakâ/ Keştî-i cüssesine yelken olur bâd-ı mihen" (TY, 128)

(When someone wants to go to infinity from the sea of absence, a wind of sorrow becomes the wind for the sail of body)

d. With respect to material considered to be used for sails

1.White beard:"Sabâ-yı âhum ile yola düşdüm bahr-ı 'âlemde/ Vücûdum zevrakına ak sakaldan bâdbân itdüm" (TY, 446)

(I sailed in the sea of world with the wind of my grief. I constructed a sail from a white beard.)

2.Flower:"Şükûfeden yem-i ahzarda yelken açdı dıraht / Tonanma hâzır eder şâh-ı nevbahâr yine" (N, 496)

(The tree set a sail of flowers in the green sea. The chief of spring is still preparing the navy.)

3.Shroud:"Dile irfan komanyasını isdif edegör/ Acmadın keştiy-i tâbût kefenden yelken" (T III, 454)

(Just store the spiritual information equipage in the heart. Before the ship of coffin sets the shroud sail.)

4. A mat of hundred pieces:"Sereni ve diregi cümle şikeste beste/ Tahtası eski ve sad pâre hasırdan yelken" (T III, 464)

(Its boom and mast are completely crushed, its wood is old and its sail is from a mat of a hundred pieces.)

5. Mirror: "Bu kulzüm-i aşkın eyleyemezdi aklı ihâta mevcelerin / Sikender açaydı keştî-i câm üstüne yelken âyineden" (ŞG, 385)

(Even if Alexander set a mirror sail of the ship of wine glass, his mind would not surround the waves of this sea of love.)

6. Leaf:"Yaprakdan esdi bâd-ı seher lâlezârdan/ Kodı aşağı yelkenini berg-i yâsemîn" (N, 451)

(The morning wind blew from a leaf in the tulip garden. Jasmine leaf left its sail down.)

e .With respect to elements of simile

1. Fate of old:"Dûd-ı âhum direk oldı bu zemîn keştîdür/Bir yeni yelken olupdur ana gerdûn-ı köhen" (T II, 115)

(The smoke of my sadness became a beam, this world is a ship. This old fate is a new sail for it.)

2. Life: Sail of life (T II, 133)

"Ten gemidür bu cihanda 'ömr kurmış bâdbân/ Bu denizde âşinâ bilmeyene yohdur âmân" (KaB, 515)

(Body is a ship and life set a sail in this world. There is no mercy for the unfamiliar faces in this sea.)

3. Sateen of faith:"Tâk-ı gerdûnuna vâlâ-yı şafak-pûşîde/ Zevrak-ı haşmetine atlas-ı gerdûn yelken" (Ned., 9)

(The fabric of sunset is the sail of your belt of fate, and sateen of fate is the sail of your glory boat.)

4. Shirt:"Tenta fora deye ten zevrakına çünki kefen/'Adem iklimine dek yelken açar pîrâhen" (T III, 459)

(When the shroud tells the boat of body to remove the tent, the shirt sails to country of absence.)

5. Mind:"Sâgar çekelim sâki-i sîmîn-bilekden/ Yelken edip aklı binelim semt-i Bebek'den" (EV, 389)

(Let us buy glasses from the wine pourer with silver wrists. Let us make the mind a sail and board from Bebek.)

6 .State:"İlâhî bâdbân-ı devletin sakla yavuz yilden/ Vücûdı zevrakına kıl hadîd-i ismetün lenger" (N, 59)

(O dear God, protect the sail of state from evil winds. Make the iron of sinlessness an anchor for the boat of body.)

f. With respect to elements used as qualifiers

"Çü tertîb etdi fülk-i zer-nişânın/ Seher-gâh açdı sîmîn bâdbânın" (T I,502)

(He prepared a ship with a golden sign and set a silver sail in dawn.)

B. ANCHOR

The anchor, which is used to limit the action of the sea vehicles and make them stay still, has many types and the type to be used is determined by the type of the ship. The meaning connections established around the parts of an anchor such as ring, anchor stock, body, arms, nails, beak, anchor stock circle, central division circle (Gürçay 1943, 98-99) are as follows:

a. Valuable metals used as qualifier elements:

"Bahr-ı cûdunda felek fülkün cevahir doldurup/Düzedir şekl-i hilâlîden gümüş lenger güneş" (AP, 66)

(Sun fills the ship of fate with jeweler in its sea of generosity and makes a silver anchor from the shape of the crescent.)

b. Hair:"Lenger olmuş ana ca'd-ı sünbülün/ Zevrak-ı bahr-ı letafetdür hatun" (N, 376)

(My love, the hair on your face is a boat in the sea of beauty, the curl of your hyacinth hair is its anchor.)

c. Connections with respect to shape and relation with the letter "lâm” (Arabic “l”)

"Eyvây eğer kim fülk-i vücûda / Lâm-ı felâket olursa lenger" (TY, 36)

(It is a pity if the lâm letter of the disaster becomes an anchor for the ship of body.)

d. Muslim Rules: "Hem şerîat lengere benzer tamam/ Halka oldur gösteren hadd ü makam" (Ç, 39)

(Muslim rules are totally like an anchor. It informs the people their limits and ranks.)

e.Favor:"Ey gönül nice yatursın bu liman-ı tende/ Himmetün lengerin al mevsimidür ac yelken" (T II, 115)

(Oh my heart, Until when will you be lying in the dock of body? Remove the anchor of your favor, it is the season for sailing.)

f. Virtue:"İlâhî bâdbân-ı devletin sakla yavuz yilden/ Vücûdı zevrakına kıl hadîd-i ismetün lenger" (N, 59)

(O dear God, protect the sail of state from evil winds. Make the iron of innocence an anchor for the boat of body.)

g. Resting:"Lenger-i ârâm girmez Cennet-i nezzâreye/ Tîğ derler Mahşer-i hecrinde bir puldan geçer" (ŞG, 284)

(Anchor of resting do not enter the heaven of sight. In the armageddon of break up, it goes through a scale called sword.)

h. Those corresponding to body

"Olmadın Ienger-i ten bahr-ı fenaya fonda/ Pupa âlât-ile cân kalyetasını kullan" (T II, 116.)

(You did not throw the anchor of body in the sea of absence. Use the sailing devices together with ship of life.)

ı. Those related to a body part

l. Eyebrow

"Mahabbet bahridür ahum yilinden mevc urur yaşum/ Melâmet fülkidür ser ana lengerdür iki kaşum" (B, 299)

(It is the sea of love, my tear waves because of the wind of my grief. My head is a ship of reproach, my two eyebrows are the anchors.)

2. Heart

"Lenger-i kalbüni fonda eyle liman-ı sıdka/ Kurtıla zevrak-ı ten tâ alavand olmakdan" (T III, 462)

(Throw the anchor of heart to a correct dock. Save the boat of body from sinking.)

j. Mind

"Ey reis lenger-i 'aklı koma bu meskende (T II, 124)

(Oh chief, do not leave the anchor of mind in this place.)

k. Those related to dignity and approval

"Dutagör lenger-i temkîn-ile vahdet yakasın/Taşa kum dökse kayurmaz karadan bahr-ı fiten" (T III, 460)

(Catch the shore of unity with the anchor of dignity. Sea of disorder does not show favor even it pours sand from the land to the stone.)

l. Vaz’(Giving up)

"Lenger-i vaz' neylesün ol kim/ Bahr-ı ışka vücûdı zevrakdur" (HH, 153)

(Human is an anchor of giving up, there is nothing to do. His body is a boat in the sea of love.)

C. OAR

Oar is a "wooden pole whose one end is flat and wide and the other end is a handle which is used to move small marine craft such as ships and boats." (Karayazgan 1981, 84) It is used in Ottoman navy for sea vehicles like uchurma, varnafive pairs, karamürsel, aktarma, üstüachik, gang boat, brolic, celiyye, camlıca, log, horse boat, hook-headed, shaika, ishkampavye, shahtur, chekelve, kırlangıc, frigate, kalite, pergende, mavna, gırab, galleys, bashtarde, bashtarde of Ottoman (Uzunçarşılı 1988, 455-465). The elements related to oar may be listed as follows:

a. Eyelashes:"Sulanur iki kadırga gibidür iki gözüm/ Kondı müjgân-ı kürek buldı sanasın iliman" (T III, 454)

(My two eyes are like two boats in water. When the eyelashes of oar are placed, it is thought that a doc has been found.)

b. Lover :"Gitmesün bir dem elünden kürek olub sana yâr " (T II, 132)

(Do not let the lover slip from your hands like an oar. )

c. Elements related to use of precious metals as qualifiers:

"Takar keştîsinün zer külegini/ Hem altundan 'adedsüz küregini" (T I,502)

(He sets both the golden oar and many oars from his sorrow.)

D. COMPASS

It is known that this device is used in the ships in order to determine the direction and it is very important for sailors. In poems its quality as guidance, director is used. Elements can be encountered honorable divine rules, heart and life and glasses.

a. Honorable divine rules

"Pusulan şer'-i şerîf oldı anunla amel it/ Gösterür menzil-i maksûda sana râh-ı hasen" (TY, 129)

(As your compass is the honorable divine rules, work with it. It shows you a nice path that you want to go.)

b. Heart and life

"Artdı fortuna sındı dil u cân pusolası/'Işkıya kalmadı kandîl-i yürekde rûgan" (T III, 460)

(O Aşki, the storm got stronger and broke the heart and life compass. No oil was left in the lamp of heart.)

c. Glasses

"Puslayı gözlük edindi gözine/ Ol ki deryâda dedi yol seçenin" (T I,511)

(He made the compass glasses for his eye. He said that the one who saw had the path in the sea.)E. MAP

The connections established around maps which are used to determine the destination or the current location are as follows:

a. With respect to human emotions

"Eger oldunsa mahabbet denizinde mellâh/ Pusula şevk gerek harti gam u derd ü mihen" (T III, 115)

(If you are a sailor in the sea of love, compass joy, map sorrow, suffering and trouble is needed.)

b. With respect to body parts

"Aldı ansuz beni bir harti suratlu maryol/ Nice demdür ki gönül takla urur gen yakadan" (T III, 454)

(A map-faced sailor took me without him. Heart tumbles from the opposite shore for a long time.)

F. SQUAD

“Once upon a time, it was used for the part between two port holes or two guns of gun hatches. It is still used for the accumulator component for each section of war ships. It also means the minimum part of the company." (Gürçay 1943, 281) The connections established around squads are as follows:

a. Elements related to death

"Bu mukarrer mi degüldür teneşir mangasına/ Bir gün ola çıka fânûs-ı vücûdun kapudan" (T III, 460)

(O Captain! Isn't it certain for our bell jar of body to appear on the funeral table to be washed?

“squad of action” (T III, 462)

b. Elements related to heart

"Canda sugurya-durur derd ü belâ renc ü 'anâ / İstifâ oldı gönül mankaları mihnetden" (T II, 115)

(Squads of heart gathered because of boredom. Trouble, evil, torture and difficulty always exists in heart.)

c. Homeland

"Ehl-i tecrîd oluban kişi levendâne gerek/ Ola her göşe ana manka gibi cây-ı vatan" (T III, 454)

(Somebody has to be a levent in order to be a master of isolation. So that he can be a homeland as a squad on every corner.)

G. WHEEL

"It is a plate made of sheet metal or wood which is used to direct the ship by setting it with little needles of male and female to sternposts of ships and all sea vehicles." (Karayazgan 1981, 34). Three elements about this term are determined:

a. Heart

"Göz yaşı bahr u tenüm keştiy ü âhum-dur bâd/ Dil dümen pîrehenüm yelken (ü) kadd oldı seren" (T III, 462)

(Tears are sea, my body is a ship and my sorrow is the wind. My heart is a wheel, my shirt is a sail and the height is a bumpkin.)

b. Obedience

"Mihnet-âbâd-ı felek sanma ola cây-ı huzûr

Bu fenâ engininün öte yakasın ana dur

Dümen-i tâ'atı dut fülk-i dili hak bulagör (T II, 132)

(Do not think that the depressing place of the fate will be a peaceful location. The other side of this troubled sea is remember.. Hold the wheel of obedience. Direct the ship of heart to the correct path.)

c. Crescent

"Mâh altunlu fener dehr kapudan gemisi/ Yâ meger takdı meh-i nev ana bir hûb dümen" (T III, 453)

(Moon is a golden beacon, and the world is a ship of captain. Or the new moon set it a nice steering wheel.)

H. POLE

For pole, which is “a round and long stick made of wood or iron used to hold the sail booms up in sailing ships"(Karayazgan 1981,30), there are similes with respect to shape:

a. Smoke of sorrow

"Dûd-ı ahum direk oldı bu zemîn keştîdür/ Bir yeni yelken olupdur ana gerdûn-ı köhen "(T II, 115)

(The smoke of my sadness became a beam, this world is a ship. This old fate is a new sail for it.)

b. Cypress

"Serv bir hûb direk dikdi durub anda hemân /Yasemenler anun etrafına bağladı resen" (T III, 453)

(Cypress stood there and put a nice pole immediately. And jasmines tied a hole around it.)

I. BOOM

For boom; “A pole with thin-ends tied horizontally which is used to set the sail on the poles or to remove a sign” (Karayazgan 1981, 113), the similes are generally with respect to its shape. Just “height" connection is determined about boom:

"Göz yaşı bahr u tenüm keştiy ü âhum-dur bâd/ Dil dümen pîrehenüm yelken (ü) kadd oldı seren" (T III, 462)

(Tears are sea, my body is a ship and my sorrow is the wind. My heart is a wheel, my shirt is a sail and the height is a bumpkin.)

J. BEACON

There are similes with respect to the functions of the beacon which is used as a lighting and signaling device:

a.Elements related to use of precious metals as qualifiers

"Re'is-i keştî-yi pîrûze-kârî/ Nihân etdi çün altundan fenârı" (T I,502)

(The captain of the turqoise ship hide the golden beacon.)

b.Those related to finding the right way

"Seni girdâba atar bu zulmât/ İgneye al be hidâyet fenerin" (T I,511)

(This darkness drives you to vortex. O the one showing the right way, take your beacon.)

K. HATCH

Hatch, which is “a closed storehouse to store equipment, ammo and supplies under the upper deck and above the bilge” (Karayazgan 1981, 5) is with the expression “hatch of body” in one of the couplets of Yahya Taşlıcalı:

"Senün anbâr-ı vücûdundaki nefsün gibidür / Keştî-i Nûh-ı Nebîye zarar iden kesegen" (TY, 129)

(Gnawers that damaged Noah's Ark are like the evil in your hatch of body.)

L. TENT

“It is a coating made of sail cloth stretched above decks of ships to be protected from sun and rain.” (Karayazgan 1981, 121) Poets related tent and shroud:

"Fortuna çıkdı rakîbi esicek bâd-ı ecel/Tenta dutdı yatur üstinde olan sanma kefen" (T III, 454)

(There is a storm. When the wind of fate blows, do not think that there is a tent over you. Your enemy lays a tent on him.)

Classical Turkish Literature is a kind of literature which included sea and marine together with many fields of interests in life. Its connection to real life was denied, however, after a while this argument has been refuted because a wide range of people read the works and the prejudice was disappeared and this encouraged the idea of art being a mirror reflecting the society and life. Many qualified poets with Arabic and Persian languages together with intellectual and transferred knowledge (astronomy, medical, asceticism, interpretation, law, musical theory, chemistry etc.) used these elements in their poets written by literate language or sailor language and they created many meaning connections within this frame. Thus, this issue might also be used to prove the connection of Classical Turkish Literature with life.

Bibliography

A: Mehmet Çavuşoğlu [ed. by] (1979). Amrî, Dîvan, İstanbul.

AD: Mehmet Özmen (1994). Ahmed-i Dâ'î Divanı, Konya. (Ph.D.diss.)

Andrews, Walter G.(1985).Poetry’s Voice, Society’s Song. University of Washington Press.

AP: Ali Nihat Tarlan [ed. by] (1992). Ahmed Paşa Divanı. Ankara.

B: Sabahattin Küçük [ed. by] (1994). Bakî Dîvânı, Ankara.

Cezar, Mustafa (1965). Osmanlı Tarihinde Leventler, İstanbul.

CS: Halil Ersoylu [ed. by] (1989). Cem Sultan'ın Türkçe Divan'ı. Ankara.

Ç:Âmil Çelebioğlu (1988). "Eski Türk Edebiyatında Gemiyle İlgili Şiirler ve Bazı Hususiyetler", Ondokuz Mayıs Üniversitesi, Birinci Tarih Boyunca Karadeniz Kongresi Bildirileri, Samsun, p. 17-47.

DE: Agâh Sırrı Levend (1984), Divan Edebiyatı, 4nd ed., İstanbul.

DLT = Divanü Lûgat-it-Türk Tercümesi, translated by. Besim Atalay, Ankara.

ED: Osman Horata (1998). Esrar Dede-Hayatı, Eserleri, Şiir Dünyası ve Dîvânı, Ankara.

ETEM: Ahmet Talât Onay (1992). Eski Türk Edebiyatında Mazmunlar, [ed. by] Cemâl Kurnaz, Ankara.

EV: Rahşan Gürel [ed. by] (1999). Enderunlu Vâsıf Divanı, İstanbul.

F: Kenan Akyüz and others [eds.] (1990). Fuzûlî Divanı, Ankara.

FK: Tahir Üzgör (1991). Fehîm-i Kadîm-Hayatı, Sanatı, Dîvân'ı ve Metnin Bugünkü Türkçesi, Ankara.

Gürçay, Lûtfı (1943). Gemici Dili, İstanbul.

H: Ali Nihat Tarlan [ed. by] (1992). Hayalî Divanı. Ankara.

HA: Orhan Okay-Hüseyin Ayan [eds.] (1992). Şeyh Galip, Hüsn ü Aşk, 2nd ed., İstanbul.

Hay.: Mehmed Çavuşoğlu-M. Ali Tanyeri [eds.] (1981). Hayreti Divanı, İstanbul.

HH : Ali Emre Özyıldırım (1999). Hamdullah Hamdî ve Divanı, Ankara.

İ: Halûk İpekten [ed. by], İsmetî Dîvânı, Ankara.

KaB.: Muharrem Ergin [ed. by] (1980). Kadı Burhaneddin Divanı, İstanbul.

Kahane, Henry-Renee-Tietze, Andreas (1988).The Lingua Franca In The Levant. İstanbul.

Kaplan, Mehmet (1979). Oğuz Kağan Destanı, İstanbul. Karayazgan, Metin (1981). Denizci Sözlüğü, Karşıyaka.

KB I: Reşid Rahmeti Arat [ed. by] (1979). Kutadgu Bilig I, Metin, 2nd ed. Ankara.

KB II: Yusuf Has Hâcib (1988). Kutadgu Bilig-II, translated by. Reşid Rahmeti Arat, 4nd ed.,Ankara.

M: Ahmet Mermer (1997)."Necati Bey'in Nişan Kasidesi, İlmî Araştırmalar 5", İstanbul, p.199-218.

N: Mertol Tulum, M. Ali Tanyeri [eds.] (1977). Nevi, Divan. İstanbul.

NB : Ali Nihat Tarlan [ed. by] (1992). Necatı Beg Divanı, Ankara.

Ned.: Muhsin Macit [ed. by] (1997). Nedîm Divanı, Ankara.

NK : Haluk İpekten, [ed. by] (1995). Nailî Divanı, Ankara.

Ocak, Ahmet Yaşar (1990). İslâm-Türk İnançlarında Hızır yahut Hızır-İlyas Kültü, extended 2nd ed., Ankara.

Ögel, Bahaeddin (1995). Türk Mitolojisi, Vol. II, Ankara.

Pakalın, Mehmet Zeki (1993). Osmanlı Tarih Deyimleri ve Terimleri Sözlüğü, 4nd ed.,İstanbul

Pala, İskender (-). Ansiklopedik Dîvân Şiiri Sözlüğü, Ankara.

RZ: Kâmil Akarsu (1993).Rumelili Za'îfi-Hayatı, San'atı, Eserleri ve Dîvânından Seçmeler, Ankara.

ŞG: Muhsin Kalkışım [ed. by] (1994). Şeyh Gâlîb Dîvânı, Ankara.

ŞY : Rekin Ertem [ed. by] (1995). Şeyhülislâm Yahya Divanı, Ankara.

T I: A. Tietze (1953). "XVI. Asır Türk Şiirinde Gemici Dili-Nigârî, Kâtibî, Yetîm", 60. Doğum yılı münasebetiyle Fuad Köprülü Armağanı, İstanbul, p. 501-522.

T II: A. Tietze (1951). "XVI. Asır Türk Şiirinde Gemici Dili-Âgehî kasidesi ve tahmisleri", Türkiyat Mecmuası IX, p.113-138.

T III : A. Tietze (1955). "XVI. Asır Türk Şiirinde Gemici Dili-Âgehî kasidesine nazireler", Zeki Velidi Togan'a Armağan, İstanbul, p. 451-466.

Tarlan, Ali Nihad (1964). Şeyhî Divanı'nı Tedkik, İstanbul.

TS: Tarama Sözlüğü, Vol.II, Ankara, 1965, TTK.

TY: Çavuşoğlu, Mehmed [ed. by] (1977). Yahya Bey Dîvan, İstanbul.

Üzgör, Tahir (2000). "Su Redifli Şiirler ve Fuzûlî'nin Su Kasidesi'nin Kompozisyonuna Dair", İlmî Araştırmalar 9, İstanbul, p. 239-248.

Uzunçarşılı, İsmail Hakkı (1988). Osmanlı Devletinin Merkez ve Bahriye Teşkilâtı. Ankara.

Z.: Mehmed Çavuşoğlu-M. Ali Tanyeri [eds.] (1987). Zatî Divanı, Vol. III. İstanbul.

Z. I-II: Ali Nihad Tarlan [ed. by] (1967, 1970). Zatî Divanı, Vol.I-II, İstanbul.

ֵlbrus �חטחמג

��װ�׀ ױ�ְִֽֽ�ֽ ְֹ׀ְִ��ֻ�� ְֳֳ�ְִֽ

ְח�נבאיתאם�ם וכל ג� ע�שסטכ עאנטץטםה� ‏חצם�ל�ץסףס ר�נ�פכט יונ עףעאם ‎‏נך�לכט אכטלכ�נה�ם בטנט ה� ןנמפוססמנ ��פ�נ ױ�םהאם ַויםאכ מ�כף �את�יוגהטנ. ��פ�נ ױ�םהאם (1910-1961) ױױ �סנ ְח�נבאיתאם עאנטץטםה� ‎‏נך�לכט �ה�בטייאערצםאס אכטל, ע�םדטהקט, ע�נתצל�קט ג� טסעוהאהכ� ראטנ ךטלט ךטפאי�ע ד�ה�נ ל�רשףנ מכאם ןאנכאד בטנ ר�ץסטיי�ע מכלףרהףנ.

�.ױ.�את�יוג ְח�נבאיתאם ִ‏גכ�ע ׃םטגונסטעועטםטם (טםהטךט ֱאך� ִ‏גכ�ע ׃םטגונסטעועט) יועטנל�סט מכףב. 1930-תף טכה� ףםטגונסטעועט בטעטנהטךה�ם סמםנא מ, ע�שסטכטםט אסןטנאםעףנאהא האגאל ועהטנלטר, 1939-תף טכה� «ׁאבטנטם ש�יאע ג� יאנאה�ת�כ��» ל‏גחףסףםהא םאלטח�הכטך, 1949-תף טכה� «��םףבט ְח�נבאיתאםהא הולמךנאעטך �ה�בטייאע�ם טםךטראפ ימככאנ� (1906-1946)» ל‏גחףסףםהא המךעמנכףד הטססונעאסטיאס� לצהאפט� ועלטרהטנ. ��פ�נ ױ�םהאם�ם וכלט-ןוהאדמזט פ�אכטיי�עט �גג�כת� ְח�נבאיתאם ֿוהאדמזט ָםסעטעףעף טכ�, סמםנא טס� ְח�נבאיתאם ִ‏גכ�ע ׃םטגונסטעועט טכ� בא�כ� מכףב. ־, אכט ע�שסטכ סטסעולטם� ץאס מכאם ןוהאדמזט ג� נ�שב�נ ג�חטפ�כ�נה� קאכ�רל�ר, לצ�ככטל ג�חטפ�סטםה�ם נוךעמנ ג�חטפ�סטם�ה�ך יצךס�כלטר, נוסןףבכטךאל�חהא וכל ג� ע�שסטכ ע�רךטכאעק�ס� מכאם ‎‏נך�לכט אכטל ג� טתעטלאט ץאהטל ךטלט עאם�םל�רה�נ.

�.ױ�םהאם ח�ם‎טם ג� קמץראץ�כט בטנ יאנאה�ת�כ�ד ימכף ךוקטב. װטענט טסעועאה�, אםאכטעטך ע�פ�ךךצנצ, יצךס�ך ע�רךטכאעק�כ�ד דאבטכטיי�עט ג� ח�של�עסוג�נכטיט טכ� מ ףחףם טככ�נ �נחטםה� לצץע�כטפ וכלט, ןוהאדמזט, טםחטבאעט ג� טתעטלאט ג�חטפ�כ�נט ויםט בטנ גאץעהא יצךס�ך ןור�ךאנכ�דכא אןאנל�רה�נ.

�.ױ�םהאם�ם ש�יאע ג� יאנאה�ת�כ�ד ימכף שאלאנ מכלאל�ר, פ�אכטיי�עטםטם �סאס שטסס�סט טתעטלאט-סטיאסט ב�כאכאנ� ג� ל�ר�דד�עכ�נט טכ� ץאכד�ם עאנטץט יאההאר�םהא סטכטםל�ח טחכ�נ בףנאץל�ר ױױ �סנטם 30-50-תט טככ�נטםה� ךוקלטרהטנ. ֱטח� ל�כףל מכהף�ףםא ‎‏נ�, מםףם ��לטה ְנאסכ� טכ� בטנ‎� יאחה�� «ֹוםט �ה�בטייאע לצםע�ץאבאעכאנ� שאדד�םהא» אהכ� טכך ע�םדטהט ל�דאכ�סט 1933-תצ טכה� «��םת טרקט» ד�חועטםה� ה�נת מכףםלףרהףנ. ��לטם גאץעהאם ועטבאנ�ם מ, 28 טכ �נחטםה� 51 טככטך ‏לנצםצם סמםףםאה�ך שאםס� ג�חטפ�ה� טרכ�ל�סטםה�ם אס�כ� מכלאיאנאד ‏ח יאח� לאסאס�םהאם אינ�כלאל�ר, ב‏יצך טכשאל ג� ג�ע�םהאר ת�סאנ�עט טכ� יאח�ב-יאנאעל�רה�נ. ֱטנ אכטל ךטלט מםףם האגאלכ� ר�ךטכה� אנארה�נה�� סוגטלכט ל‏גחףכאנ� גאנ טהט. �.ױ�םהאם�ם וכלט ע�הדטדאעכאנ�ם�ם �סאס�םהא ױױ �סנ ְח�נבאיתאם �ה�בטייאע�ם�ם, ְח�נבאיתאםהא סמגוע �ה�בטייאע�ם�ם ג� ��םףבט ְח�נבאיתאם �ה�בטייאע�ם�ם טםךטראפ ץצסףסטיי�עכ�נטםטם אנארה�נ�כלאס� ץצסףסט יונ עףעףנ.

ֵכלט יאנאה�ת�כ�דהא אינ�-אינ� ל‏גחףכאנ ג� ל�ס�כ�כ�נ צחנ� טכך ס‏ח הול�ך, טכך וכלט פטךטנ ס‏יכ�ל�ך אסאם ל�ס�כ� הויטכ. �.ױ�םהאם�ם וכלט ע�הדטדאעכאנ� ‎‏סע�נטנ ךט, בטנ ס�נא ל�ס�כ�כ�נטם ‏ינ�םטכל�סטםה� בטנטםתט מכלאד ר�נ�פט ל�שח מםףם אה� טכ� בא�כ�ה�נ. �ה�בטייאערצםאסכ��ל�חהא אנע�ד ע�סהטד מכףםףב ךט, ּ.�.ׁאבטנ שאדד�םהא טכך הטדד�ע�כאיטד ע�הדטדאע� �.ױ�םהאם אןאנל�ר, ב‏יצך ראטנטם ש�יאע ג� יאנאה�ת�כ�� שאדד�םהא טכך למםמדנאפטיאם� הא («ׁאבטנ») 1940-ת� טכה� מ ם�רנ ועהטנלטרהטנ. ׁאבטנטם יאנאה�ת�כ�� . ױ�םהאם�ם ש�לטר� לאנאד האטנ�סטםה� מכלףר ג� מ, ‏לנצםצם סמם טככ�נטםה� «ׁאבטנ יאנאה�ת�כ��ם�ם ס�ם�עךאנכ�ד ץצסףסטיי�עכ�נט» אהכ� למםמדנאפטיאס�ם� עאלאלכאיא בטכלטרהטנ. �‏נך�לכט אכטלטם ג�פאע�םהאם סמםנא 1962-תט טכה� ם�רנ מכףםלףר בף דטיל�עכט �ס�נ שאח�נהא ְח�נבאיתאם פטכמכמ‎טיאס�ם�ם ךכאססטך םצלףם�כ�נטםה�ם סאי�כ�נ. �.ױ�םהאם למםמדנאפטיאם�ם לצד�ההטל�סטםה� בטנ ראטנ ךטלט ׁאבטנטם ץאכד ע�נ�פטםה�ם סוגטכל�סטםטם �סטכ ס�ב�בטםט בטנ תצלכ� טכ� בוכ� צלףלטכ�רהטנטנ: «��נ ךטקטך �ס�נטםה� ב‏יצך בטנ אכ�ל יאנאהאם ראטנ ש�נ רויה�ם �גג�כ ךטל צקצם ג� ם� צקצם יאחה��ם� לצ�יי�םכ�רהטנלטר, ץאנכד�ם צנ�יטם� �ם יאץ�ם ימככאנ אץעאנ�ב עאןל�ר ג� ס‏חצם ש�דטדט ל�םאס�םהא בטנ ץאכד ראטנט ךטלט יצךס�כלטרהטנ» [1, ס. 4].

��םףבט ְח�נבאיתאםהא הולמךנאעטך �ה�בטייאע�ם טםךטראפ ימככאנ� שאדד�םהא טכך ע�הדטדאע (מםףם המךעמנכףד הטססונעאסטיאס� ם�ח�נה� עףעףכףנ), נוןנוסטיא דףנבאם� ּטךאי�כ ּצרפטד ג� ‎‏נך�לכט יאח�ק�ל�ח ּטנ ��כאכ שאדד�םהא טכך למםמדנאפטיאכאנ הא מםףם ד�כ�לטםה�ם ק�ץל�רה�נ («ּטךאי�כ ּצרפטד», 1956; «ּטנ ��כאכ», 1958).

�.ױ�םהאם ְח�נבאיתאם �ה�בטייאע�ם�ם לצץע�כטפ ה‏גנכ�נטם� אטה מכאם ראטנ ג� יאח�ק�כאנ�ם – ֽטחאלט, װצחףכט, ֲאדטפ, ּ.װ.ְץףםהמג, ׁויטה �חטל ״טנגאםט, ױףנרטה באםף ֽאע�גאם, �.ּ�לל�הדףכףחאה�, ּ.ׁ.־נהףבאהט, �.�אדגונהטיוג, ּ.�.ׁאבטנ, ּ.�.ּ‏תצח, ֽ.ֽ�נטלאםמג, ּ.�אהט, ְ.ׁ�שש�ע, ְ.״אטד, �.�אבבאנכ�, ׁ.ֲףנ�ףם, ׁ.׀צסע�ל, ּ.ּצרפטד, ׀.׀חא, ּטנ ��כאכ, �.�בצכש�ס�ם, ־.ׁאנ�ג�ככט ג� בארדאכאנ�ם�ם יאנאה�ת�כ��םא ש�סנ מכףםלףר סאםבאככ� ל�דאכ�כ�נטם לצ�ככטפטהטנ. �.ױ�םהאם�ם ם�ח�נה�ם ךוקטנטכ�ם �ה�בט-ע�םדטהט ל�דאכ�כ�נט ‎‏סע�נטנ ךט, מ, ה�נטם וכלט ע�שכטכ �סאס�םהא אינ�-אינ� ס�ם�עךאנכאנ�ם פ�נהט יאנאה�ת�כ�ד ץצסףסטיי�עכ�נטםט ה�דטד סףנ�עה� לצ�יי�םכ�רהטנל�יט באתאנל�רה�נ. ּטסאכ צקצם הוי�ך ךט, ׁ.ֲףנ�ףםףם כטנטך רוטנכ�נט שאדד�םהא קמץ �ס�נכ�נ יאח�כ�ב, קמץ פטךטנכ�נ ס‏יכ�םטכטב. ְםתאד ׁ.ֲףנ�ףםףם כטנטך רוטנכ�נטםטם שאל�ס�םהא י��תאל בטנ סצזוע ץ�עעטםטם מכלאס� פטךנט ל�שח �.ױ�םהאם ע�נ�פטםה�ם �סאסכ� ר�ךטכה� טנ�כט סצנצכלצרהצנ. ־, «ױאכד ראטנט» (1956) ל�דאכ�סטםה� יאח�נ: «ׁ�ל�ה ֲףנ�ףםףם כטנטך רוטנכ�נטםטם שאל�ס�םהא י��תאל בטנ סצזוע ץ�עעט, מץףתףםףם ם�ח�נטםה� ש�יאע כ‏גש�סטםטם ךמםךנוע ל�םח�נ�סטםט תאםכאםה�נאם לאנאדכ� בטנ שאהטס� גאנה�נ. ֱף ל�םאהא ש�לטם רוטנכ�נ סצזועכט כטנטךאם�ם �ם יאץר� םצלףם�כ�נט ךטלט דטיל�עכ�םהטנטכ� בטכ�נ.

ֱ�ס ם� צקצם בףםכאנ וןטך הויטכ, כטנטך רוטנ אהכאם�נ? ׳צםךט ש�יאע כ‏גש�כ�נט ם� ד�ה�נ תאםכ�, שאהטס� ם� ד�ה�נ י��תאל מכסא הא, מםכאנהא �סאס�ם ראטנטם ר�ץסט לצםאסטב�עט, אכה�� ע�סטנ, שטסס ג� ש�י�תאם האשא דאבאנ�ד גונטכטנ. ֻאךטם בף שטסס ג� ש�י�תאם ש�יאע ל�םח�נ�סטםטם ךמםךנוע בטנ סאש�סטםט מ ד�ה�נ נואכ �ךס ועהטנטנ ךט, רוטנ �סאס�םהא נ�ססאל אסאםכ�דכא נ�סל �ס�נט יאנאהא בטכ�נ» [2, ס. 263-264].

־נעא ג� אכט ל�ךע�בכ�נ צקצם ה�נסכטךכ�נטם שאח�נכאםלאס� טרטםה� ןנמפוססמנ �.ױ�םהאם�ם ץטהל�עכ�נט ב‏יצךהצנ. ־םףם לצ�ככטפכטיט טכ� שאח�נכאםל�ר בטנ ס�נא ה�נסכטךכ�נ ףחףם טככ�נ �נחטםה� טסעטפאה�ה� מכלףרהףנ. 1940-ת� טכה� טר�ד צחצ ‎‏נלצר «�ה�בטייאע ם�ח�נטיי�סט» ה�נסכטיט סמםנאכאנ 1948-תט טכה�, ע�ךלטככ�רהטנטכלטר ר�ךטכה� טס� 1958-תט טכה� ם�רנ מכףםלףרהףנ. ױױ �סנ ְח�נבאיתאם �ה�בטייאע�םא אטה טכך ה�נסכטךכ�נטם יאח�כלאס� הא �.ױ�םהאם�ם אה� טכ� בא�כ�ה�נ. �‏נך�לכט אכטל 1939-תף טכה� בףנאץ�כל�ר 103 ס�שטפ�כטך «ְח�נבאיתאם �ה�בטייאע� (ױױ �סנ)» ה�נסכטיטםט יוםטה�ם טרכ�י�נ�ך 1951-תט טכה� «ױױ �סנ ְח�נבאיתאם �ה�בטייאע�» (254 ס.), 1955-תט טכה� «ױױ �סנ ְח�נבאיתאם �ה�בטייאע� עאנטץט מקונךכ�נט» (436 ס.) אהכאנ� טכ� ם�רנ ועהטנטב ע�כ�ב�כ�נטם טסעטפאה�סטם� גונלטרהטנ. ִ�נסכטךכ�נטם ש�תלטםטם יצךס�כ�ם ץ�עכ� אנעלאס� מםףם בף סאש�ה�ךט ס�יכ�נטםה�ם ג� יאנאה�ת�כ�ד אץעאנ�רכאנ�םהאם ץ�ב�נ גונטנ.

׀וסןףבכטךאל�חהא סמגוע �ה�בטייאע� צחנ� טכך ה�נסכטךכ�נטם יאנאה�כלאס�םהא הא �.ױ�םהאם�ם ב‏יצך נמכף מכלףרהףנ. ־םףם מנעא ל�ךע�בכ�נ צקצם ּ�לל�ה ְנטפכ� בטנ‎� יאחה�� «ׁמגוע �ה�בטייאע�» ה�נסכטיט טכך ה�פ� 1940-ת� טכה� בףנאץ�כל�רה�נ. ׁמםנאכאנ בף �ס�נ ע�ךלטככ�רהטנטכלטר ר�ךטכה� ףחףם טככ�נ ע�ךנאנ-ע�ךנאנ ם�רנ מכףםףנ (1946-ת� טכה� «ױױ �סנ ג� סמגוע �ה�בטייאע�», 1948-תט טכה� «ּצאסטנ �ה�בטייאע» אהכאנ� טכ� קאן והטכטנ). 31 טכ טסעטפאה�ה� מכאם בף ה�נסכטך סמםףםתף ה�פ� 1971-תט טכה� קאןהאם ק�ץל�רה�נ.

�אדד�םהא ב�שס ועהטיטלטח ה�נסכטך וכלט-לועמהטך באץ�להאם סמגוע ה‏גנצםה� נוסןףבכטךאל�חהא שאח�נכאםל�ר �ם לצך�לל�כ מנעא ל�ךע�ב ה�נסכטךכ�נה�ם בטנט טהט. ׁמגוע �ה�בטייאע�ם� בף ה�נסכטךה�ם ‏ינ�םלטר ם�סכטם, י�דטם ךט, ש�כ� ץאעטנטםה�הטנ ךט, בף �ס�נטם ם� ד�ה�נ ס�כטס ג� איה�ם בטנ הטכט גאנה�. ״א‎טנהכ�נ ע�הנטס לאעונטאכ�ם� אסאםכ�דכא ל�םטלס�יטנ, טםרא יאח�כאנ�ם� לצג�פפ�דטיי�עכ� יאח�נה�כאנ.

�.ױ�םהאם אכט ל�ךע�בכ�נ צקצם טכך ה�פ� יאח�כל�ר טנטש�תלכט (570 ס�שטפ�כטך) «ְח�נבאיתאם סמגוע �ה�בטייאע�» (1951) ה�נסכטיטםטם ה� לצ�ככטפטהטנ.

ֿנמפוססמנ �.ױ�םהאם ‎‏נך�לכט �ה�בטייאערצםאס ג� ע�םדטהקט מכלאדכא יאםאר�, ש�ל ה� טסעוהאהכ� בטנ ראטנ טהט. �.ױ�םהאם�ם ןמועטך יאנאה�ת�כ�� כטנטך רוטנכ�נה�ם ג� ןמולאכאנהאם טבאנ�עהטנ. ׁא�כ��םהא מםףם «ֱ�יאח ‎ות�כ�נ» (1936), «��בש� רוטנכ�נט» (1942), «ֳאפדאח» (1942), «ָכך אינ�כ�ד» (1944), «ּצבאנטח� ימככאנ�םהא» (1946) רוטנ ךטעאבכאנ� קאןהאם ק�ץל�רה�נ. �.ױ�םהאם�ם ןמועטך יאנאה�ת�כ��םהא ל�ש�בב�ע, אטכ�-ל�טר�ע, ע�בט�ע, ג�ע�םן�נג�נכטך ג� לצשאנטב� ל‏גחףכאנ�םהא יאחה�� ס�נכ�נ �סאס יונ עףעףנ.

�.ױ�םהאם ןמועטך כ‏גש� יאנאעלא��ם ףסעאס�ה�נ. «־ יונכ�נ» רוטנטםה� מ, בטנ ך�םה ל�םח�נ�סטםט ע�בטט במיאכאנכא נ�סאל ה�דטדכטיט טכ� ע�סגטנ והטנ:

ְי ‎והטב ל�ר�כ-ל�ר�כ

ײפצדה� ףיףיאםהא,

�צם�ר ‎ףנ סאקכאנ�ם�

�‏י סףכאנהא יףיאםהא,

ֳ�נטב בטנ ימכקף ךטלט

ִאיאםל�רה�ל ‎וםה� ל�ם,

ּטם לאנאדכא באץ�נה�ל

ֱטנ ס�פאכ� ך�םה� ל�ם. [2, ס. 22]

״וטנה� ג�ע�ם עמנןא��ם�ם ותאחךאנ ע�בט�עטםה�ם ג�תה� ‎�כ�ם ראטנטם ןמועטך טכשאל� אק�ב-האר�נ, ‎צתכצ ע��ססצנאע�ם, שוינאםכ��ם ם�עטת�סט ךטלט לויהאםא ק�ץאם תמרדףם, נמלאםעטך שטססכ�נ מץףתףםףם ד�כבטם� אסאםכ�דכא ימכ עאן�נ:

ֱף הטיאנהאם, בף יונה�ם,

ֱף טםת� כ‏גש�כ�נה�ם

ּ�ם בטנ טכשאל אכ�םתא,

ׁ�לאכאנ� דףתףנהףל,

ֿ�נגאחכאם�ב ףקףנהףל

ֱףכףהכאנ�ם האכ�םתא. [2, ס. 23]

�.ױ�םהאם�ם רוטנ יאנאה�ת�כ��ם�ם ע�פ�ננצאע�םא גאנלאהאם הטדד�עט מםףם «ֹא��ר יא��נ» רוטנטםטם סמםףםתף לטסנאכאנ�םא י‏ם�כעל�ך טסע�נהטך. ־נטזטםאכ ןמועטך ץצסףסטיי�עכ�נט מכאם בף רוטנה� ראטנ קמץ ףסעאכ�דכא כטנטך ל�םטם האץטכט אכ�לט טכ� ע�בט�ע, ץאנטתט אכ�ל אנאס�םהאך� ש�ל מץראנכ��, ש�ל ה� ע�חאה� גונל�י� םאטכ מכלףר, סאםךט תאםכ� עאבכמ יאנאעל�רה�נ.

ֹא��ר יא��נ, יום� ש�נ יונ ‎צכצרכצ, ש�נ יונ ר�ם,

ֹא��ר יא��נ, באץ�נאל, ‎‏ח יאר�לכא אכ�ל� ל�ם… [2, ס. 48]

ֱף ע�סגטנה� יא��ר�ם יא�לאס� טכ� ‎‏חה�ם אץאם יאר אנאס�םהא מץראנכ�נ גאנ. �‏ח יארכאנ� טכ� ם�עטת�כ�ם�ם ד�לכט �שגאכט-נףשטיי� טס� ץאנטתט אכ�לה�ךט ר�םכטךכ� ע�חאה ע�רךטכ והטנ.

�.ױ�םהאם ְח�נבאיתאם ראטנכ�נטםטם פאנס הטכטםה� יאח�כל�ר בטנ ס�נא �ס�נכ�נטםטם המ�לא הטכטלטח� ע�נתצל�סט סאש�סטםה� ה� קמץ טר ‎‏נלצרהצנ. ֽטחאלטםטם כטנטך רוטנכ�נט, �וינאם ץאם�ל�ם ד�ח�ככ�נט, ּ.װ.ְץףםהמגףם «ְ.ׁ.ֿףרךטםטם ‏כצלצם� ״�נד ןמולאס�» מםףם ע�נתצל�סטםה� קמץ ‎‏ח�כ ס�סכ�םטנ. �.ױ�םהאם ע�נתצל� טרטם� ל�סףכטיי�עכ� יאםאראם, ע�נתצל�םט יאנאה�ת�כ�ד טרט שוסאב וה�ם בטנ �ה�בטייאערצםאס טהט. ֽטחאלט ד�ח�ככ�נטםטם, מ תצלכ�ה�ם «��נ ‎ות�ל מכהף ך�ה�נ, דצסס�, פ�כאך�ע ס�םסטח» ד�ח�כטםטם ְח�נבאיתאם הטכטם� בטנ םוק� ןמועטך ע�נתצל�סטםטם מכהף�ף ל�כףלהףנ. �כה� מכאם ןמועטך ע�נתצל�כ�נט ד�ח�כטם מנטזטםאכ� ג� פטכמכמזט ע�נתצל�סט טכ� עףעףרהףנהףדהא �.ױ�םהאם ע�נתצל�סטםטם ף�ףנכף ע�נתצל�כ�נטםה�ם בטנט מכהף�ף אק�ד-איה�ם ‎‏נצםצנ. ֱףםףם בוכ� מכהף�ףםא טםאםלאד צקצם ד�ח�כטם בטנטםתט בויעטםט לצדאיטס�כט ר�ךטכה� ם�ח�נה�ם ךוקטנל�ך ךטפאי�עהטנ.

װאנס הטכטםה�:

��נאל�ע �סע, ��נאל�ע, ר�בט ךו בט-עמ דמחאנ�ל,

ּ�כאכ�ע �סע ל�כאכ�ע, ה�לט ךו בט-עמ ב�נ אנ�ל.

ּ.�כטחאה�םטם פטכמכמזט ע�נתצל�סט:

ׁ�םסטח ךוקטנהטיטל ש�נ ‎ות� �חאבה�נ, �חאב!

ׁ�םסטח אכה��ל ש�נ ם�פ�ס ך�ה�נהטנ, ך�ה�נ. [3, ס. 61]

�.ױ�םהאם�ם ע�נתצל�סט:

��נ ‎ות�ל מכהף ך�ה�נ, דצסס�, פ�כאך�ע ס�םסטח,

��נ ם�פ�ס ק�ךהטל ש�ה�נ ‎ועהט מ סא�ע ס�םסטח. [4, ס. 21]

�.ױ�םהאם�ם ע�נתצל�סט:

�והטנ �כה�ם ‎ות�כ�נ ס�בנצ ד�נאנ�ל ס�םסטח,

ְכה��ל ש�נ ם�פ�ס אע�רהט, םט‎אנ�ל, ס�םסטח. [5, ס. 42]

׀.ׂ�של�חמ�כףםףם ע�נתצל�סט:

ׁ�םסטח ךוק�ם ש�נ בטנ ‎ות�ל סאכאנ א�נ�האם א�נ�יא,

ׁ�םסטח ‏ע�ם ש�נ בטנ אם�ל ה‏ם�נ א�נ�האם-א�נ�יא... [6, ס. 9]

ִט‎�נ ןמועטך ע�נתצל�כ�נטם ל�חטיי�עכ�נטםט אחאכעלאהאם הוי� בטכ�נטך ךט, �.ױ�םהאם�ם ע�נתצל�סט מנטזטםאכא ש�ל יאץ�םה�נ, ש�ל ה� קמץ אש�ם‎האנה�נ, פמםועטך ס�סכ�םל� קמץ ‎‏ח�כהטנ.

�.ױ�םהאם�ם ם�ח�נה�ם ךוקטנטכ�ם �ס�נכ�נט ‎‏סע�נטנ ךט, מ, ְח�נבאיתאם פטכמכמ‎טיאס�ם�ם טםךטראפ�םהא לצשצל ץטהל�עכ�נט מכאם ‎‏נך�לכט �ה�בטייאערצםאס אכטל מכלאדכא יאםאר� ש�ל ה� טסעוהאהכ� ראטנ ג� ע�נתצל�קטהטנ.

�ִ�ְֱָֹֹׂ

1. ��פ�נ ױ�םהאם. ׁוקטכלטר �ס�נכ�נט. �� ת., ֱאך�: ׳אר�מ�כף, 2010.

2. ��פ�נ ױ�םהאם. ׁוקטכלטר �ס�נכ�נט. � ת., ֱאך�: ׳אר�מ�כף, 2010

3. ֽטחאלט ��םת�גט. ֻטנטךא. װטכמכמזט ע�נתצל�. ֱאך�: ֵכל, 1983.

4. ֽטחאלט ��םת�גט. ֻטנטךא. ֱאך�: ��םתכטך, 1980.

5. ֽטחאלט ��םת�גט. ֻטנטךא, ׁטנכ�נ ץ�חטם�סט, ״�נ�פםאל�. ֱאך�: ֹאח�ק�, 1988.

6. ֽטחאלט ��םת�ג. ֳ�ח�ככ�נ, נצבאטכ�נ, ד�סטה�כ�נ. ֱאך�: ֽףנכאם, 2007.

Abbasova Ofelya Sultan qızı

QILMAN İLKININ HEKAYƏLƏRI

1988-ci ildən başlayan azadlıq mücadiləsi bir fırtına kimi bütün post – sovet məkanını bürüdü. Bu fırtına obrazlı dildə desək, post-sovet məkanında olan respublikaları bir-bir azadlıq adlı ümmana atdı. Azərbaycan da bu azadlıq ümmanına atılan respublikalardan biri kimi azadlıq ləzzətini 20 faiz torpağının işğalı bahasına qazandı. Sovet rejimi yıxıldı, iqtisadi, mədəni, sosial-mənəvi münasibətlərdə bir dəyişiklik baş verdi. Bu dəyişiklik istər-istəməz ədəbi prosesə də təsir göstərdi və ədəbiyyat birdən-birə kütləvi şair burulğanına düçar oldu. Vaqif Yusifli 1990-2000-ci illərdəki ədəbi prosesi nəzərdən keçirərək belə yazır: “Əgər biz müqayisə etsək, görəcəyik ki, 1990-2000-ci illərdə nəzm nəsri açıq-aşkar üstələyir” (5, s. 44).

Professor daha sonra bunun səbəblərini araşdırır və belə bir qənaətə gəlir ki, nəzm nəsrə nisbətən rahat olduğundan üzdəniraq ədəbiyyat xadimləri daha çox üstünlük verir” (5, s. 45).

Əlbəttə, bu fikirlə bu və digər dərəcədə razı olmaq olar. Burda mübahisəli cəhət nəzmin nəsrdən asan olması məsələsidir ki, bu fikir doğru deyildir. Bizə görə, Avropadan gələn təhlükəli cərəyanlar da Azərbaycan ədəbiyyatında nəsri bir qədər sıxışdırır. Tariximizi daha da qüvvətləndirmək üçün postmodernistləri önə çəkmək vacibdir. Avropada öz dövrünü başa vurmuş, lakin post-sovet məkanındakı respublikalarda cərəyan edən postmodernizm Azərbaycan ədəbiyyatının inkişafında mənfi rol oynayan amillərdən biri kimi səciyyələndirilməlidir.

Bu fikirləri söylərkən, biz heç də demək istəmirik ki, 2000-ci illərdə də Azərbaycan ədəbiyyatında hekayə, roman, povestlər yazılmışdır. Lakin nəsrə gənclərin gəlişi çox zəifdir.

Professor Nizami Cəfərov bu fikirdədir ki, “2000-ci illərdə nəsrdə qələmini sınayanlar 60-cı illərin qələm sahibləridir” (1, s. 4).

Biz də bu fikirlə razıyıq və bu məqaləmizdə 60-cı illərin qələm sahibi olan Qılman İlkinin 2005-ci ildə İqtisad Universitetinin nəşriyyatında çap etdirdiyi “Göy delfin” adlı hekayə kitabçasında toplanmış materialları tədqiqata cəlb edəcəyik.

Kitab üç çap vərəqi həcmindədir. Burada 6 hekayə verilmişdir: “İntiqam”, “Göy delfin”, “Eyham”, “Məhəbbət oyunu”, “Dönüklük”, “Qocalar evində nigah”. Bu hekayələrin hər biri dövrün reallıqlarına, günümüzün problemlərinə həsr edilmişdir. Kitabda verilmiş ilk hekayə “İntiqam” adlanır. Əsər Ermənistan-Azərbaycan Dağlıq Qarabağ münaqişəsinin bir kəndə gətirdiyi dəhşətləri özündə ehtiva edir. Əsər ermənilərin top mərmiləri ilə dağıtdığı bir kəndin təsviri ilə başlanır: “Bütün gecə kəndi lərzəyə salmış top səsləri səhərə yaxın kəsildi. Xəzəngül elə bil birdən birə gurultulu, çıxnaşıq bir aləmdən dibsiz, qaranlıq bir yarğana yuvarlandı. Lakin bu səssizlik ona top və mərmilərin qulaqbatırıcı gurultusundan daha müdhiş göründü. Qulaqları səs aldı. Axşamdan çaxnaşma içərisində vurnuxan camaatın çığır-bağırtısı da daha eşidilmirdi. “Bu nədir. Hamı qaçıbmı? – fikirləşdi, tək-tənhamı qalmışam bu cəhənnəmdə? Yəni camaatın içərisində bir nəfər də tapılmadı ki, məni yada salsın?” (2, s. 3).

Bu təsvir olunan kənd Ermənistanda, Dağlıq Qarabağda tarimar qalan onlarla kəndin simasıdır. Təsvir olunan qadın bu gün də erməni əsirliyində əzab çəkən və yaxud, erməni əsirliyinə düşməsin deyə, özünü qayadan atan, çayda boğan, namus-qeyrət mücəssiməsi Azərbaycan qadınlarının obrazıdır. Hekayəni oxuduqca insanda erməni faşizminə nifrət hissi alovlanır. Akademik Bəkir Nəbiyev yazır ki, “biz erməni faşizmini, onların vandalizmini tam çılpaqlığı ilə təbliğ edə bilmədiyimiz üçün ikili standartlarla qarşılaşır, ermənilərin yalan püskürən təbliğat maşınının önündə çox vaxt çətinlik çəkirik” (4, s. 23).

Qılman İlkin bu hekayədə erməni faşizminin iç üzünü göstərir: “Qızılların yerini deyəcəksən, ya yox?

- Dedik ki, bizim qızılımız yoxdur.

- Yalan deyirsən!

- Allah haqqı, düz sözümdür.

- Sizin Allahınızı da ........... indi deyərsən.

O kəmərinə bağladığı bıçağını çıxarıb yorğanın üstünə atdı.

-Al, öldür körpəni öz əlinlə. Ya qızılların yerini deyəcəksən, ya onu öz əlinlə öldürməlisən. Boğazını üzməlisən” (2, s. 7).

Budur, özlərini məzlum xalq kimi göstərib, soyqırım tələbi ilə dünyaya meydan oxuyan erməni faşizminin iç üzü!

Qılman İlkinin bu hekayədə böyük qələm ustası olması özünü bir də onda göstərir ki, əsərin sonu novellayla bitir. Qeyrətsizliklə qeyrət üz-üzə gələn zaman qeyrətin qalib gəlməsi üçün Qılman İlkin aciz qadın obrazı yaratmır. Hər bir Azərbaycan xanımının içində bir Nigar, bir Həcər xisləti var! Xəzəngülün içində bu xislət birdən-birə baş qaldırır və o, Levonun öz bıçağı ilə onu öldürür. Bu, bir qadın, bir ana intiqamıdır. Bu əsərdən o da anlaşılır ki, millət o zaman millət kimi formalaşır ki, onun nifrəti də məhəbbəti də taraz olsun. Əsərdə Xəzəngül ölsə də, o ölümü ilə oxucunun gözündə böyüyür. Əsl türk ruhu, Azərbaycanlı ruhu yaratmağa nail olan Qılman İlkin inandırıcı bir dillə məharətlə oxucusunu bu ruha kökləyir.

Kitabda verilən ikinci hekayə “Göy delfin” adlanır. Bu, Qılman İlkinin bu kitabda verilən həcmcə iri əsərlərindən biridir. Əsər simvolikayla, rəmzlə doludur. Elə bircə onu demək kifayətdir ki, əsərin adındakı “Göy delfin” ifadəsi özü bir rəmzdir. Məhəbbət mövzusunda yazılmış bu hekayə incə və lirik hissləri ehtiva edir. Əsərin qəhrəmanı birinci şəxsin dilindən danışır. Bu hekayədə Qılman İlkinin məhəbbət fəlsəfəsi, sevgiyə münasibəti qabarıq şəkildə üzə çıxır. Ömür boyu dərinlikləri Qılman İlkin dayazda üzməyi acizlik sayır. “Dərinlərə nifrətlilər ancaq dayazı sevənlər olur” (2, s. 12).

Bu, həyatın qəribəliyidir. Istedadı olmayanlar istedadlı adamlara nifrət edir, onları irəli getməyə qoymur. Qılman İlkin bu böyük həqiqəti bu balaca cümləyə yüksək sənətkarlıqla sığışdırmışdır.

Məlum olduğu kimi, delfinlər xilaskarlıq rəmzi kimi tanınır. Bu əsərdə də əsərin baş qəhrəmanı iki dəfə ürəyinə məhəbbət odu salmış Turanı çətinlikdən xilas edir. Lakin onu “qismət” adlanan əjdahanın əlindən ala bilmir. Əsəri oxuduqca aydın şəkildə görünür ki, Qılman İlkin qərb ədəbiyyatını gözəl bilir. Təsadüfi deyil ki, bu hekayədə də qərb ədəbiyyatından gəlmə bir priyomdan istifadə edilir. Yuxu ilə reallığı bir-birinə bağlayır. Əsas qəhrəman yuxuda delfin görür:

“Gördüm ki, sakit dənizdir, çimirəm, özüm də hiss etmədən sular məni içərilərə çəkir. Birdən qarşıma bir delfin çıxdı. O gah sağımda görünürdü, gah da solumda. Onu bildim ki, məni daha dərinliklərdə üzməyə həvəsləndirir. Mən də onunla birlikdə suları yara-yara üzməyə başladım. O getdi, mən getdim. Sahildən o qədər uzaqlaşdım ki, göy səmadan və göy sulardan başqa heç bir şey görünmürdü. Hər tərəf sakit bir dinclik içərisində uyuyurdu. Irəlidə isə delfin yenə öz dəcəlliyindəydi. Birdən gözlənilmədən delfin yoxa çıxdı. Onu axtarmaq üçün dənizin dibinə baş vurdum. Getdim, getdim, elə rahatca dənizin dibinə gedirdim ki, sanki qanad taxıb uçuram... elə bu zaman oyandım” (2, s. 14).

Doğrudan da yuxu əsəri simvolizə edən delfin üçün açar rolunu oynayır. Oxucu xilaskar delfinin yerində əsərin əsas obrazını görür. Bu əsəri bir talesiz qadının hekayəti də adlandırmaq olar. Qılman İlkin bu talesiz qadının bütün yaşam tərzini sondakı məktubla səciyyələndirir: “Siz mənə iki dəfə kömək əlinizi uzatdınız. Əvvəla maşınımıza kömək etdiniz. Ikinci dəfə dənizdə batan ərimin köməyinə çatdınız. O zaman bir söz dediniz. Ərənlər üç dəfədən deyiblər. Ancaq indi təəssüflə deyirəm ki, üçüncü dəfə daha mənə kömək edə bilməyəcəksiniz. Çünki bu mənim qismətimdir. Ona görə dözməliyəm. Sizi də ömrüm boyu unutmayacağım. İmza: Talesiz qadın” (2, s. 17).

Kitabda verilən mövzusunu ictimai həyatdan götürən gözəl əsərlərdən biri də “Eyham” əsəridir. Əsər başlanan kimi iki bir-birinə zidd düşüncə tərzi qarşı-qarşıya qoyulur. Başqa sözlə desək, iblislə mələk üz-üzə qoyulur. Əsərin mövzusu, rüşvətxorluqla bağlıdır. Daha böyük faciə budur ki, rüşvət təhsildə baş verir. Hələ vaxtiykən, ispan yazıçısı Massaro Firiz yazırdı: “Rüşvət Cəmiyyəti başından tutan qanqrenadır. Əgər bu qanqrena ayaqda olsaydı, kəsib atardıq. Başı üstə kəsmək mümkün deyildir” (3, s. 126).

Əlbəttə, ispan yazıçısının bu bədbin fikri bir virus kimi bütün cəmiyyətlərə düşüb və cəmiyyətlər bundan xilas ola bilmir.

Qılman İlkin bu əsərində institutun adını da, tələbəni də açıq-aşkar göstərir. Lakin Qılman İlkinin bir inamı da var: Dünya təmiz adamların çiyinləri üzərindədir. Beş yüz dolları tapan oğul Aqşin və tapılmış beş yüz dolları sahibinə qaytaran ata İxtiyar. Bir ailədə qardaş, bacı harama meyilli olduğu halda atanın halallığı təəccüb doğurur: - “Nə deyirəm ki, üst-başdan tamam tökülmüşəm. Ondan heç olmasa yüz dollar ver gedim özümə kostyum alım. Yoldaşlarımın yanında xəcalət çəkirəm.

İxtiyar onun üstünə kəkələndi:

- O puldan əlini çək demişəm! Kostyum üçünsə bir-iki günə sənə pul verəcəyəm” (2, s. 22).

Əsərin ən maraqlı cəhəti yazıçının çox məharətlə özgə malına yiyə çıxmaq istəyən və bundan xəcalət belə çəkməyən insan xarakterləri yaratmaqdır. Ali məktəbdə riyaziyyatdan kəsilmiş, ümidlərini babasının borc-xərc düzəltdiyi beş yüz dollara bağlayan tələbənin hiss və həyəcanları, min bir əziyyətlə, borc-xərclə düzəltdiyi beş yüz dolları itirən babanın təşvişi... Əsər psixoloji hekayə hesab edilə bilər. Əsərin sonunda rüşvətxor ifşa olunur. Bu da Qılman İlkinin sabaha inamından xəbər verir.

Kitabdakı “Məhəbbət oyunu” hekayəsi bugünümüzün portretidir. Əsər həcmcə böyük olsa da, maraqla oxunur. Məhəbbətə oyun kimi baxmaq olarmı? Budur əsərin önə çıxartdığı problem. Əsərdə hər şey bir telefon söhbətiylə başlanır. Amma yeri gəlmişkən, biz bu fikri önə çəkmək istəyirik ki, bugünkü gənclərin telefonla tanışlıqları böyük əxlaq pozqunluqlarına və cəmiyyətdə mənəvi aşınmalara səbəb olur. Lakin Qılman İlkin istisna bir halı önə çəkir və açıq-aşkar həm Mayisə, həm Qərənfilə rəğbətini gizlətmir. Daha yaxşı olardı ki, Qılman İlkin kimi müqtədir sənətkar bu gün gəncliyin bəlasına çevrilmiş telefonla sevgini tənqid edəydi. Əlbəttə, biz bununla inkar etmirik ki, telefonla sevmək, sevilmək mümkün ola bilər. Lakin bunlar istisnadır. Istisnalar isə həmişə cəmiyyətdə müsbət gediş yarada bilməz. Əsərin sonunda Mayislə Qərənfil xəstəxanada görüşür və hətta bu görüş üçün Qərənfil öz bacısını palatadan qovur. Bax budur bizim razılaşmadığımız münasibət! Bizim fikrimizcə, bu məsələdə yazıçı bir qədər ağsaqqal mövqeyi tutmalıydı.

Kitabdakı hekayələrdən biri də “Dönüklük” adlanır. On il doğma şəhərindən ayrı düşən Nuru şəhərə döndüyü zaman qoyub getdiyi şəhəri tanımır. Qılman İlkin ürək ağrısı ilə belə bir təsvir verir: “Nuru vağzaldan küçəyə çıxanda gözlərinə inanmadı. Şəhər sanki tamam dəyişmişdi. Doğulduğu və böyüdüyü bu doğma şəhərindən uzaqlaşdığı bu on il içərisində onun adamları da elə bil bambaşqa olmuşdular. Qadınlı-kişili hamının geyimi də dəyişmişdi. Xüsusilə qız və gəlinlər kişisayağı kostyum və şalvarda gəzirdilər. Bəziləri isə yubkalarını dizindən xeyli yuxarıyadək qısaltmışdılar. O, ömründə bu qədər çılpaq qadın ayaqları görməmişdi. Şəhərin təzə tikililərinə, çoxmərtəbəli imarətlərinə tamaşa etmək məqsədilə pay-piyada evlərinə tərəf yönəldi” (2, s. 38).

Qılman İlkin böyük məharətlə bu təbəddülatı verməklə cəmiyyətdə baş verəm mənəvi aşınmanı real qələmlə oxucusuna təqdim edir. Nurunun yalnız anası dəyişməmişdir. Onun öpüşləri də, hətta qoxusu da on il əvvəl qoyub getdiyi kimidir. Nuru dostlarını arayır və aradıqca onu dəhşət bürüyür. Oğul atasını qocalar evinə atmışdır. Əsərin adı ilə məzmunu bir qədər qəribə görünür. Dönüklük deyəndə oxucuya elə gəlir ki, nə isə çox kədərli, zamandan şikayət olunan bir əsər oxuyacaq. Lakin Qılman İlkin böyüklüyü ondadır ki, o belə bir ağır mövzunu satirik dillə təqdim edərək oxucunun üzündə təbəssüm yaradır: “-Bağışlayın, Soltanı telefona çağırmaq olarmı?

-Kimi? Yox bir xortdanı, - deyə istehsal bir cavab eşidildi” (2, s. 40).

Nurunun zəng vurduğu hər bir insan bir qisməti, bir taleyi yaşayır. Biri dünyasını dəyişmiş, birinin evi alınıb çöllərə salınmışdır. Nuru cəmiyyətdə baş verən bu əxlaqsızlığı, bu mənəvi aşınmanı qəbul edə bilmir. Və ən nəhayət, heç sonuncu dostuna zəng vurmur. Qılman İlkin yaradıcılığında cəmiyyətdəki təzadların bu qədər qabarıq verilməsi xarakterikdir. Qılman İlkin həm kənd, həm də şəhər həyatını gözəl bildiyi üçün o nədən yazırsa yazsın, səviyyəlidir, oxunaqlıdır.

Kitabda verilən sonuncu hekayə “Qocalar evində nigah” hekayəsində qocaların psixologiyasını, onların kaprizini gözəl bildiyi bir daha sübut edir. Əsər qocalar evindəki bir səhər yeməyi ilə başlanır: “Qocalar evində səhər yeməyi yenicə başlanmışdı. Sakinlər bir-bir, iki-iki gəlib sakitcə otururdular. Hamıdan qabaq gəlmiş Ramazan kişi yanındakı boş yerə heç kəsi buraxmırdı. Evdəkilərin dilli-dilavər kimi tanıdıqları Mehri arvad da içəri girib, ətrafa boylandı, Ramazanın yanında boş yeri görüb yaxınlaşdı, oturmaq istəyəndə Ramazan razı olmadı:

-Bu yeri Züleyxa üçün saxlamışam, - dedi. Mehri üz-gözünü turşudub, gileyləndi.

-Bəxtəvər başı, onun üçün yer də saxlayıblar.

Ramazan dinmədi. Bir azdan Züleyxa arvad da gəldi və Ramazanın onun üçün yer saxlayacağını bildiyi üçün, birbaşa keçib yerində oturdu” (2, s. 45).

Qapalı evlərdə yaşam tərzi bir başqa cürdür. Orda sevmək də, ayrılmaqda, kədər də evin özü kimi qapalıdır. Qılman İlkin hekayəsində oxucusunu məhz bu nəticəyə gəlməyə vadar edir. Əsərdə Ramazan kişi Züleyxa içindəki qocalıq adlı pərdənin arxasından baş qaldıran mübhəm sevgisini izhar edir. Bu sevgi səmimidir, fəqət səmimi olduğu qədər də qapalıdır. Əsərin sonu bu gün cəmiyyətimizdə tüğyan edən bir mənəviyyatsızlığın təsviri ilə tamamlanır. Ramazan kişinin nəvəsi onun evləndiyini eşidib qocalar evinə gəlir. Ramazan kişi “mənim sizə heç bir iddiam yoxdur” – deyib, onu arxayınlaşdırır, sakitləşdirir: özü sakit ola bilmir, ağlayır, təəssüflənir. Damarlarından onun da qanının axmasına təəssüflənir.

Qılman İlkinin tədqiqata cəlb etdiyimiz hekayələri həm sənətkarlıq, həm də dil və üslub baxımından çox yüksək səviyyədə yazılmışdır. Yazıçı bu gün cismən aramızda olmasa da, öz əsərləri ilə ruhən bizimlədir.

Ədəbiyyat siyahısı

1. Cəfərov Nizami. Müasir ədəbi nəsrin vəziyyəti. “Kredo” qəzeti. Bakı, 2007, N-41

2. Qılman İlkin. “Göy delfin”. İqtisad Universiteti nəşriyyatı. Bakı, 2005

3. Massaro Firiz. “Pul və məhəbbət”. İstanbul, 1998

4. Nəbiyev Bəkir. Ədəbiyyatımız, vəzifələrimiz. “Azərbaycan” jurnalı. Bakı, 2004, N-2

5. Yusifli Vaqif. 1990-2000-ci illərdə ədəbi prosesə nəzər. “Azərbaycan” jurnalı. Bakı, 2005, N-3

ֿמסכוהםטו נאססךאח� ֳ�כלאם ָכ�ךטםא

ֳ. ָכ�ךטם �גכ�ועס� טחגוסעם�ל ןטסאעוכול 60-ץ דמהמג. ־ןףבכטךמגאםם�י ג 2005-מל דמהף סבמנםטך נאססךאחמג ןמה םאחגאםטול « ֳמכףבמי הוכ�פטם» גךכ‏קאוע רוסע� טםעונוסם�ץ נאססךאחמג% “ּוסע�», « ֳמכףבמי הוכ�פטם», « ֽאלוך», « ֻ‏במגם�ו טדנ�», « ֿנוהאעוכ�סעגמ», « ֱנאך ג המלו ןנוסעאנוכ�ץ». ֺאזה�י טח ‎עטץ נאססךאחמג ןמסג�שום נואכ�םמסע�ל גנולוםט, ןנמבכולאל הם�.

ֺאזה�י טח נאססךאחמג ֳ.ָכ�ךטםא ןנטגכוקוםם�ץ ך טססכוהמגאםט‏, םאןטסאם� םא ג�סמךמל ףנמגםו, מעכטקאועס� ךאך ןמ סעטכ‏, עאך ט ןמ �ח�ךף. ־ןמנא םא זטחםוםם�ו פאךע� ט סמב�עט� האכא גמחלמזםמסע� ֳ�כלאם ָכ�ךטםף סמחהאע� עאךטו ןנמטחגוהוםט�, ךמעמנ�ו ךאך סאלא זטחם� �גכ�‏עס� טםעונוסם�לט ט נאחםממבנאחם�לט. ױמע� ןטסאעוכ� ג םאסעמ�שוו גנול� ט םוע סנוהט םאס, םמ מם זטגוע ס םאלט ג סגמטץ ןנמטחגוהוםט�ץ.

Last stories of Qilman Ilkina

Qilman Ilkin was one of the famous writers of the 60th.His book "Blue dolphin" which was published in 2005 consisted of 6 stories: "Vengeance", "Blue Dolphin","Hint", "Love Play", "Inconstancy", "Marriage in the Old People's house". All these stories were devoted to the reality and problems of the time. They were studied and considered to be written in a high-level from point of view of creative language and style. From literary point of view beautifully written each of these stories contained many well-known real life events and people from the surroundings. Relying on the truth of reality he wrote very interesting and colourful stories such as life. Despite he is not among us, his spirit is always with us.

Ə. Məmmədova

B. ŞOUNUN BƏŞƏRI AXTARIŞLARI

Əsrə bərabər ömür sürmüş görkəmli ingilis dramaturqu Corc Bernard Şounun(1856-1950) baxışlarının formalaşması müəyyən dövrü əhatə etmişdir.

“Biz anadan olduğumuz şəhərləri deyil, qələbələr qazandığımız, fəth etdiyimiz şəhərləri sevirik” deyən Bernard Şou sakit Dublindən daxilində kükrəyən yaradıcılıq yanğısı ilə ingilis ədəbi dilinin mərkəzi olan Londona gəldikdən sonra ictimai hadisələr burulğanında batmadı, gəncliyə xas olan xüsusi bir şövqlə iqtisadi nəzəriyyələri, o vaxtlar onu xüsusilə cəlb edən Marksı mütaliə etməyə başladı. O, “Kapital” əsərini Devillin tərcüməsində dərindən öyrənsə də, “onun sayəsində tarixin və sivilizasiyanın faktlarına gözlərinin açıldığını, ona həyatın məqsədi və amalı haqqinda yeni konsepsiya” verdiyini etiraf etsə də, marksist ola bilmədi. (7, 221). “Hətta ən cəsarətli ədəbiyyatşünaslar belə fabian baxışlı Şounu marksistlər cərgəsinə aid etmirlər. O, inqilabı (1917-ci il inqilabı nəzərdə tutulur – Ə. M.) da eksperimentdən fərqli bir hadisə hesab etmirdi.” (9, 252) Məhz bu səbəbdən də Sovet dövrü tədqiqatçıları Şounun ictimai baxışlarını, dünyagörüşünü təzadlı hesab etmişlər. (7, 220) Ədalətsiz quruluşun dəyişdirilməsi, həqiqət axtarışı, humanist ictimai münasibətlər arzusunda olan, bəşəriyyətin xilas yolu üçün narahatlıq keçirən Şounu Oktyabr inqilabı və sosializm quruluşunun yəqin ki, Sovet təbliğat maşınınınn böyük nailiyyəti olan aldadıcı, zahiri yalançı parıltısı cəzb edirdi. Buna baxmayaraq, təkamül yoluna üstünlük verən dramaturq qanlı inqilabları lüzumsuz saymışdır. Qanlı inqilabı, sosializm quruluşunu lüzumsuz edən günümüzün reallığı irland mənşəyindən irəli gələn skeptik Şounun müdrikliyi və uzaqgörənliyinin bariz nümunəsidir və onu inqilabların rolunu görə bilməməkdə tənqid edənlərə tutarlı cavabdır.

Sovet dövrü tənqidçiləri Şounun qəhrəmanlarını da ideologiyanın təsiri altında qiymətləndirirdilər. Sovet dövründə kommunizm quruculuğunda əzmlə çalışan yenilməz müsbət qəhrəmanların qələmə alınmasını məqbul sayan tənqidçilər Şou yaradıcılığında da özünü inqilab işinə sərf edən, kütlələri mübarizəyə qaldıra bilən, yəni siyasətə xidmət üçün bir vasitə olan qəhrəmanlar axtarırdılar. Onlar Şounu sosialist hesab etsələr də, onun 1931-ci ildə Sovet İttifaqına gəlişinə çoxsaylı əsərlər həsr etsələr də, o, sosialist olmamışdır. Onun sosialist ölkəsinə marağı isə humanist yazarın bəşəriyyətin inkişafı və qurtuluşu arzusu ilə bağlıdır. Beş roman və əlli iki pyesi əhatə edən Şou ədəbi irsində Sovet tənqidçilərinin böyük təəssüflə qeyd etdikləri kimi, insanları mübarizəyə səsləyən, bütün qüvvəsini xalq kütlələrinin inqilabi mübarizəyə qaldırılmasına kömək edən inqilabi ruhlu mübariz qəhrəman yoxdur. Yalnız “Həvəskar sosialist” romanında gənc Trefusis öz mühitindən, zənginlər dünyasından qaçaraq insanları istismardan xilas etmək üçün yollar axtarır. Azərbaycan tənqidi fikrində isə, zənnimizcə, dövrün, ideologiyanın tələbindən irəli gələrək məhz “zəhmətkeşlərin istismarını təsvir edən “Həvəskar sosialist” romanı ən maraqlı roman hesab edilmişdir.” (1, 3) Dramaturq isə, özünün qeyd etdiyi kimi, köhnə faktları yeni şəkildə işıqlandıraraq oxucunu maarifləndirmək işini yerinə yetirmişdir. İnsanların bildiyi bir mövzunu yeni formada təqdim edərək onları çaşdırmaq, düşündürmək, ideallaşdırılan obrazı realistcəsinə göylərdən yerə endirmək, onu adiləşdirmək və satirik mövqedən yanaşmaq Şou qələminə xas olan əsas xüsusiyyət idi.

B. Şounun anadan olmasının yüzilliyi münasibətilə buraxılmış məcmuədə “Həvəskar sosialist” romanında ictimai quruluşun ədalətsizliyinin qələmə alındığı qeyd edilir, hətta Şounun qəhrəmanı mövcud sinfi ziddiyyətləri həll etmək üçün əsl sosialist kimi sinfi mübarizədə iştirak etməyib müəllifin özü kimi təbliğat yolunu seçdiyindən, əsərin adında olduğu kimi, əsl sosialist yox, həvəskar sosialist olduğu da tənqidi şəkildə diqqətə çatdırılır və Şounun fabiançı baxışları ilə əlaqələndirilir. (5, 7)

1884-cü ildə qırxa qədər ziyalını birləşdirən Fabi cəmiyyətinə qoşulan Bernard Şou onun əsas üzvü kimi fabian manifest və traktatlarının yazılmasında fəal iştirak etmişdir. Döyüşlərdə hücuma keçmək, kəskin zərbə endirmək əvəzinə gözləmə mövqeyi tutan Roma sərkərdəsi Fabi Kunktatorun şərəfinə Fabi cəmiyyəti adlandırılan bu cəmiyyət inqilab haqqında marksist təlimdən imtina edərək islahatlar mövqeyində dayanırdı. “Marksizmin inqilab nəzəriyyəsinə qarşı çıxan, ictimai islahatlar və mövcud siyasi qurumlara sosialist ideyalarının nüfuz etməsini nəzərdə tutan fabianlar siniflər mübarizəsindən yan keçirdilər.” (3,1633) Buna görə də F. Enqels cəmiyyətin inqilabi yolla yeniləşdirilməsində proletariatın rolunu qəbul etməyən, bu işi ziyalılara etibar edən fabianları tənqid etmiş, Fabi cəmiyyətində aparıcı üzv olan Şounu paradoksal belletrist olmasına baxmayaraq, heç bir işə yaramayan iqtisadçı və siyasətçi hesab etmişdir.

Şounun ictimai-siyasi baxışlarının formalaşmasında təkamülə, inkişafa inam bəsləyən həyat şövqü, həyat qüvvəsi fəlsəfəsi böyük rol oynamışdır. Bunu da tədqiqatçılar onun imperialism dövrünün ziddiyyətlərini həll edəcək qüvvəni görə bilməməsi ilə əlaqələndirmişlər. (2,2)

Şou fəlsəfi komediya adlandırdığı “İnsan və Fövqəlbəşər” (“Man and Superman”) əsərinin müqəddiməsində yazırdı: “Benyan, Bleyk, Hoqart və Terner (bu dördlük digər ingilis klassiklərindən yüksəkdə dayanır), Höte, Şelli, Şopenhauer, Vaqner, İbsen, Tolstoy və Nitsşe – bu müəlliflərin qeyri-adi dünyagörüşü az və ya çox dərəcədə mənimki ilə uyğunluq təşkil edir.” (11, 375) Bu uyğunluğun nəticəsində zamanın bəlalı problemlərindən bəhs edən yeni dram uğrunda mübarizə aparan Şounun İbsen yaradıcılığına xüsusi marağından “İbsenizmin cövhəri” (“The Quintessence of Ibsenizm”) əsəri yarandı. İllüziyaları dağıtmaq, maskaları yırtmaq, bununla da insanları reallıqla üz-üzə qoymaq missiyasını öhdəsinə götürdüyünü qeyd etdiyi bu əsərində dramaturq İbsenin dramaturgiyada yaratdığı yeniliyi pyesə diskussuyanı gətirməsi ilə izah etməklə yanaşı, ilk dəfə olaraq özünün idealist və realist bölgüsünü də təqdim edir. Sərbəst düşüncə və orijinal fikirli insan olan Şou belə hesab edir ki, idealist insanlar həyatda bəzi şeyləri ideallaşdırır, həqiqətin sərt üzündən qorxaraq onu maskalar altında gizlətməli olur. Beləliklə, maskalar insanların ideallarına çevrilir. Şelli və İbsen kimi realsitlər isə həqiqətin gözünə dik baxaraq qəbul edir, yalançı idealları dağıdır və maskaları yırtır. İdealist terminini də İbsendən götürdüyünü qeyd edən Şou yazırdı ki, “idealist özünə ideallar arasında sığınacaq tapır, öz qüvvəsinə inanan realsit isə ideallara göz yummur, insanın gözünü qamaşdıran, onu çaşdıran, daxili dünyasını məhv edən bir yanlışlıq kimi baxaraq səbrini itirir. (10,45) Qeyd etmək lazımdır ki, Şou insanları idealist və realistlərə bölərkən idealist sözünü fəlsəfi dünyagörüşü mənasında işlətmirdi.

XIX əsrin sonunda (1899) başlanmış ingilis-bur müharibəsi, Britaniya hökümətinin yeritdiyi siyasət pislənsə də, Fabian cəmiyyəti Şounun iştirakı ilə “Fabiançılıq və imperiya” (1900) manifesti ilə çıxış etdi ki, bu da Britaniya hökumətinin yeritdiyi ekspansiya siyasətini qabaqcıl dövlətlərin geri qalmış ölkələrin təbii və iqtisadi resurslarını inkişaf etdirməyə kömək kimi qələmə vermək cəhdi idi. Məhz bu dövrdə manifestdən narazı qalan və ideya böhranı keçirən Şou fabiançı baxışlarına “həyat qüvvəsi” fəlsəfəsini də əlavə etdi. Bu fəlsəfəni Şopenhauer “dünya iradəsi”, Berqson “həyat şövqü” kimi ifadə edirdi. Şouya görə dünyada inkişafı şərtləndirən, bioloji təkamül sayəsində inkişafı labüd edən, insanı kamilləşməyə aparan bir qüvvə, həyat qüvvəsi vardır. Zəka, intellekt asiqi olan Şou əslində instinkt və intellekti harmonik şəkildə birləşdirərək, sintez edərək əbədi davam edən tərəqqiyə inanırdı. Şounun fövqəlbəşər – Supermən adlandırdığı Şekspir, Tolstoy kimi humanist insanlar cəmiyyətdə azlıq təşkil edir. Lakin bioloji təkamül sayəsində əqli və əxlaqi cəhətdən aşağı səviyyəli insanların yerini tədricən kamil insanlar – fövqəlbəşər tutacaqdır. Şounun insanların ədalətli və humanist bir cəmiyyətdə yaşaması üçün təkamülü tədricən fövqəlbəşərlərin dünyanı yenidən quracağını əsaslandıran bu həyat qüvvəsi fəlsəfəsini onun fabiançı, reformist baxışları ilə yaxın olduğunu qeyd edənlər də vardır. (7; 9)

Zəka aşiqi olan Şou üçün “intellekt özü də çox coşqun olmasa da, bir ömür boyu davam edən ehtiras” idi. (4, 114) Məhz bunun nəticəsi idi ki, güclü şəxsiyyət, fövqəlbəşər axtarışında olan dramaturqun bu səpkidə yaratdığı obrazlar hissləri ağlın mühakiməsinə verirlər.

Şou qələminin məhsulu olan surətlər arasında Sezar obrazı (“Sezar və Kleopatra”) da məhz hissləri ağlın mühakiməsinə verə bilməsi, ağlın diktəsi ilə hərəkət edə bilmək xüsusiyyəti ilə, müharibə, qan, qisas və qırğına nifrət hissi, dövlət maraqlarını öz şəxsi hisslərində yüksək tutması və insanları öz ətrafında birləşdirərək inkişafa aparması ilə dramaturqun güclü şəxsiyyət, fövqəl insan idealına uyğun gəlirdi.

Bernard Şou supermən terminini Fridrix Nitsşedən gotürsə də, ona tam fərqli keyfiyyətlər aşılamışdı. Şounun yüksək əxlaqlı və intellektli, humanist, xeyirxah və ədalətli Fövqəl insanı Nitsşenin fiziki cəhətdən sağlam, var gücü ilə hökmranlığa can atan, humanizmdən çox uzaq olan fövqəlbəşərindən çox yüksəkdə dayanırdı.

Supermən termini Şou fəlsəfəsində ömrünün sonlarına doğru dəyişərək tədricən öz yerini böyük insan termininə verdi. Lakin istedadlı dramaturqun insanın zəkasına, inkişafına inam və humanizmi dəyişməyərək onun bütün ömrü boyu davam etdi.

Bəşəriyyətin gələcəyini düşünən humanist yazar güclü şəxsiyyət axtarışlarının nəticəsi olaraq İslam dinini yüksək qiymətləndirmiş, Məhəmməd peyğəmbəri bəşəriyyətin xilaskarı (The Saviour of Humanity) adlandırmış, “Həqiqi İslam” (“The Genuine Islam”, 1936) əsərində növbəti yüzillikdə hər hansi bir dinin İngiltərəni, hətta Avropanı idarə etmək imkanı olsaydı, bunun İslam dini olacağıni qeyd etmişdir. (12)

ƏDƏBİYYAT

1. İsmayılova A. Bernard Şou. “Kommunist”, 1956, 26 iyul

2. Ömərov İ.M. Bernard Şounun yaradıcılığında imperializm, müharibə və müstəmləkəçilik əleyhinə mübarizə mövzusu. Bakı, 1966

3. The Columbia Encyclopedia, Sixth Ed., Columbia University,2004

4. Oxford Companion to Twentieth Century Literature in English. Oxford University Press, 1996

5. ֱטבכ. ׃ךאחאעוכ� ך סעמכועט‏ סמ הם� נמזהוםט‏ ֱונםאנהא ״מף. ּ., 1956

6. ֳנאזהאםסךא� ַ.ׂ. ֱונםאנה ״מף. ּ., 1979

7. ַאנףבוזםא� כטעונאעףנא ױױ גוךא. ּ., 1979

8. ָגארוגא ֲ.ֲ. ְםדכטיסךא� כטעונאעףנא ױױ גוך. ּ., 1967

9. ֺאדאנכטצךטי �. ׁונ�וחם�י ״מף. ׁמגנולוםםא� הנאלאעףנדט�, 1991, ¹ 2

10. ״מף ֱ. ־ הנאלו ט עואענו. ּ.: ָםמסענאםםא� כטעונאעףנא, 1963, 640 ס.

11. ״מף ֱ. ֿמכםמו סמבנאםטו ן�וס ג רוסעט עמלאץ. ׂמל 2, ֻ., 1979+

12. http: // www.cyberistan.org/islamic/quote2.html

װטכמסמפטקוסךטו נאחל�רכוםט� ֱונםאנהא ״מף

׀ֵַ�ֵּ

ֲ סעאע�ו נאססלאענטגא‏עס� ‎עאן� פמנלטנמגאםט� ט נאחגטעט� פטכמסמפטט ֱונםאנהא ״מף. ׂאךזו, חאענאדטגאועס� טםעונוס ״מף ך עונלטםף «סגונץקוכמגוך», גח�עמלף ף ֽטצרו ט פטכמסמפט‏ זטחםוםםא� סטכא.

Bernard Shaw’s Philosophical investigations

SUMMARY

The article deals with the stages of formation and development of Bernard Shaw’s philosophical thoughts. Shaw’s interest to the term of superman taken from Nitsshey is also dealt as well as with his philosophy of life force.

Xatirə Quliyeva

KÖHNƏLMƏYƏN KLASSIK IRS AKTUALLIĞIN ŞƏRTLƏRİ

I dekadası başa çatmaqda olan XXI əsr Azərbaycan elminin bütün sahələrində, o cümlədən humanitar elmin aparıcı qollarından olan ədəbiyyat-şünaslıq və ədəbi-nəzəri tədqiqat sahəsində dinamik inkişaf müşahidə olunmaqdadır. Bu çox təbii hadisədir. Çünki yeni dövrün yeni ictimai-siyasi məzmunu, həmçinin də yeni-yeni qlobal mövzuların, müasir elmi problemlərin tədqiqata cəlb olunması elmin bu sahəsini dolğun və əhəmiyyətli əsərlərlə zənginləşdirir.

İndiki tarixi mərhələdə ədəbiyyatşünaslıq elmi öz keçmişinə nəzər salır, obyektiv və subyektiv səbəblərə görə vaxtında qiymətləndirilməmiş və ya mövcud totalitar şəraitin tələblərinə uyğun olaraq hakim ideoloji cəbhədən dəyərləndirilmiş mövzuları yenidən və məsuliyyətlə tədqiq-təhlil materialına çevirir.

Bu mövzular arasında klassik irs, xalqımızın bizdən əsrlərcə uzaqda qalmış mənəvi xəzinəsi xüsusilə diqqəti cəlb edir.

Klassik irsin heç zaman köhnəlməməsi, aktuallığını mühafizə etməsi, yeni dəyərlər sistemində fenomen məzmununu təsdiq etməsi hər bir dövrdə yeni-yeni tədqiqatlar üçün meydan açır. Bu irs daim çoxsaylı problem-məsələlər prizma-sından araşdırılıb, öz layiqli qiymətini qazanır.

Burada Azərbaycan xalqının ümummilli lideri Heydər Əliyevin klassik irsimizə, onun qorunub inkişaf etdirilməsinə xüsusi qayğısını yada salmamaq olmaz.

Heydər Əliyev geniş məzmunlu çıxışları, eyni zamanda ayrı-ayrı fərman və sərəncamları ilə əsrlərdən bəri yaşayaraq bizə gəlib çıxmış və gün-gündən öz tarixi miras məzmununu hifz edən klassik ədəbi irsimizi dəyərləndirmişdir.

Heydər Əliyev milli psixoloji-mənəvi xəzinəmiz olan folklor yaradıcılığından başlayaraq pillə-pillə, ardıcıllıqla müasir dövr də daxil olmaqla bütün ədəbi irsimizi bir tədqiqatçı diqqəti ilə nəzərdən keçirib qiymətləndirmuişdir.

Siyasi liderin “Dədə Qorqud”, ”Manas”, ”Koroğlu”, ”Aşıq yaradıcılığı” və s. başlayan bu dəyərləndirmələri sırasında sözsüz olaraq X1X əsrin II yarısı XX əsrin əvvəllərində xalqımızın yaratmış olduğu bədii-fəlsəfi, maarifçililik irsi də xüsusi yer tutur.

Bu gün milli öndərin klassik irsə münasibəti, ümumiyyətlə ədəbi, eyni zamanda nəzəri-estetik irsi qorumaq, inkişaf etdirmək siyasi kursunu onun həqiqi və siyasi varisi, ölkə başçısı cənab İlham Əliyev şərəflə yerinə yetirir.

Prezident İlham Əliyevin bu istiqamətdə gördüyü işlər xalqımızın əsrlər boyu bəhrələndiyi və gələcək nəsillərə mənəvi ərmağan olacaq klassik ədəbi irsimizin bütün dünya səviyyəsində analoqu olmayan dəyər mahiyyətini daşıyır.

Belə ki, bu gün Azərbaycan klassikasına(ümumiyyətlə, ədəbi-bədii, sənət yaradıcılığına) göstərilən diqqət nə Qərbdə, nə Şərqdə inkişaf edən ölkələrin heç birində müşahidə olunmur.

Dövlətin mənəvi yaradıcılıq sahəsinə gündəlik diqqətinin əyani ifadəsi Azərbaycan Respublikasının Prezident Apparatının rəhbəri akademik Ramiz Mehdiyevin “İctimai və humanitar elmlər: Zaman kontekstində baxış” məqalə-sindən də diqqəti cəlb edir.

Akademik R.Mehdiyev dərin aktuallıq kəsb edən, geniş məzmunlu, proqram-layihə xarakterli məqaləsində milli dəyərlərin qorunması vəzifəsini irəli sürür, ”Azərbaycan ədəbiyyatının şöhrəti layiq olduğu yüksəklərə qaldırıl-malıdır” kimi ədəbiyyatımızın tarixi köklərindən başlayaraq müasir ədəbi proses də daxil olmaqla çoxşaxəli bədii, habelə ədəbi-nəzəri irsin yaradıcıları qarşında həllivacib vəzifələr qaldırır.

Analitik alim R.Mehdiyev bu istiqamətdə fikirlərini davam etdirərkən xüsusi olaraq vurğulayır ki, ”Tariximizin yetirdiyi görkəmli ictimai-siyasi xadimlərin, böyük filosofların və mütəfəkkirlərin, tarixçi və ədəbiyyatşünasla-rın yaratdıqlarını biz informasiya əsrində yeni yanaşmalar işığında bir daha nəzərdən keçirməli, onları ideoloji buxovlardan büsbütün xilas etməliyik” 1.

R.Mehdiyevin dediyimiz kimi proqram-layihə məzmunlu bu tarixi məqaləsində irəli sürdüyü bu fikirlər, həmçinin də konkret olaraq AMEA-nın Nizami adına Ədəbiyyat İnstitutunun qarşısında dayanan mühüm vəzifələrdən biri olaraq göstərdiyi “Son zamanlar institut öz araşdırmalarını yalnız XX əsri əhatə edən dövrlə məhdudlaşdırmağa cəhd göstərir” qeydi müəllifin “Azərbaycan maarifçiliyinin ədəbi-nəzəri problemləri” doktorluq dissertasiyasının aktuallı-ğını müasir tədqiqatlar istiqamətində doğru müəyyən etdiyini təsdiqləyir.

Doğrudan da xalqımızın bütün klassik ədəbi irsi kimi, onun maarifçilik dövründə də yaratmış olduğu ədəbiyyat, habelə, XIX əsrdə cərəyan etmiş maarifçilik hərəkatının Azərbaycanda yaratdığı elmi-nəzəri fikir milli ədəbi klassik irsi dərk və tədqiq etmək üçün mühüm sahələrdən biridir.

Əvvəla qeyd edək ki, dünya maarifçi estetikasının nümayəndələri öz əsərlərində birinci vəzifə olaraq dövrün mədəniyyət nəzəriyyəsinə, ağıl proqramına cavab verən məsələləri işıqlandırır, "biliksizlikdən biliyə, az bilikdən tərəqqiyə, inkişafa" şüarı ilə çıxış edir və ən başlıcası belə hesab edirdilər ki, yalnız elmi tərəqqinin sayəsində yeni ictimai-iqtisadi, mədəni inqilab pilləsinə qalxmaq mümkündür. Təsadüfi deyil ki, Volter maarifçilik dövrü İngiltərəsini "ağıl adası" adlandırmışdır.

Maarifçilərin həmrəy olduqları ümumbəşəri ideyalar arasında tarixi sosial reallıqlar zəminində yetişən burjua cəmiyyətində milli mədəniyyətin inkişafını təmin etmək, güclü ağılla milli şüur konsepsiyasını həyata keçirmək, xalq ziyalılarının fəaliyyətini bədii yaradıcılıqda əks etdirmək və bundan ümumin-qilab işində faydalanmaq, habelə şəxsiyyət meydana çıxarmaq, millətin millət kimi formalaşması vəzifələri var idi ki, bunlar bu zümrəni sürətlə dünya xalqlarının qabaqcıl düşüncələrinə yaxınlaşdırır, müxtəlif yerlərdə maarifçilik hərəkatının, bunun nəticəsində ədəbi nəzəriyyəsinin, yeni dövrün maarifçi estetikasının yaranmasına gətirib çıxarırdı. İkinci bir tərəfdən maarifçi ictimai ideologiya özünün ədəbiyyat və sənətini yaradır, onun təsiri altında inkişafını davam etdirirdi.

Ümumiyyətlə, sosial şəraitin, bu mühitin yetişdirdiyi şəxsiyyətin özünün dəyişməsi maarifçilərin estetik idealının ifadəsi olaraq diqqəti cəlb edir. Onlar insanı, bu insanın xarakterini inkişafda götürür və onu cəmiyyətin inkişafı ilə əlaqədə, eyni zamanda tarixi təkamül meyarı ilə qiymətləndirirdilər.

Məsələn, Avropa ədəbiyyatı tədqiqatçılarından V.R.Qrib qeyd edirdi ki, "Maarifçilərin ictimai idealı mərkəzində özünü ümumi mənafeyə qeyd-şərtsiz, sözsüz olaraq, bütünlüklə həsr etməyi qanunauyğun hesab edən azad, bütöv insan dayanırdı" 2.

Böyük Alman maarifçisi Lessinqə görə də İnsan əsas idi. O belə düşünürdü ki, "qəhrəman insan olmalıdır, insan, qəhrəman" 3.

Müəllif “Azərbaycan” jurnalında bu problem ətrafinda dərc olunmuş “Dünya maarifçi ədəbi-estetik fikrinin əsas prinsipləri” məqaləsində də dünya maarifçiliyinin əsas məzmunu haqqında düşüncələrini ifadə etmşdir. Həmin məzmunu tamamlayan məsələlərdən biri bütün ədəbiyyatlarda (maarifçilik dövründə - X.Q.) müsbət qəhrəman obrazının traktovkasıiə bağlıdır.

Maarifçilik hərəkatı nümayəndələri birmənalı şəkildə etika məsələsini irəli sürür və tarixi baxımdan onun həllini məqsədəuyğun hesab edirdilər.

İngilis maarifçiləri "etika elmlərin elmidir" – nəzəri konsepsiyasını əsas-landırır və bu nöqteyi-nəzərdən də cəmiyyətin bütün mahiyyət və məzmun məsələsini "tərbiyə" ilə bağlayırdılar.

Burada onu da qeyd etmək vacibdir ki, dünya maarifçiliyinin ideya sahəsi ümumi olsa da, onları bir vahid ictimai ideal - bütün sahələrdə, o cümlədən İnsan şüurunda köhnəliyin dağıdılması, yeninin təşkili kosepsiyası birləşdirsə də, bu məqsədə aparan yolların bir-birindən fərqli cəhətləri, inkişafın xüsusiyyətləri müxtəliflik ifadə etmişdir.

Bundan irəli gələrək maarifçilik hərəkatı, maarifçi dünyagörüşü tədqiqatçıları belə bir ideya irəli sürmüşlər: "millilikdən kənar maarifçilik yoxdur və olmamalıdır","Maarifçilik kosmopolitik deyil, ümumbəşər təsirə malikdir" 4.

Beləliklə deyə bilərik ki,zamanlar dəyişir, müxtəlif fəlsəfi nəzəriyyələr, onların nümayəndələri bir-birlərini əvəz edirlər. Amma tarixin nsan təfəkkürünə bəxş etdiyi dəyərlər,o cümlədən də 2 əsr bundan əvvəl Maarifçilik dövründə meydana çıxmış ədəbi klassik irs aktuallığını, dəyər keyfyyətinini,həmçinin də özünəməxsusluğunu hifz edib saxlayır.

İstifadə olunmuş ədəbiyyat siyahisi:

1. ּושהטיוג ׀.ָתעטלאט ג� �ףלאםטעאנ וכלכ�נ:ַאלאם ך�סטיטםה�.ְח�נבאיתאם ד�חועט, (שעען:אחונעא�.תמל./סעמנו/ֽוצס/ֿמכטנטתס.). 13.12.2009

2. ֳנטב ֲ. ָחבנאםם�ו נאבמע�. ׁעאע�ט ט כוךצטט ןמ חאנףבוזםמי כטעונאעףנו. ּ.: ֳמסכטעטחהאע, 1956,səh.54

3. ֻוססטםד ֳ.�. ֳאלבףנדסךא� הנאלאעףנדט�. ּ.-ֻ.: ְתאהולטא, 1936, səh.313

4. ֿנמסגועטעוכ�סעגמ ג כטעונאעףנאץ ֲמסעמךא: סב.סעאעוי. ּ.: ֽאףךא, 1973, səh. 304-305.

5. X.Quliyeva . Heydər Əliyev və mənəvi-estetik dəyərlər. Bakı-Azərnəşr, 2002. 176 s.

׀וח‏לו

ֲ סעאע�ו נאססלאענטגאועס� גמןנמס מב אךעףאכ�םמסעט ךכאססטקוסךמדמ םאסכוהט�, ודמ נמכ� ג ןנמסגועטעוכ�סךמי הו�עוכ�םמסעט ןנוהסעאגטעוכוי לטנמגמי כטעונאעףנ�.

Ziyəddin Həmid oğlu Məhərrəmov

İRƏVAN ƏDƏBI-MƏDƏNI MÜHITI VƏ AZƏRBAYCAN –ERMƏNI ƏDƏBI ƏLAQƏLƏRI

Xalqlar dostluğunun tarixi-bədii salnaməsi hər bir xalqın mənəvi olan ədəbiyyatı, yaradıcıları ilə tanınmış söz ustaları və ictimai fikir adamlarıdır. Tədqiqatçı alim Əkbər Yerevanlı özünün “Azəri-erməni ədəbi əlaqələri” monoqrafiyasında Azərbaycanın mütəfəkkir şairi Xaqani Şirvaninin əsərlərindən XIII əsrin erməni şairi Firiqin tərcümələr etməşi, erməni mütəfəkkirlərinin dahi Nizami Gəncəvinin dostluq və qardaşlıq ideyaları yayan ədəbi irsini yüksək qiymətləndirərək, öyrənilməsini zəruri bildikləri barədə faktlar əsasında söhbət açır. Həmçinin tədqiqatında qeyd edir ki, “Erməni-Azərbaycan xalqlarının ədəbi əiaqələri” kitabının müəllifi Q. Antonyan bu sahədə müəyyən işlərin görüldüyünü söyləsə də, [2] bu əlaqələrin dərindən və hərtərəfli öyrənildiyini deməyə çətinlik çəkir. XIX əsrdəki zəngin olan ədəbi mühitlərin xarakterik cəhətlərini əks etdirən bir dəyərli monoqrafiyanın yazılmadığını vurğulayır. Bu münasibətlərin tədqiq olunub qiymətləndirilməmiş sahələrinin mövcudluğunu xatırladır.

Tanınmış tədqiqatçı alim Akif Bayramov “Mirzə Şəfi Vazehin ədəbi irsi” monoqrafiyasında XIX əsrin 40-cı illərində Mirzə Şəfinin Tiflisdə keçmiş tələbəsi M.F.Axundovun köməyi ilə Tiflis qəza məktəbində Azərbaycan və fars dilləri üzrə müəllim işləməsi, həyatının zəngin hadisələrlə dolu olduğunu , burada azərbaycanlı, rus , gürcü, erməni və xarici ölkə ziyalıları ilə tanışlığından nümunələr gətirir. Mirzə Şəfi Vazehin A.A.Bakıxanov, M.F.Axundov, X. Abovyan və başqaları ilə tez-tez görüşdüyü, söhbət etdiyi müasirlərindən olduğunu xüsusilə qeyd edir. X. Abovyanın Mirzə Şəfiyə züsusi hörmət bəslədiyini, hər iki ədibin bir-birilə yaxın dost və məsləkdaş olduqlarını Fridrix Bodenşfedin onların dostluğu barədə (M.Şəfi və X.Abovyanın dostluğundan söhbət gedir) özünün “Şərqdə min bir gün” əsərinin 163-cü səhifəsində yazmışdır: “Mirzə Şəfi Abovyan haqqında çox düzgün fikir söyləmişdir: “ Abovyan abalınca(əvvəlinci- Z.M.) Armenidir ki, Armenin yoxdur”. Fridrix Bodenşted Mirzə Şəfinin X. Abovyan haqqında söylədiyi bu fikri Azərbaycan dilində latın əlifbası ilə yazmışdır. “Mirzə Şəfi bu fikirlə Abovyanın alicənab, xeyirxah, savadlı adam olmasını bildirmişdir”. Sözünə davam edərək yazmışdır: “Abovyan özünə ata sandığı dostuna (yəni Mirzə Şəfiyə) yaxından köməklik edərdi”. [1]

Zaqafqaziyanın Rusiyaya birləşdirilməsindən sonra yeni tarixi şəraitdə ədəbi əlaqələrin məzmunu və səciyyəvi cəhətlərin, bir çox mühüm ədəbi hadisələr və faktlar, bədii tərcümə, ədəbi tənqid məsələlərini hərtərəfli aydınlaşdırıb-qiymətləndirmək tələbi baxımından qarşıda duran problem məsələlər hələ də bir tərəfli təsvir olunmuşdur. Bu tələb 1917-ci ilədək olan dövrə daha çox aiddir. Bu ədəbi əlaqələr inqilabi-demokratik məzmun kəsb etdiyi, proletar ədəbiyyatı, bolşevik və fəhlə mətbuatı əlaqələri tədricən möhkəmləndirilməsi ilə izah olunmalıdır. Lakin bu məsələlərin öyrənilməməsi ədəbi əlaqələrin ümumi mənzərəsini yaradan bir tədqiqat əsərinin meydana çıxmasına imkan vermirdi. Yazılan bəzi əsərlər əhəmiyyətli olsa da, XX əsrin əvvəllərində azəri-erməni əlaqələrinin inkişaf tarixi haqqında tam təsəvvür yaratmırdı. Bu sözlər Q. Antonyanın adı yuxarıda çəkilən monoqrafiyasına da aiddir. Kitabın əsas nöqsanı müəllifin tədqiqatı birtərəfli aparmasıdır. Bu məsələdə görkəmli alim Şamil Qurbanovun vaxtında söylədiyi aşağıdakı fikri indi də öz elmi dəyərindədir: “...Müəllif (Q.Antonyan- Z.M.) Azərbaycan ədəbiyyatını əlaqələrdən danışmaq üçün kifayət qədər bilmədiyindən, kitabda əsas yeri erməni ədəbiyyatı və bu ədəbiyyatdan gətirilən nümunələr tutur. Müqayisədə Azərbaycan ədəbiyyatından heç bir bədii nümunəni fakt kimi göstərməmişdir. Xalqlar arasındakı ədəbi əlaqələr haqqında... əsər yazmaq üçün tədqiqatçıdan onun seçdiyi hər iki ədəbiyyatı yaxşı bilmək tələb olunur” [3]. Bunu onunla əlaqələndirmək olar ki, erməni millətçilərinin şovinist mövqeyi daimi itər gizli, istərsə də açıq-aşkar bütün məsələlərdə, o cümlədən də Azərbaycan şifahi və yazılı ədəbiyyat nümunələrində aşılanan bəşəri və milli dəyədləri təhrif etməklə , onun obyektivliyini qiymətləndirməyə xainlik göstərir, tarixi fakları olduğu kimi deməyə dili gəlmir.

Əkbər Yerevanlı özünün “Azəri-erməni ədəbi əlaqələri” [4] monaqrafiyasında hər iki xalqıın ədəbi-mədəni əlaqəıərində erməni aşıqlarının azərbaycan dilində yazıb-yaratdıqlarını “ən parlaq təzahürlərdən ” hesab etməsi məsələsinə gəldikdə, bu hal ilk baxışda oxucuya xoş təsir bağışlayır. Mahiyyət etibarı ilə Qərbi Azərbaycanda baş verən hadisələrin ümumu mənzərəsi, ictimai-siyasi hadisələrin xalq kütlələri tərəfindən istənilən səviyyədə başa düşülmədiyini, ədəbi-mədəni dəyərlərimizim çox saymazyana, həm də ustalıqla erməniləşdirildiyini qeyd etmək əvəzinə, göstərilən faktlar özü buna imkan versə də, üstündən o zamankı kommunist rejiminin sərt qadağalarıdan ehtiyat edir. Məsələn Q. Levonyan 1944-cü ildə İrəvanda nəşr etdirdiyi “Aşıqlar və onların sənətkarlığı” monoqrafiyasında azəricə yazan erməni aşıqların sayının 400 –dür deməsi” və G. Tarverdiyana istinad edərək XIX əsrdə azəri dilində söz qoşan erməni aşıqlarının “1300 nəfərdir” faktını görkəmli azərbaycan folklorşünası Əhliman Axundov inandırıcı[5] saymamışdır. Həmin dövrdə azərbaycanlı aşıqların sayı ümumi əhalinin say tərkibinə müvafiq olaraq erməni aşıqlarından daha çox olmuşdur. Təəssüf ki, erməni alimlərinin özlərinin yalançı , uydurma , bayağı tarixlərini yaratmaq üçün xəlvəti yeritdikləri siyasət soydaşlarımızı, xüsusən də aparıcı sahələrdə çalışanlarımızı dərindən düşündürməmişdir. Zaman-zaman yaşadığımız ərazilərdə ermənilər ya bilavasitə, ya da bil vasitə məskunaşdırılmış, maddi-mədəniyyət abidələrimiz, xalqımıza məxsus olan ərazilərdəki toponimlərimiz, coğrafi adlarımız, milli musiqi və mahnılarımız, rəssamlıq və toxuculuq nümunələrimiz erməniləşdirilmişdir. Bu məsələ indi bizim hər birimizi bir azəri türkü kimi ciddi düşündürməli, ideoloji cəhətdən mübarizəmizin konturlarını müəyyənıəşdirməlidir.

Azərbaycanın qədim və zəngin ədəbi irsi Şərqin ədəbi-mədəni inkişaf tarixində öz əhəmiyyətli yerini tutmuşdur. Ta qədim zamanlardan bizim günlərədək Azərbaycanın dünyada məşhur olan çoxsaylı xadimləri, dahiləri çir çox xalqların tanınmış adamları tərəfindən hörmətlə yad edilmişdir. Çox təəssüflər olsun ki, Azərbaycanın Şərqin mədəni inkişafına verdiyi töhfələri onun qonşuluğunda yaşayan ölkələrin xalqları çox qısqanclıqla qəbul etmiş, daha doğrusu xəbislik edərək üstündən sükutla keçmişlər. Azərbaycanın dahilərinin, zəka sahiblərinin, elm, ədəbiyyat və sənət adamlarının Şərqin mədəniyyətinin inkişafı, tərənnüm edilməsi sahəsindəki əməli fəaliyyətlərini dünya ictimaiyyətinə çatdırmaqda təhriflərə yol vermişlər. Lakin həqiqətlərin olduğu kimi dünya ictimaiyyətinə çatdırılmasında dünyanın susduğunu yəqinləşdirən sağlam düşüncəli insanlar tarixi faktları aşkarlamaqdan çəkinməmişlər. Azərbaycanın tarixi torpaqları, ədəbiyyatı, incəsənəti və mədəniyyətini diqqət mərkəzində saxlayan ermənilər bunları mənimsəyərək özününküləşdirmək xülyasından əl çəkməmiş, düşmənçilik mövqeyində dayanmışlar. Haylar Azərbaycanın əsirlərlə formalaşan mədəni irsini, tarixi torpaqlarını hissə-hissə mənimsəmişlər.

Azərbaycan Dövlət Nəşriyyatı tərəfindən 1954-cü ildə nəşr olunan “Erməni nəsri antologiyası”nda [6] XIX əsrin sonu və XX əsrin əvvəllərində yazıb-yaradan 33 yazıçının tərcümeyi-halı, həmçinin onların nəsr əsərlərindən nümunələr verilmişdir. Bu qələm sahiblərinin əksəriyyəti Türkiyə, İran, Gürcüstan və İrəvanın bu və ya digər yaşayış məskənlərində doğulanlardır ki, 14 nəfəri klassik, 19 nəfəri Sovet ədəbiyyatının nümayəndəsidir. Bu erməni müəlliflərindən X.Abovyan, Q.Ağayan, H.Paronyan, A.Şirvanzadə, Muratsan, V. Parazyan, O.Tumanyan, S.Zaroyan, A.İsahakyan, H.Sevuns, X. Tapalsyan və başqalarının əsərlərini Azərbaycan dilinə Calal Məmmədov, Kövsər Tarverdiyeva, Ənvər Məmmədxanlı, Mirzə İbrahimov, Qılman Musayev, Mir Calal, Əli Fərəcov, Şəmsəddin Abbasov və başqaları tərcümə etmişdir. Onlardan biri haqqında; Əslən Van şəhərindən olan Vrtanes Papazyan (1866-1920) Eçmiadzində Gevorkyan məktəbində oxumuş, burada aldığı təhsillə kifayətlənməmiş, əvvəlcə Bakıya gəlmiş, sonra Konistantinopola (İstanbula), oradan da Jenevaya və Moskvaya gedir. XIX əsrin 80-ci illərindən bədii yaradıcılığa başlayan V. Papazyan yaradıcılığının ilk dövrlərində məhdud burjua zehniyyətinin mənfi təsiri altında qalsa da, burjua millətçiliyindən “uzaqlaşır”, “realist” ədəbiyyat cəbhəsində dayanır, özünü “demokratik” cəbhənin nümayəndəsi kimi göstərir. Əslində isə yazıları onu qatı millətçi kimi tanıtdırır. Türkiyədə yaşayan ermənilərin həyatından bəhs edən bir sıra hekayə, oçerk və məqalələrində erməni zəhmətkeşlərinin “Türkiyə hakim dairələri tərəfindən necə əsarətdə saxlanıldığını” tərənnüm edir. Həmçinin bəylərin, paşaların, erməni müamiləçilərinin və torpaq sahiblərinin vəhşiliklərini, erməniləri kölə halına salmalarını qələmə alsa da, bu faktlarda qərəzkarlıq baxımından təsvir edildiyi, bu təsvirlərin müsəlmanlar, xüsusən də türklər əleyhinə yönəldildiyi qabarıq hiss olunur, ictimaiyyətin diqqətini yayındıran məkirli erməni siyasətinin əsas konturlarından adamı baş açmağa sövq edir. Təhsilini başa vurub Zaqafqaziyaya qayıtdıqdan sonra müəllimlik edir, sonra İrana gedir, İran xalqının tarixini öyrənməklə məşğul olur, “Aləmgir”, “Azərfəza” və “Asi” romanlarını yazır, bədii pryomlardan istifadə etməklə feodal mütləqiyyətini və İngiltərə müstəmləkəçilərini tənqid edir, xalqı müharibəyə, üsyana çağırır.

Ümumən götürüldükdə, erməni yazıçılarının əksəriyyətinin mövzu dairəsində təsvir olunan hadisələrin əsas ideyasını türklərə və Osmanlı imperiyasına qarşı yonəldilən qərəzli, həm məkrli, həm də qatı düşmənçilik hisləri əsas yer tutur. Rus işğalından sonra İrəvan quberniyasının müxtəlif ərazilərində məskunlaşdırılan ermənilər müsəlmanlara qarşı heç bir əsası olmayan iftiralar, böhtanlar atmaqla, müxtəlif dövlətlərin ərazilərində məskunlaşmış, özləri tərəfindən müsəlmanlara qarşı törədilən soyqırımının üstünü ört-basdır etməklə “erməni soyqırımı” adı ilə dünyaya haray salmaq üçün dəridən-qabıqdan çıxmışlar. “Daşaksutyun”un Proqram və məramnaməsində nəzərdə tutulan məsələləri ardıcıllıqla həyata keçirmək üçün müsəlman kəndlərini talan edir, odlayır, uşaqları, qocaları qəddarcasına qətlə yetirir, maddi-mədəniyyət abidələrini darmadağın edir, canını güc-bəlayla vandalların əlindən qurtaranlar isə öz dədə-baba yurdlarından didərgin salınır, əraziləri erməniləşdirir, guya “türklərin ermənilərə qarşı soyqırımı siyasəti yeritdiyini” o zamanın mətbu orqanlarında, qəzet və jurnallarında, bədii ədəbiyyat nümunələrində dünyaya yayırdılar.

Türk torpağının çörəyi və suyu ilə yaşayıb mövcudluğunu təmin edən, sonradan türk xalqına, həmçinin bütün Türk dünyasına düşmən kəsilən, müsəlmanlara qarşı tarixdə görülməmiş qətliamlar törədən ermənilər barəsində dünyanın tanınmış tarixçiləri, səyyahları, siyasətçiləri milli və dini mənsubiyyətlərindən asılı olmayaraq öz qeydlərində obyektiv söyləməyi insani borc saymışlar.

Görkəmli alim Fazil Qaraoğlunun zəngin arxiv sənədləri və ilkin mənbələr əsasında ermənilərin tarixindən, sosial-iqtisadi həyatından, mədəniyyətindən, yaşadıqları bölgələrdə ətrafa olan münasibətlərindən və türklərə qarşı törətdikləri zalımlıqlardan bəhs edən “Ermənilər və həqiqətlər” kitabı adamlarımızın, xüsusən də müasir gənclərimizin bu əsərdən faydalanacaqları, kimin kim olduğunu öyrənmək üçün əvəzsiz bir mənbədir[7] . Müəllif “Osmanlı idarəsində ermənilər” sərlövhəsi altında verdiyi araşdırmasında tarixi faktları mötəbər mənbələr əsasında çözələyir: “Fateh Sultan Məhməd İstanbulu fəth etdikdən (29 may 1453) sonra özünü Roma imperatorluğunun yeganə qanunu varisi saymışdı, Bizansa son qoyduqdan sonra rumlara lütf və ehsan etdiyi din və vicdan hürriyyətini ermənilərdən də əsirgəməmişdir. Ermənilərin Osmanlı idarəsinin altına girməzdən əvvəl nə siyasi, nə də iqtisadi bir təşkilatlanmaları vardı. O bölgələrdəki güclü dövlətlər onları yüzillər boyunca bir qul kimi çalışdırmış, onlara bir haqq verməyi düşünməmiş, din və iqtisadi mövzularda özləri ilə birləşmələri üçün onları təzyiq altında tutmuşdular. Erməniləri bu vəziyyətdən qurtaran və onlara hər cür haqqı verən, erməniləri himayəsi altına alan Fateh Sultan Məhməd İstanbulu fəth etdikdən sonra erməniləri dini inamlarında sərbəst buraxmış”dır. Osmanlı idarəsindəki ermənilər ... ancaq islamın xoşgörüşündən faydalanaraq dövlətin güclü zamanlarında əllərindən hər hansı bir pislik etmə imkanı olmadığı üçün sadiq bir varlıq olaraq düşünmüşlər”. Bu hal onların türklərin adət-ənənəsini, mədəniyyətini, folklorunu, ədəbiyyatını mənimsəməyə, ən məhsuldar torpaqların sahibi olmalarına imkan yaratmışdır. Erməni tarixşünası Vartanyanın qeyd etdiyi kimi “...Türkiyə ermənisi rus ermənisinə görə erməni mədəniyyəti, dili, tarixi və ədəbiyyatı baxımından çox güclü və sərbəst idi. XIX əsrin əvvəllərində ermənilik bir millət olaraq hələ Avropada bilinmirdi... yahudilər kimi vətənsiz, milliyyətsiz, sərsəri olaraq tanıyırdılar” [7] .

Professor Fazil Qaraoğlunun rəsmi sənədlər əsasında “Nurlar”nəşriyatında 2008-ci ildə işıq üzü görən “Ermənilər və həqiqətlər” kitabının II cildində daha səciyyəvi məsələlər öz əksini tapmışdır. Bu kitabda uzun illər arxivlərdə qorunan sənədlər əsasında ermənilərin ərazi tələblərinin və soyqrım iddialarının yalana əsaslandığını üzə çıxaran çox qiymətli elmi , həm də dünya ictimaiyyətini maraqlandıran faktlar vardır. İki cilddən ibarət 935 səhifəlik materialı əhatə edən əsərin I cildində 1923-cü ilə qədər , II cildində isə müasir günümüzə qədər erməni məsələsinə aydınlıq gətirən Osmanlı dövlətinin, eləcə də böyük dövlətlərin 577 arxiv sənədlərindən və elmi əsərlərindən istifadə edilmişdir.

Arxiv sənədlərinə əsaslanan elmi tədqiqatlar tarixi hadisələrə siyasi baxımdan yanaşmaları aradan qaldırar, həqiqətləri ən obyektiv şəkildə əks etdirər. Xüsusilə bu qədər siyasiləşdirilmiş erməni məsələsi kimi həssas bir mövzuda aparılan tədqiqatlar rəsmi sənədlərə söykənməli və obyektiv olmalıdır. Qərb ictimaiyyətində erməni soyqrımı iddialarının doğruluğu isbatlanmamış bəzi subyektiv yayımlara əsaslanır. Buna görə də Qərb ölkələrində siyasi yaxınlaşma ilə ələ alınan erməni mövzusu tarixin əsl mənbələrinə müraciət edilərək qiymətləndirilməlidir.

“Ermənilər və həqiqətlər” kitabı erməni məsələsinə dair tarixi həqiqətləri dolaşıqlığa salanlara tutarlı bir cavabdır. Burada beynəlxalq ictimaiyyətin məlumatlandırılması üçün çox məlumatlar verilmiş, bir çox ölkələrin rəsmi sənədləri ilə erməni məsələsinin bir xəyal olduğu isbat edilmişdir. Kitabın elmi əhəmiyyəti barədə tarixi sənədlərə söykənən fikirlərini yazan müəllif Nisaxanım Mehdiyeva 1923-cü ildə imzalanan “Lozanna müqaviləsi”ndə ermənilər haqqında heç bir hökm verilmədiyini vurğulamış, Türkiyə-Ermənistan məsələsinin Lozannada tamamilə həll edildiyini göstərmişdir. Eyni zamanda, ermənilərin müxtəlif iddialar irəli sürmələrinin faydasız olduğunu bir daha xatırlatmışdır. Onu da qeyd etməyi unutmamışdır ki, Türk arxivlərində tədqiqat aparmadan erməni məsələsi haqqında yazılan hər hansı bir əsər dolğun ola bilməz. Erməni mövzusuna aid Qərb ölkələrində nəşr edilən bəzi əsərlər Osmanlı dövlətinin arxivlərindəki rəsmi mənbələrə əsaslanmadığına görə, subyektiv olmuşdur.[8]

Zaqafqaziya xalqlarının böyük nəğməkarı Sayat-Nova (1712-1795) Azərbaycan, erməni və gürcü dillərində zəngin bədii-ədəbi irs yaratmış, xalqlar dostluğunun poetik nəğmələrini yazmışdır. Sayat–Novanı məşhurlaşdıran qardaş xalqların adət-ənənələrini, dilini, folklorunu, yaşayış tərzini dərindən mənimsəməsi, beynəlmiləlçilik kimi ümumbəşəri ideyaların tərənnümçüsü olmuşdur.

Azadlıq nəğməkarı M. Nalbandyan (1829-1866) yazmışdır: “Əsrlər boyu ermənilər və azərbaycanlılar birlikdə elə şən həyat, sarsılmaz dostluq və əməkdaşlıq yaratmışlar ki, belə əməkdaşlıq, mədəni əlaqə heç avropalılar arasında da yoxdur”. Mətbuatı xalqla ziyalılar arasında tribuna adlandıran M. Nalbandyan xalqın həyatını düzgün əks etdirən ədəbiyyata güzgü kimi baxır, poeziyanı xalqların tarixi-poetik gündəliyi hesab edirdi. O, insan qəlbini təlatümə gətirən Azərbaycan, erməni və gürcü musiqisindəki bənzərliyi hər üç xalqın təfəkkür tərzinin yaxınlığında, həm də qonşuluq və əməkdaşlıq münasibətlərində görürdü.

M. Nalbandyan “İnsan azadlıq üçün yaranmışdır” deyən sənətkar milli qürur hissini xalqlar dostluğunda görməklə, şərq dilləri üzrə alimlik dərəcəsi alarkən Azərbaycan və gürcü dillərindən imtahan vermiş, Azərbaycan dilindən “əla” qiymətləndirilmişdir. Milli qürur hissini xalqlar dostluğunda görən vətənpərvər sənətkar millətçiliyin barışmaz düşməni olmuş, “Qoy hər bir xalq öz milli simasını qoruyub saxlasın”demişdir[9] .

Mirzə Fətəli Axundovun, Mirzə Şəfi Vazehin əqidə dostu olan, Azərbaycan xalqını, onun dilini və mədəniyyətini ürəkdən sevən Xaçatur Abovyan(1805-1848) bütün həyatları “zülm və istismarla dolu” olan bu xalqların təfəkkür və nitq tərzinin bir-birinə yaxınlığını özünün məşhur romanında yüksək qiymətləndirmişdir: “Xalqımız (erməni xalqı- Z.M.) onların dilini o qədər bəyənmişdir ki, mahnılarımız, nağıllarımız, zərb-məsəllərimizin hamısı türkcədir”(azərbaycancadır- Z.M.). Ədibin “hər iki xalq “Durna” mahnısını, Koroğlunun, Kərəmin, Aşıq Qəribin mahnılarını oxuyur”kəlamının daimi aktual olduğınu xatırladır. Ədəbiyyatşünas Yervand Şahəziz yazır: “Abovyan xalqı sevər, milli şovinizmidən və millətçi əqidələrdən uzaq duran şəxs idi. Onun əsərləri ümumbəşər qardaşlığını təbliğ edən zəngin mənbədir”. Ölməz şairimiz Səməd Vurğunun “İnsan qəlbinin, Zaqafqaziya xalqları dostluğunun əsl dəmirçisi” adlandırdığı Derenik Demirçyan(1877-1956) deyirdi: “Zaqafqaziya xalqları öz böyük yazıçıları olan Axundov və Abovyanın simasında bu tarixi dostluğun, qardaşlığın ən cəsur və sədaqətli bayraqdarlarını görürdülər”

Ümumən Azərbaycan ədəbi mühitinin, eyni zamanda bu mühitin tərkib hissəsi kimi diqqəti çəkən Qərbi Azərbaycanın İrəvan və Tiflis ədəbi mühitlərinin görkəmli sənətkarları ilə yaradıcılıq əməkdaşlıqlarını inkişaf etdirən və xalqlar dostluğunun tərənnümçüsü olmuş çoxsaylı erməmi sənətkarlarından Qazros Ağayanın(1840-1911), Aleksandr Şirvanzadənin (1858-1934), Hakop Hakopyanın(1866-1937), Hovhannes Tumanyanın(1869-1923), Avetik İsahakyan(1875-1957) və başqaları Zaqafqaziya xalqlarının uzun əsirlik dostluğunu, qardaşlığını bədii əsərlərində böyük məhəbbətlə vurğulamışlar.

Qazros Ağayanın(1840-1911) azərbaycan dilini , onun folklorunu, ümumən ədəbiyyatını həddindən artıq sevdiyinə görə qəhrəmanlıq eposu “Koroğlu”nun müxtəlif boylarına dair hekayələr yazmış, özünü “Koroğlu” “nəslindən” olduğunu söyləmişdir. Q.Ağayan “erməni xalqı, xüsusilə onun müğənniləri azərbaycanca öyrənməkdə və bu dildə danışmaqda heç bir çətinlik çəkməmişlər, bu dil (Azərbaycan dili- Z.M) erməni üçün elə bil doğma dildir” ifadələrini vaxtı ilə öz soydaşlarının nəzərinə çatdırmışdır.

Aleksandr Şirvanzadəni(1858-1934) erməni və Azərbaycan xalqları arasındakı tarixi dostluğun canlı ensiklopediyası, dahi nəğməkarı adlandırmışlar. Onun “Bakıdan məktublar” silsiləsindən olan yazılarında beynəlmiləlçilik motivləri çox inandırıcı bədii təsvirlərlə verilmişdir. “Zaqafqaziya özünün üç əsas milləti ilə bir növ sacayağı təşkil edir. Onun bir ayağını sındırsanız qazan çevrilər. Mən bu sözləri ölkəmizin əmin-amanlığıxatirinə bütün üç millətə olan məhəbbətin xatirinə deyirəm”.[9]

Bu cür pafoslu ifadələrin müəllifi Aleksandr Şirvanzadənin “Sank-Peterburqskiye vedomosti” qəzetinə məktubunda azərbaycanlıların adına kölgə salan sənədlər yaymağa çalışdığına görə görkəmli maarifçi Əhməd Ağaoğlu “Kaspi” qəzetinin 1905-ci il 147-ci sayında onu qələmi ilə millətlər arasında nifaq salmaqda ittiham etmişdir. Vaxtı ilə edlən bu tənqiddən nəticə çıxaran ədib sovet adamlarını yüksək əxlaqi keyfiyyətlərlə silahlandıran və onlara yüksək bədii-estetik zövq aşılayan ədəbiyyatı zənginləşdirməyi yazıçıların mənəvi borcu sayırdı. İctima qurluşun tələbləırindən sapmayan sənətkar səhivlərini beynəlmiləlçi olması ilə üst-basdır etməyə çalışmışdır. O, Azərbaycan və erməni xalqlarının dostluğu və qardaşlığına həsr olunan yazıların müəllifi olduğuna cəhd göstərmişdir Bunu nəzərə alan Məhərrəm Bayramov özünün “Aleksandr Şirvanzadə və Azərbaycan” adlı fundamental elmi dissertasiyasını yazmışdır. Monoqrafiyada Aleksandr Şirvanzadənin Cəlil Məmmədquluzadə və Əbdürrəhim bəy Haqverdiyevlə olan dostluq münasibətləri, ictimai-siyasi əlaqələri öz əksini tapmışdir[10].

Ermənilərin bədxahlığı haqqında dünyanın tanınmış adamlarının, o cümlədən Zaqafqaziya xalqlarını psixologiyasına, məişətinə yaxından bələd olan V.L. Veliçkonun [11], İ.Q. Çavçavadzenin məşhur kəlamlarını[12] oxuyan hər kəs onların, yəni ermənilərin millətçi-şovinist fikirlərinə laqeyd qala bilmir. Onların mövcud olmayan, lakin uydurulan “Böyük Ermənistan” xəritəsinin yetişməkdə olan soydaşlarının zehiniyyətində tərbiyə etmək üçün dəridən-qabıqdan çıxan “vətənpərvərləri” dərsliklərində paytaxtı tiflis olan, Voronejə qədər böyük bir ərazini əhatə etdiyini utanadan onlara məxsus olduğunu tarixiləşdirən[13] erməni “alimləri” tarixi abidələri üzərindəki yazıları pozmaq yolu ilə nəinki azərbaycan abidələrini, hətta gürcü çarlığının keçmişi əks etdirən qədim provaslav məbəd və kilsələrini ələ keçirərək, üzərində uydurmalar həkk etməsi, coğrafi yer adlarını dəyişdirərək erməniləşdirmələri hələ on doqquzuncu əsrin sonlarında “Əkinçi” qəzetində Həsən bəy Zərdabi ermənicə çıxan “Mişaq ” ( Mişaq “muzdur”, “fəhlə” mənasını ifadə edir, məramı becərmək, becərən və emal edən, hazırlayan mənalarını verir) qəzetinin redaktoru Arsruniyə qonşu xalqı(azərbaycanlıların-Z.M) təhqir etdiyini, onun tarixinə böhtan atdığını xatırladırdı [8].

Ermənilərin başqa millətlərə iftira və böhtan atmaları, onların torpaqlarına, maddi-mədəniyyətinə göz dikib özlərinki kimi qələmə verməsi, məqamı çatanda xaincəsinə talançılığa əl atmaları barədə çoxsaylı faktlara etirazlar vardır. “Mahiyyti yalan və saxtakarlıqdan, qəsd və fitnəkarlıqdan ibarət olan bədnam “erməni məsələsi” XVIII əsrdən ayaq tutaraq yerimiş, nəticə etibarilə Qafqaz ocağında bic(zina) Ermənistan dövləti yaradılmış və onun hüdudları genişləndirilməkdə davam etmişdir. Azərbaycandan qoparılan yağlı tikələr lüm-lüm udulduqca iştah da artmış, yeni qurbanlar tələb olunmuşdur [13]. XX əsrin ilk illərində Nəriman Nərimanovun Stalinə göndərdiyi “Ucqarlarda inqilabımızın tarixinə dair” məruzəsində Mərkəzin Azərbaycanı simasızlaşdırmaq siyasətindən hiddətlə bəhs edirdi: “...Mərkəz... ucqar respublikaların daxili işlərinə qarışmaq məqsədilə qəsdən bu “beynəlmiləlçiləri” irəli çəkir, müdafiə edir” [14]. Nəriman Nərimanov “bu beynəlmiləlçilər” dedikdə Mərkəzdən xüsusi mandatla göndərilən “ixtiyar sahiblərini”- milli dövlət quruculuğuna kobudcasına müdaxilə edən, Azərbaycanda açıq-aşkar ruslaşdırma və erməniləşdirmə siyasəti yeridən, Azərbaycan xalqının milli hisslərini belə təhqir etməkdə çəkinməyən mikoyanları, mirzoyanları, kirovları, serebrovskiləri... nəzərdə tutur, onların apardığı iyrənc siyasətə son qoyulmasını tələb edirdi. “...Kommunizm bayrağı altında daşnaklar öz işlərini görür...” [14], “Azərbaycanın taleyi erməni daşnaklarına tapşırılır” [7].

Tarixçi alim Firdovsiyyə Əhmədovanın 1998-ci ildə “Elm və həyat” nəşriyyatında çapdan çıxmış “Nəriman Nərimanov – ideal və gerçəklik” monoqrafiyasında qeyd edir ki, [15] Nəriman Nərimanov haqlı olaraq Azərbaycanın mübahisəsiz tarixi torpaqlarının- Qarabağ, Zəngəzur, Naxçıvanın, Ordubad, Şərur-Dərələyəz qəzasının və başqa ərazilərin Ermənistana verilməsi məsələsinə öz kəskin münasibətini bildirmiş, yeganə ümidini Leninə bağlamış, bu barədə V.İ.Leninə məktubunda daha qətiyyətlə yazmışdi: “Mən bilmək istərdim ki, mərkəz biz müsəlmanlara necə baxır və belə mühüm məsələləri bizsiz necə həll edə bilir...Mən açığını deyəcəyəm, mərkəz Qarabağ və sairhaqqında qərarları ilə bizim silahımızı əlimizdən aldı, hər zaman müsəlman kommunistlərin Azərbaycanı Rusiyaya satdığını söyləyən musavat provokasiyasını gücləndirdi, əsaslandırdı: həmin Rusiyaya ki, eyni vaxtda Ermənistanın və Gürcüstanın müstəqilliyini tanıyır və nədənsə Azərbaycanda sovet hakimiyyəti qurulunadək mübahisəsiz vilayətləri indi mübahisəli13 hesab edir... Dəhşətli vəziyyət yaranmışdır. Mərkəz Gürcüstanın və Ermənistanın müstəqilliyini , Azərbaycanın istiqlaliyyətini tanımış, lakin eyni zamanda o, Mərkəz, Azərbaycanın tamamilə mübahisəsiz ərazilərini Ermənistana verir... ... Çoxmillətli əhalinin hüquq və hissləri ilə belə zarafat etmək olmaz ... mən qəti surətdə bildirirəm olacağıq ki, bizim geri çağırılmağımız barədə Mərkəz qarşısında məsələ qoyaq...” [14] ifadələrini vurğulamaqla, böyük ədib, vətənpərvər dövlət xadimi valqının, vətəninin: Əgər Siz də bizim dəlillərə diqqət yetirməsəniz, məcbur taleyindən son dərəcədə narahatlığını bildirmişdir.

Ədəbiyyat:

1.Akif Bayramov.Mirzə Şəfi Vazehin ədəbi irsi. Yazıçı, Bakı,1980. səh., 10-11.

2. Q. .Antonyan, XIX-XX əsr ədəbiyyatında erməni və Azərbaycan xalqları dostluğunun inikası,Bakı,1950, 211səh. Q.Antonyan, Erməni və Azərbaycan xalqlarının ədəbi əlaqəsi, Baki, 1955, səhifə 162.

3. Ş. Qurbanov, Ədəbi əlaqələrin tədqiqində yeni vəzifələr, Azərbaycan SSR EA “Xəbərlər”(ictimai elmlər seriyası), 1962, No 11-12.

4. Ə.Yerevanlı. “Azəri-erməni ədəbi əlaqələri”, Jerevan, 1968, səh, 250.

5. Ə.Axundov. Sayat-Nova və aşıq şeirimiz. “Ədəbiyyat və incəsənət”. 14 sentyabr 1963, ¹ 37(1238).

6. Erməni nəsti antologiyası, Azərbaycan Dövlət Nəşriyyatı, Bakı, 1954, səh., 164-165.

7. Prof. Fazil Qaraoğlu, Ermənilər və həqiqətlər, I cild, Nurlar, Bakı, 2007.

8. “Respublika” qəzeti, 21 dekabr 2008-ci il.

9. “Ədəbiyyatların dostluğu xalqların dostluğudur”, “Sovet Ermənistanı”qəzeti, No 49(12189), Yerevan, 1988, 21 aprel səh, 4 .

10. Məhərrəm Bayramov. Aleksandr Şirvanzadə və Azərbaycan , “Hayastan” nəşriyyatı, Yerevan, 1971.

11.V.L.Veliçko. Kafkaz. 3SPb, 1904,s. 63

12. İ.Q.Çavçavadze.Erməni alimləri və fəryad edən daşlar.Bakı, “Azərbaycan ”nəşriyyatı, 1995, s.4.

13. Elçin Mehrəliyev. Qarabağ folklor mühiti. Bakı, “Nurlan”-2008,s. 207.

14.N.Nərimanov. Ucqarlarda inqilabımızın tarixinə dair(İ.V.Stalinə məktub). Bakı, Azərnəşr, 1992, s. 34.62,63

15. Firdovsiyy Əhmədova “Nəriman Nərimanov –ideal və gerçəklik”. Bakı, 1998.

׀וח‏לו

ֲ סעאעתו דמגמנטעתס� מ ֵנוגאםסךמי כטעונאעףנםמי סנוהו ט מב טסעמנטט ְחונבאיהזאםסךמ-אנל�םסךמי כטעונאעףנםמי סג�חט

Sumary

The article by Z.Maharramov is dealt with literary-cultural environment of Iravan and Azerbaijan-Armenian literary relations.

Sוגטםת Aבהףככא ד�ח� Abasova

«TIKDIM KI, IZIM QALA….»

Vaxtilə bütün ittifaqda belə bir məlum mülahizə birmənalı şəkildə qəbul olunurdu ki, ictimai-siyasi, ədəbi-bədii şüurun kütləvi, fəal və zəngin formalarından (qollarından) birini «Sosialist realizmi» metoda kontekstində müasirlik, qüvvətli vətənpərvərlik, güclü partiyalılıq sağlam beynəlmiləlçilik ideyası təşkil edir. İttifaq dağılana qədər bu mülahizələr sosialist realizmi metoduna sədaqət, konkret zaman və şərait faktı kimi yaşasa da, xəlqi və bəşəri köklərə, daşlaşmış əzəli və ədəbi ənənələrə, bütövlükdə milli ruh, milli zövq kimi dayaqlara, mədəni irsdən, soykökündən gələn əxlaq-tərbiyə normalarına tam cavab verə bilmədiyi üçün, müəyyən vaxt kəsiyindən sonra natamam şüur forması, tipi kimi ictimai-siyasi və ədəbi mühiti tərk etdi. Doğrudur, həmin metodologiyada sosial zamanın tələb və prinsiplərindən asılı olmayaraq «müasirlik», «xəlqilik», «partiyalılıq», «vətənpərvərlik» kimi ictimai fikrə, mədəniyyət, ədəbiyyat və sənət dünyasına, işıq salan əbədi anlayışların da adı çəkilir. Lakin bunlar tarixi inkişaf prosesinin məhsulu, yaradıcı cəmiyyətin əzəli və əbədi, hümanist mahiyyəti, tərkib hissəsi, ədəbi-bədii yaradıcılığa tarixən xas olan keyfiyyətlər kimi yox, inqilablar dövrü məfkurəsinin tərkib hissəsi kimi təqdim olunmuşdur. Təsadüfi deyildir ki, kiçik bir sərbəstlik, nisbi bir azadlıq ittifaqın dağılmasını gözləmədən, nəinki, həmin mülahizələrin dayaqsızlığını ortaya qoydu, üstəlik azadlıq və istiqlal məfkurəsinə söykənərək müstəqillik arzusu və yeni yaradici qüvvələrin səmərəli fəaliyyəti ilə onu mahiyyət, kəmiyyət və keyfiyyətcə dəyişərək tam yeni müstəviyə psixoloji, əxlaqi kamillik mərhələsinə çıxartdı, yeni insanı kəşf etməyin konsepsiyalarından biri kimi ortaya qoydu, yollarını göstərdi, «sənətkar və zaman», «yazıçı və vətəndaşlıq borcu» prinsipləri əsasında, nümunələrini verdi. Bu mənada müasirlik təzə kəşf, müəyyən bir zamanın ayrıca bir dövrün icadı deyil, ictimai-bədii şüurun əlifbasıdır, həmişə olub, var və olacaq, eləcə də xəlqilik və vətənpərvərlik. «Bərdə nə gözəldir, ah nə göyçəkdir, qışı da, yazı da güldür, çiçəkdir» kəlamından «Ayrılarmı könül candan, Azərbaycan, Azərbaycan» hikmətinə qədər ədəbiyyatımız bu ruhda boya-başa çatıb. Odur ki, belə ümumi və bəşəri anlayışları konkret bir zamanın, ictimai-siyasi quruluşun adı ilə bağlamaq olmaz. Sadəcə olaraq hər bir dövr sosial yaradıcı şərait bunlara öz tələb və ehtiyaclarına uyğun əlavələr edir, yaradıcılıq prinsiplərinə müvafiq müvəqqəti olaraq onları özününküləşdirə bilir. Çünki ədəbi mühit – zamanın ictimai-siyasi hüquqi və rəsmi inkişaf qanunauyğunluğu ilə bağlı, mövcud şəraitin milli və bəşəri, ənənəvi və müasir tələb və ehtiyaclarının məhsulu olan fərdi və fərqli məkanın (Bakı, Tiflis, Şamaxı, Lənkəran və s. ədəbi mühiti) çox problemli, mürəkkəb və ziddiyyətli yaradıcılıq prosesinin ədəbi – bədii, milli və ictimai şüur forması, «həyat və bədii həqiqət faktı»nın səviyyə göstəricisidir. Ədəbi proses isə ədəbi mühitin konkret (ayrıca) dövr-zaman vahidi, ardıcıl və sistemli şəkildə davam edən hümanitar ədəbi ilin qanunauyğun yaradıcı inkişaf prosesinin kəmiyyət və keyfiyyət göstəricisi, bütövlükdə ədəbi mühitə aydınlıq gətirən, illik yaradıcılıqdır. Ədəbi mərhələ – ədəbi prosesdə gedən ardıcıl və davamlı axtarışların, səmərəli müşahidə və kəşflərin tam yeni, qabarıq, fərqli və xüsusi yaradıcılıq forması, sıçrayışla üzə çıxan fəaliyyət nümunəsi, ədəbi-bədii təsərrüfat bazarına çıxarılan sənət və sənətkarlıq məhsulları, cəsarətli, axtarış və məşqləri, sağlam müxalif mövqe, təbliği təsir gücü ilə yeni və nümunəvi olan yaradıcılıq prosesidir. Əlbəttə ədəbi mühit, ədəbi proses, ədəbi mərhələ haqqında yürütdüyümüz bu mülahizələr təxmini və şərti xarakter daşıyır. Zaman-məkan, şərait və dövrün sosial qanun və qaydalarının dəyişməsi, yeniləşməsi, təbiət və insana təzə münasibətlə bağlı yeni konsepsiyaların yaranması, azad, ictimai milli şüurun, müstəqil düşüncənin maneəsiz, sərbəst buraxılması ilə bu tezis xarakterli, şərti mülahizələrə əlavələr, düzəlişlər və dəyişikliklər etmək, əlbəttə mümkündür. Bu baxımdan hər bir ədəbi mühit və proses, eləcə də ədəbi mərhələ filoloji, hümanitar anlayış olmaqla yanaşı, həm də sırf sosial zaman-məkan-şərait faktıdır. Bu qanunauyğunluqlardan kənarda böyük sənət və sənətkarlıq yarana bilməz. Həqiqi sənətin-sənətkarın gücü, dövrə, zamana, şəraitə yaradıcılıq qanunlarına, ədəbi-bədii kateqoriyaların tələb və prinsiplərinə dərindən bağlılığında – müasirliyindədir. Bu baxımdan 60-cılar nəslinin nümayəndələrindən olan Aqşin Babayevin yaradıcılığı yüksək ədəbi-bədii siqləti ilə yanaşı, həm də dövr, zaman, şərait və yeni psixoloji ədəbi mərhələ nümunəsidir.

Aqşin Babayev sinkretik yaradıcılığa malik sənətkardır. Ədəbi-bədii irsinə əsasən demək olar ki, o, gözəl şair, ustad, nasir, görkəmli dramaturq, tanınmış ədəbiyyatşünas alim, mahir jurnalist və publisist, ictimai xadimdir. Yaradıcılığa ötən əsrin 50-ci illərindən başlayan Aqşin Babayev çoxşaxəli fəaliyyətini bu gün də uğurla, tarixi ardıcıllıq xətti üzrə davam etdirir, həm də əsərdən –əsərə yeni yaradıcılıq meylləri, ədəbi-bədii axtarışlar, müşahidələr və sənətkarlıq nümunələrilə zənginləşdirir. Bu da, Aqşin Babayev yaradıcılığının mahiyyətini axtarış və müşahidələrinin miqyasını, sənətkarlıq səviyyəsini həyat və bədii həqiqət qanunauyğunluqlarını görməyə imkan verir. Bütün bu yaradıcılıq cəhdlərinin, həvəs və narahatçılıqlarının əsasında Aqşin Babayevin əsrinin ədəbi mühiti, ədəbi proses və yeni psixoloji ədəbi mərhələsinin tələb və prinsiplərinə, ləyaqətlə cavab vermək cəhdləri, ədəbi mühitin müasir ehtiyaclarını, mümkün qədər ödəmək, «60-cılar» adı ilə tanınan və birmənalı şəkildə qəbul edilən yeni nəslin, yeni ədəbiyyatın etibarlı, nümayəndəsi olmaq, minnətsiz və təmənnasız olaraq haqqı və payı olan sənətkar kimi tanınmaq dururdu. Belə də oldu. Aqşin Babayev əsrinin əsasən 50-ci illərindən ədəbiyyata gələn İ.Muğanna, İsi Məlikzadə, Anar, Elçin, Əkrəm Əylisli, S.Əhmədov, Sabir Azəri, M.Süleymanlı, B.Vahabzadə, Nəbi Xəzri, M.Araz, Fikrət Sadıq, C.Novruz, Fikrət Qoca, N.Həsənzadə, B.Azəroğlu, Əli Tudə, H.Arif və digər sənətkarları kimi aydın görünməyə başladı. Bu nəsli bu gün də xüsusi məhəbbətlə, diqqətdə saxlayan odur ki, bədii sənətin əsası, canı olan, əvvəlkilərdən tamamilə fərqli, yeni- sabahın insanı, kim olmalıdır? sualına tutarlı, ağıllı, hamının ürəyindən olan cavablar verirdi. İnsanı tam kəşf edə bilməsə də, onun daxili aləminə enməyə özündə həvəs, cəsarət, güc tapırdı, insanlıq, adamlıq qanunlarına arxalanaraq, mənəvi-əxlaqi kamillik amilini axtara-axtara yeni insan tipləri yaradırdı. Bu insanlar zahirən kiçik, adi, sadə olsalar da, daxilən çox güclü, zamanı, şəraiti aydın görməyi bacaran, münasibət bildirməkdə, nəticə çıxarmaqda tələsməyən, lakin «yorğanlarına baxıb ayaqlarını uzadan», psixoloji cəhətdən tələb olunandan da artıq yüklənən, nağıllarda olan sirli şəhərlər kimi «qara geyinib gəzən» insanlar idi. Aqşin Babayevin və müasirləri olan sənətkarların ədəbi irsində belə adamlara, zamanla, şəraitlə daxilən dialoqda olan hissi-idrakı xarakterləri ilə kamil, yaradıcı və xeyirxah müxalifət təşkil edən insanlara tez-tez rast gəlmək mümkündür.

Aqşin Əlisəttar oğlu Babayev 1936-cı ildə Bakıda, noyabr ayının 23-də anadan olmuşdur. Səbail rayonunun 1 saylı orta məktəbini (1943-1954) bitirdikdən sonra 1954-1955-ci tədris ilində Azərbaycan Dövlət Universitetinin filologiya fakültəsinə daxil olmuş, 1959-cu ildə bitirmişdir.

Yaradıcılığa tələbəlik illərindən başlamışdır. 1958-ci ildə «Oktyabr işıqları» almanaxında «Azadlıq uğrunda» ilk hekayəsi çap olunmuş, «Avtomobil nəqliyyatı» qəzetində əmək fəaliyyətinə başlamışdır. Ədəbi-bədii yaradıcılıqla yanaşı müntəzəm olaraq ictimai-vəzifələrdə çalışmışdır. 1959-cu ildə Azərbaycan Dövlət Televiziya və Radio verlişləri Komitəsində türk verlişləri şöbəsində kiçik redaktor, 1960-cı ildə redaktor işləmişdir. 1962-ci ildə ərəb verlişləri şöbəsində baş redaktor müavini, 1970-1977-ci illərdə Azərbaycan Radiosunda Xarici verlişlərin Baş redaktoru olmuşdur. 1976-1990-cı illərdə Azərbaycan Dövlət Televiziya və Radio verlişləri Komitəsində sədr müavini, 1977-1982-ci illərdə Azərbaycan Jurnalistlər İttifaqının idarə heyətinin katibi işləmişdir. 1991-ci ildə Azərbaycan Milli Məclisinin Mətbuat xidməti şöbəsinin rəhbəri olmuş, 2003-cü ildə Ali Attestasiya Komissiyasında Ekspert Şurasının üzvü seçilmişdir. Bir an da olsa ədəbi-bədii yaradıcılığından uzaqlaşmamışdır. İndiyə kimi respublika ali məktəblərində pedaqoji fəaliyyətini davam etdirən Aqşin Babayev müxtəlif və çoxsaylı orden və medallarla təltif olunmuş, əsərləri xarici dillərə tərcümə edilmiş xarici ölkələrdə çap olunmuşdur. Azərbaycan Yazıçılar Birliyinin, Azərbaycan Jurnalistlər ittifaqının idarə heyətinin üzvü olan Aqşin Babayev 1996-cı ildə müasir türk dramaturgiyasına həsr etdiyi dissertasiya işinə görə filologiya elmləri doktoru, 1998-ci ildə professor elmi adına layiq görülmüşdür. Əsərləri əksər respublika mətbuat orqanlarında, müxtəlif nəşriyyatlarda çap olunmuşdur. 30-a qədər bədii və elmi kitabın müəllifi olan Aqşin Babayevin «Cazibəli üfüqlər» adlı ilk hekayələr kitabı 1964-cü ildə çap olunmuşdur. Bunun ardınca «Gənclik» nəşriyyatında onun 1967-ci ildə «Həmişə bahar», 1971-ci ildə «Bir parça həyat», 1977-ci ildə «Ağ ulduzlar» hekayə və povestlər kitablarını çap etmişdir. Aqşin Babayev məhsuldar alim, yazıçı, jurnalist kimi «Sənətkar və zaman», «Yazıçı və vətəndaşlıq borcu» prinsiplərinə hər bir əsərində sədaqətli olduğunu nümayiş etdirə bilmişdir. 1978-ci ildə böyük türk yazıçısı Nazim Hikmətin həyat və fəaliyyətinə həsr etdiyi «Nazim Hikmət» monoqrafiyası türk şeirinin yasaq olduğu illər üçün cəsarətli, məsuliyətli bir hadisə idi. Bu əsərin təsiri qurtarmamış «Bir ürəyin hərarəti» (1979), «Kişilər az yaşadı» (1981), «Ayrılıq» (1982), «Dünya vəfalıdır» (1984), «Sünbül ətri» (1986), «Söz gülləsi» (1989, «Dünyanın axırı» (1992), «Başımıza gələnlər» (1994), «Azərbaycan türk dünyası» (1998), «Müasir türk dramaturgiyası» (1998), «Yanan Zürafə» (1999) və digər elmi-nəzəri, ədəbi-bədii monoqrafiyaları çap olunur.

Aqşin Babayev yaradıcılığının əsas və mühüm bir sahəsini türk ədəbiyyatı ilə bağlı araşdırmaları təşkil edir. Azərbaycan türk ədəbi-bədii əlaqələrinin inkişafı və möhkəmlənməsində türkiyə mövzusunun müasir Azərbaycan ədəbiyyatşünaslığında geniş yer tutmasında Aqşin Babayev müstəsna xidmətləri olmuşdur.

Aqşin Babayev bədii yaradıcılığa kiçik hekayə janrı ilə başlamışdı. «Azadlıq uğrunda» adlı ilk hekayəsi 1958-ci ildə, «Oktyabr işıqları» almanaxında çap olunmuşdur. Əmək fəaliyyəti də həmin dövrə, tələbəlik illərinə təsadüf edir. 1958-ci ildə «Avtomobil nəqliyyatçısı» qəzetinə kiçik ədəbi işçi kimi qəbul olunmuş, yarım əsrdən artıq bir dövrü əhatə edən və bu gün də uğurla davam etdirdiyi jurnalistik fəaliyyətindən, mətbuatdan ayrılmamışdır. Bu sahədə həqiqi söz, qələm sahibi kimi inkişaf edərək kiçik qəzet işçisindən böyük redaktora qədər şərəfli yaradıcılıq yolu keçmişdir. Mətbuat, radio, televiziya, bütövlükdə kütləvi informasiya vasitələrinin aparıcı xadimlərindən biri kimi şöhrət qazanan Aqşin Babayev səmərəli yaradıcı xidmətlərinə görə 1987-ci ildə Azərbaycan Respublikasının «Əməkdar jurnalisti» kimi fəxri ada layiq görülmüşdür.

Aqşin Babayevin KİV sistemindəki uğurlu-səmərəli-yaradıcılıq fəaliyyəti müasir mətbuat, radio, televiziya tarixinin unudulmaz səhifələrini təşkil edir. O, istər Azərbaycan Dövlət Televiziya Verlişləri Komitəsinin türk verlişləri şöbəsinin müdiri, Azərbaycan radiosunun xarici verlişlərində Baş redaktor, Azərbaycan Dövlət Televiziya və Radio verlişləri Komitəsinin sədr müavini, istərsə də Milli Məclisin Mətbuat Xidməti şöbəsinin rəhbəri vəzifəsində çalışarkən bir an da olsa məsuliyyət hissini itirməmiş, dövlətçilik ənənələrinə, Müstəqil Azərbaycan Respublikasının memarı dahi, unudulmaz öndərimiz Heydər Əliyevin xarici və daxili siyasi kursuna sadiq qalmış qüdrətli məğrur prezidentimiz İlham Əliyevin müstəqil Azərbaycan memarı dahi Heydər Əliyev kursunu sədaqətlə-yaradıcı şəkildə davam və inkişaf etdirməsindən ilham almış vəzifədən vəzifəyə qazandığı uğurlarına görə «Azərbaycan Ali Sovetinin Fəxri fərmanı», «Əmək rəşadətinə görə» və «Əmək veteranı» medalları ilə təltif olunmuş, «Qızıl qələm», «Həsən bəy Zərdabi», «Açıq söz», «Nurlu qələm ustası», «Ustad sənətkar» mükafatlarına layiq görülmüş, bir çox fəxri təşkilatlara, ədəbi-bədii məclislərə üzv seçilmişdi. Ardıcıl olaraq vəzifələrdə çalışması Aqşin Babayevin bədii yaradıcılığına mane olmamış, boşluq, məsafə yaratmamış, əksinə həyatı dərindən öyrənməyə, insanları daha yaxşı tanımağa, mövzu seçməyə, kamil müasir yazıçı kimi yetişməsinə kömək etmişdir. Çoxsaylı vəzifələr, daima insanlarla təmasda olmaq Aqşin Babayevin bir insan kimi şəxsiyyətinə də müsbət təsir göstərmiş, təbiətində olan təvazökarlıq, ağayanalıq, nəciblik hissinin artmasında, onun ustad vətəndaş, sənətkar kimi tanınmasında əsas amillərdən biri olmuşdur.

Mənəvi-əxlaqi kamilliyin atributlarından olan təvazökarlıq böyük nemətdir. Dünya elmi, hissi-idraki düşüncə tədqiqatçıları onu insan ömrünün, bəzəyi mədəniyyətin sərvəti adlandırmışlar. Bununla yanaşı ona münasibətdə son dərəcə məsuliyətli, ehtiyatlı olmağı, «Bir inci saflığı varsa da suda, artıq içiləndə dərd verir su da» hikmətinə uyğun və layiq yanaşmağı tövsiyyə etmişlər. Təvazökarlığı həm də insanı səxsiyyət olmağa aparan müqəddəs yollardan biri kimi yüksək qiymətləndirmişlər. Bu baxımdan Aqşin Babayevin həm çoxsaylı vəzifələr daşıyıcılığı, həm şəxsiyyəti, həm də ədəbi-elmi və bədii yaradıcılığı bütövlükdə təvazökarlıq nümunəsidir. Yalnız bir faktı göstərmək kifayətdir ki, 2002-ci ildə çap etdirdiyi gecikmiş «Bir içim su istədim» şeirlər kitabı onun yüksək mədəniyyət sahibi, hicab hissi, sənətkar şəxsiyyəti, bəzən tələb olunanadan da artıq təvazökarlığı haqda çox söz deyir, özü də yaxşı söz, müasir söz deyir. Müstəqilliyimizin ikinci onilliyində çap olunan «Bir içim su istədim» şeirlər toplusu nəinki Aqşin Babayevin özünə, yaradıcılığına olan oxucu məhəbbətnə münasibəti yaxşı mənada dəyişdirdi, illərlə gizli qalan bakirə hisslər, duyğu və düşüncələrlə bəzədilən poetik nümunələrlə şeir həvəskarlarını sevindirdi, alim, nasir, dramaturq Aqşin Babayevi gözəl şair kimi təsdiq etdi. Müasir ədəbiyyatşünaslığı, söz xiridarını, poetik düşüncə sahiblərini, qələm dostlarını heyrətə gətirdi xalq şairi, həm də poetik söz xiridarı, şeir sərrafı Fikrət Sadıq yazır ki, «Qırx ildir gözəl ziyalı, nasir, alim, nəhayət dostum Aqşin Babayevi tanıyıram. Sir saxlamaqda bu qədər möhkəm olduğunu bilməzdim. Bu qırx il ərzində şeir yazdığını bir dəfə də dilindən qaçırmayıb…». Təvazökarlığa daxil olan sir saxlamağın özü də bir mədəniyyətdir. Son dərəcə geniş ürəkli dərin düşüncəli, yüksək əxlaqlı, tərbiyəli insana xas olan bir keyfiyyətdir. Gözəl – tanınmış-istedadlı şair Vaqif Bəhmənoğlu isə «Bir içim su istədim…» kitabın yazdığı «Nəğmənin də bəxti var» adlı səviyyəli, səmimi, ön söz xarakterli yazısında qeyd edir ki, «Bu kitabın əlyazmasını oxuyub rəyini bilmək üçün verəndə Aqşin müəllim sanki bir sirr açmış kimi belə dedi: - Vaqif, sən bilirsənmi ki, mən bütün ömrüm boyu, ardıcıl olaraq şeir yazmışam, yeniyetməlikdən indiki yaşıma qədər….» Şair Vaqifin Aqşin Babayevin dilindən eşitdiyi bu səmimi və gecikmiş etiraf, çox mətləblərə aydınlıq gətirməklə Aqşin Babayevin poeziya ilə bağlılığı və yaşamaq tarixini ortaya qoydu. Deməli, Aqşin Babayev poeziya aləminə elə-belə, sadəcə olaraq şeir yazmaq, şair olmaq üçün gəlməmişdi. Hislərini, duyğu və düşüncələrini oxucularla bölüşdürmək, şeir sevənləri lirik «Məni» ilə tanış etmək, görüşdürmək, ömür və tale yollarında enişli-yoxuşlu anlarını, müasir zaman və şəraitin tələb və ehtiyaclarından yaranan çoxsaylı problemlərini lirik «Mən» şəklində müasirlərinə çatdırmaq üçün gəlmişdi: Aqşin Babayevin gənclik illərindən başlayan şairliyinin ahıl çağlarında üzə çıxmasının bir səbəbi də, tanrıya yaxın olan babalığın kövrək, zərif təbiəti, hər şeyə həsrətlə, vaxt itirmədən yanaşmaq, axtarış, müşahidə və məşqlərdə ehtiyatlı, məsuliyətli olmaq cəhdi, sözə, pak müqəddəs poeziya səltənətinə xələl gətirməkdən qorxmaq duyğusu, vətəninə-dininə ana dilinə-türkçülüyünə böyük məhəbbət hissi olmuşdur. Aqşin Babayev klassiklərə xas olan bir ustalıqla «münacat» timsallı «Allahım» şeirində tanrı ruhunun hər şeydən, zaman və məkandan da uca olduğunu, bütün canlı və cansız varlıqların bu nurdan yarandığını yüksək poetik dillə ifadə edir.

Varlığımı sən yaratdın

Allahım!

Məni səadətin zirvəsin

Sən ucaltdın

Allahım!...

Səhərim səninlə açılır

Allahım!

Dünyaya Adınla nur saçılır

Allahım! (1, səh. 8)

Nəinki «Bir içim su istədim» kitabında Aqşin Babayevin əksər əsərlərində «Allahım!» ruhu» hakimdir. İlk gündən həyat-ömür-tale yollarını izləyən və addım-addım gəzən bu ruh, Aqşin Babayevin arzu, istək, duyğu və düşüncələrini müasirlərinə çatdırmaqda, dərd bilən, dərd anlayan, sevinməyi, həyatdan zövq almağı bacaran insanlarla həm söhbət olmaqda, dialoqa girməkdə əsas aparıcı və etibarlı vasitə olub. Bir də ona görə ki, hər bir ədəbi-bədii ilin məhsulları klassik ənənələrlə yanaşı, həm də ədəbi proses və mərhələlər kontekstində, lirik epik və dramatik növlərin tələbləri əsasında, Aqşin Babayev kimi xüsusi yaradıcılığa malik olan fərdi üslublar, sənətkarlıq prinsipləri əhatəsində götürülüb təhlil edildikdə daha kamil, inandırıcı görünür. Bu prinsipdə sənətkarın şəxsiyyəti, müasir zamanın tələb və ehtiyacları, ədəbi mərhələnin aktual, müasir problemləri əsas götürülür, sənətkar şəxsiyyətinin öncül xüsusiyyətləri «lirik Mən» şəklində əsərə hakim kəsilir. Bu baxımdan «Bir içim su istərdim» toplusunun əksər şeirlərində qaldırılan problemlər güclü bir obrazın, müsbət idyal daşıyıcısı «lirik mən»in poetik qanunları ilə idarə olunur. Bu şeirlər toplusunda «lirik Mən» güclü Vətən, mənəvi-əxlaqi cəhətdən kamil insan, tanrı haqqının daşıyıcısı, məğrur müsəlman, türk, milli ruh, milli zövq, adət-ənənə, müasir dərdli dünya, qəriblik, qürbət, ailə-övlad məhəbbəti, yaşamaq, sevilmək, var olmaq eşqi, «Gəzməyə qərib ölkə, ölməyə vətən yaxşı» hikməti, hissi, idraki kamilliyin daşıyıcısı nurlu baba, sədaqətli – nağıl nənə obrazı şəklində çıxış edir, özü də çox aydın görünür. Bu məziyyət, həm də sadə, lakin yüksək poetik deyim tərzi «Bir içim su istərdim…»ə estetik təravət, gətirməklə Aqşin Babayevin şairliyinə etibar, güclü inam hissi yaratmış, oxucu məhəbbəti qazandırmışdır. «İri naqqa balıqlar kütümləri udanda kişilərin yerini nakişilər tutanda yaşamaq istəməyən» müdrik insan bütün ruhu ilə «təmiz vətən» arzusunda olmuş, xalqına, millətinə olan sədaqət hissini-sevgisini azalmağa qoymamış, qüdrətli vətəni Azərbaycanla fəxr etmişdir:

Od yurduyam, kipriyim od, gözüm od,

Od yurduyam, söhbətm od, sözüm od,

Başdan-başa alovluyam, özüm od

Kül olarsan, torpağıma toxunma! (1, səh. 41)

Mövzular aləminin təbiiliyi və tipikliyinə baxmayaraq Aqşin Babayev bir çox cəhətdən oxşarı olmayan şairlərdəndir. Güclü-stabil ifa tərzinə, maraqlı, bənzərsiz janr xüsusiyyətlərinə, sözü-mətləbi özünəməxsus obrazlaşdırma məharətinə malik olan Aqşin Babayev müasir poeziya aləminə xüsusi bir «Aqşin Baba üslubu» bəxş etmişdir. Bu üslub özünün psixoloji, hissi-idraki təsir gücü, lirik-romantik qovşağı müasir səviyyəsi ilə bu az zaman kəsiyində, 2002-ci il ildən, «Bir içim su istədim…» kitabı çap olunandan sonra geniş oxucu məhəbbəti qazanmış, müasir tənqid və ədəbiyyatşünaslığın diqqətini cəlb etmişdi. Təbiilik, səmimilik, orijinallıq görkəmində, «hissi-idrakın tərcümanı» şəklində üzə çıxan bu şeir formasında hər bir əsər müasir insanın arxada qalan, xatirələrə dönmüş ömür çağlarının, minnətdarlıqla yad edilməsi, mədəni-əxlaqi cəhətdən bütövləşməsi-durulaşması üçün geniş şərait yaradır, poetik imkanlar açır. Digər tərəfdən sabahın oxücüsü, geniş mənada insanı kim olmalıdır? Sualına aydın, tutarlı və poetik cavab verir, şairin təvazökarlığı ucbatından gec çap olunan bu şeir toplusunun baş qəhrəmanı, özünü dərk edə-edə ayılan, sabaha doğru inamla addımlayan müasir insandır. Böyük, müqədəs vətənilə, qüdrətli xalqı-millətilə, yaraşıqlı-bol sərvətli torpağı ilə öyünən, şirin-ləziz ana dili, türkçülüyü və islamçılığı ilə fəxr edən, sağlam ailəsi, balaları, nəvələri ilə sevinən, qəlbində xeyiri, şəri, ümid və arzunu, acı və nisgili birgə gəzdirən müasir insan. Bu insan «Bir içim su istədim» toplusunda müsbət ideal daşıyıcısı olan lirik «Mən», «Aqşin Baba» surətində görünür, müasir insanı ayıq olmağa, elinin, vətəninin, ailəsinin qədrini bilməyə, canlı tarixlər olan baba və nənələrə hörmət etməyə çağırır. Bu insanın əzəli və əbədi sözü bu olub ki,

«Səndən uzaq səninlə bir olmuşam,

Səndən uzaq bulud kimi dolmuşam.

Qətrə-qətrə yaşlar axıb gözümdən,

Kədər yağıb, qüssə yağıb üzümdən.

İllər ötüb qovuşmuşam vətənə,

Qurban olum, qurban olum mən sənə!» (1, səh. 27)

Aqşin Babayev poeziyasında təbiətlə insan sanki bir kökdəndir. Hər ikisi arzular, hislər, duyğular bulağının şəffaf, axar suyudur. Hər ikisi eyni düşünür, bir dildə danışır, baxışları, kədərləri, arzu və istəkləri də birdir, hər ikisi, sevinir, kədərlənir, nə isə yaxşı bir iş görmək istəyir. «Bir içim su istərdim»də bütün canlı və cansız varlıqlar mənəvi cəhətdən insandan, insan isə təbiətdən qidalanır.

Sahildə ləpələr pıçıldaşdılar,

Ağ-ağ qağayılar qucaqlaşdılar,

Səni istədim!...

Sahildə ağaclar qolunu açdı,

Bir körpə yüyürüb üstümə qaçdı;

Səni istədim! (1, səh. 26)

Aqşin Babayevin şeirlərini oxuduqca hiss edirsən ki, şair insan qəlbinin daxili aləminə, zamanın mənəvi proseslərin birbaşa nüfuz etməyə ciddi səy göstərir. Odur ki, insanla bağlı psixoloji məqamlar, lirik duyğuların, təbii hiss və həyəcanların fəaliyyətindən, hərəkət dinamikasından yaranır, bu da əqlin həyata cəsarətlə daxil olmaq funksiyasını gücləndirir, hislərin irəliyə uçuş surətini artırır, «insan xoşbəxtliyi» mövzusunun gündəmə gəlməsi üçün geniş imkanlar açır. «Kədəri ürəyində, sevinci gözlərində, ürəyi yamyaşıl yarpaq, kövrək torpaq, sınıq şüşə kimi olan, ömrü boyu qəm yükünü daşıyan, səksəkəli yaşamaqdan yorulan qurban olum Azərbaycan adına, qurban olum çörəyimin dadına» deyən insan xoşbəxt olmağa əlbəttə ki, layiqdir. Odur ki, şair üzünü millətinə, müasirlərinə tutub deyir:

Uçma, qanadlanma səmalarda sən,

Öz yuvan, öz evin, elin yaxşıdır.

Göz dikmə özgənin yalan dilinə

Öz sazın, öz sözün, dilin yaxşıdır.

Bəzən acısa da içdiyim şərbət,

Zəhər ola bilməz, öz bulağında.

Başqa gözəllərin gizli dərdi var,

Sədaqət axtarma yad dodağında. (1, səh. 83)

«Bir içim su istədim» şeir kitabında şairin şəxsi mülahizələrinin məhsulu olan vətən, qəriblik, həsrət, qürbət mövzuları lirik-psixoloji üslubun formalaşmasına, inkişafına nəinki geniş şərait yaradır, eyni zamanda yeni insanın, «ideya-mənəvi məzmun» problemini ortaya qoymaqla, psixoloji dəyərləndirmənin köməyi ilə insanın sosial cəhətdən kəşfi mövzularını sıradan çıxarır. Nəticədə adi, sadə «kiçik» insan mənəvi-əxlaqi cəhətdən-daxilən və ümumən «böyük», «nəhəng» görünməyə başlayır. «Xəbərim olmur», «Buraxın məni», «Qürbətdə», «Sahildə», «Vətənim», «Can sənə qurban», «Kül olarsan», «Cavan olmaq istəyirəm», «Həyat necə gözəldir», «Azərbaycan adına», «Şuşaya bənzəyən daşlar», «Hümayun çalınanda» və digər şeirlərdə zahirən tutqun, könlü açılmayan, pərişan görünən lirik Mən, daxilən təlatümlü, müasirlərinə yaşamaq, həyat eşqi aşılayan müsbət ideal obrazında bütün «Bir içim su istədim….»i dolanır, insana, geniş mənada bəşəriyyətə kamil adam olmağı arzulayır.

Aqşin Babayevin məhəbbət mövzulu şeirləri də təxminən belədir. İnsana, geniş mənada bütün yaxşılıqlara olan məhəbbət, böyük sınaqlardan, çıxa-çıxa, əzab-əziyyətlərə dözə-dözə, mənəvi sarsıntılar keçirə-keçirə bərkiyir, şəxsiyyət kimi formalaşmanın əsas amillərindən biri kimi şərin, bütün pisliklərin qarşısını kəsməyə çalışan məğrur, vəfalı, sədaqətli, etibarlı qüvvəyə dönür. Son dərəcə saf insanı ucaldan və qocaldan məhəbbət ömrün dünənində, bu günündə, sabahında, gənclik, ahıl çağlarının, xatirələr dünyasının içindədir. «Aqşin səni andı, Vətənin, hər gecə, hər an, ah can sənə qurban Vətənim, can sənə qurban» deyən şair, bütün ruhu ilə etiraf edir ki,

…Məni heç kəs özünə bağlaya bilməz.

Bu dünyada nə pul, nə dövlət.

Bir ağam var mənim yer üzündə!

O da məhəbbət! (1, səh. 63)

Şairə görə məhəbbət tanrı sevgisi, insanın ömür, bəxt, tale yollarının bələdçisi, hissini-idraknı idarə edən, onu təbiətlə, gözəlliklə bağlayan tükənməz qüvvədir, güldür, çiçəkdir, nəğmədir ağayana təbiətdir məhəbbət.

Bəstəkardır – nəğməsini bitirdi,

Qocalmışdı – ümidini itirdi,

Özü köçdü, bizə fərəh gətirdi,

Bircə günlük gözü yaşlı nərgizim… (1, səh. 75)

Şairə görə Məhəbbət adi bir əşyada, sadə bir çiçəkdə, yazın gəlişi və sərinliyində, yayın istisində, payızın bol bəhərində və xəzanında, qışın soyuğunda, sərtliyindədir. Şairə görə məhəbbət əsl gözəllikdədir, ömrün «əlçatmaz uca dağ başıdır», gözəllik «uzaqlarda parlayan işıqdır, gözəllik təbii yaraşıqdır. Gözəllik yaşamaq, var olmaq, ömür sürməkdir, sevinc yaşları, insan nəfəsi, gülüş, körpə səsi, baba və nənələrin xeyir-düasıdır. Gözəllik sevgidir, insanın insana məhəbbətidir».

Bir kəlmə sözünlə dəyişdi aləm.

Silindi qəlbimdən kədər, qüssə, qəm.

«Sənsiz bu dünyanın ən bədbəxtiyəm»

Sənli günlərimin izinə qurban…(1, səh. 75)

«Bir içim su istədim…» şeirlər toplusunun başqa məziyyətlərindən də danışmaq olar. Şəxsən mənə görə bu şeirlər toplusu Aqşin Babayevin «tarixdə insan insanda tarix» kitabıdır. Ömür yolunun vərəqlənən, vərəqləndikcə, tükənməyən, zaman-dövr-şərait münasibətləri və əlaqələrinin sevinc, fərəh, şadlıq-qəm-qüssə-kədər dolu səhifələridir. Bütövlükdə ağayana bir insanın Aqşin Babayevin özüdür.

Ədəbiyyat

1/ Aqşin Babayev. Bir içim su istədim. Bakı, “Qapp-Poliqraf”, 2002, 191 səh.

׀וח‏לו

«ֿמסענמטכ, קעמב מסעאגטע� סכוה…»

ׁעאע�� ןמסג�שוםא ןמ‎עטקוסךמלף עגמנקוסעגף גטהםמדמ ןנמחאטךא, עאכאםעכטגמדמ זףנםאכטסעא, הנאלאעףנדא ְדרטםא ֱאבאוגא.

ֿמ‎חט� ְדרטםא ֱאבאוגא, ושו ס סאל�ץ נאםםטץ כוע ןנמבמגאגרודמ ןונמ ג סעטץמסכמזוםטט, מעכטקאועס� טםהטגטהףאכ�ם�ל סעטכול, טםעונוסם�לט זאםנמג�לט מסמבוםםמסע�לט ט חאםטלאוע המסעמיםמו לוסעמ סנוהט סמגנולוםםמי ןמ‎עטקוסךמי כטעונאעףנ�. ֲסו ‎עמ טססכוהףועס� ג סעאע�ו םא רטנמךמל עומנועטךמ-כטעונאעףנםמל לאעונטאכו.

SUMMARY

«Has constructed to leave the trace …»

The article is devoted to poetic creativity of Agshin Babayev – the prose writer, the talented journalist and playwright.

Agshin Babayev's poetry is differs the individual style, interesting genre features and takes a worthy place among the modern poetic literature. All it is investigated in the article on wide theoretical-literary materials.

ױאגונ ׁףנץאי ך�ח� ְץלוהמגא

ְְִֵָָֺֺֻׂ ױ׃ִ־ֲֵֵֶֽֽׁׂ־ֳ־ ֿ׀־ֳ׀ְֵׁׁ

ּ� דמגמנטל מ גסומבשטץ �גכוםט�ץ, ךמעמנ�ו חאענאדטגא‏ע םאטבמכוו ג�סמךמטםעוככוךעףאכ�ם�ו סכמט מבשוסעגא, ןמה גכט�םטול ךמעמנ�ץ ןנמטסץמהטע ט ןנמעטגמןמכמזם�י ןנמצוסס.

ױףהמזוסעגוםם�י ןנמדנוסס ג�הא‏שטץס� טכט זו דוםטאכ�ם�ץ כטקםמסעוי םו וסע� מסום�‏שטי עמכ�ךמ מע ןנטנמה� ט מסגושא‏שטי עאכאםע דוםט�. ־םמ ןנמטסץמהטע םו אבסענאךעםמ ךאך ןנטנמהםמו �גכוםטו, א סעאםמגטעס� מכטצועגמנוםטול קא�םטי עמדמ מבשוסעגא, ג ךמעמנמל סףשוסעגףוע עגמנוצ-ץףהמזםטך. Cמחנוגאוע, סעאםמגטעס� ץףהמזוסעגוםםמי צוםםמסע�‏ ט ןנמדנוססמל ג ךאךמי עמ ןונטמה מבשוסעגוםם�ץ ןנמצוססמג, עמ וסע� ןמה גכט�םטול ט גמח-הויסעגטול סנוה� ןנמטסץמהטע עאך םאח�גאול�ו «במזוסעגוםם�ו �גכוםט�». ֿמ‎-עמלף, אככודמנטקוסךא� סטכא ץףהמזוסעגוםםמדמ עגמנקוסעגא ס פאםעאחטוי ץףהמ-זוסעגוםםמדמ ל�רכוםט� עגמנצא ןנוגנאשאועס� ג םוקעמ דוםטאכ�םמו. ָעאך, מךנףזא‏שטי לטנ ץףהמזםטךא, ודמ ץףהמזוסעגוםםמו גממבנאזוםטו ט טםעוככוך-עףאכ�ם�י לטנ עגמנטע קףהוסא, ךמעמנ�ו כ‏הט גמסןנטםטלא‏ע ךאך גהמץםמגכ�‏-שטי טץ ‎סעועטקוסךף‏ הויסעגטעוכ�םמסע� םא גמחג�רוםם�ו ןמהגטדט ג מב�הום-םמי זטחםט, םו ןנטחםאגא� סובו ג עמל, קעמ ץףהמזוסעגוםםמו עגמנוםטו ט וסע� גםףענוםם�� ‎םונדט� ך נאחכטקםמדמ נמהא זטחםוםם�ל ךמככטחט�ל. �עמ ןנטגמהטע םאס ך ל�סכט מ עמל, קעמ לטנמגמו ןנמסענאםסעגמ, ודמ נאחגטעטו םאץמהטעס� ןמה סטכ�םוירטל גכט�םטול טסעטםםמדמ עאכאםעא, עגמנצא, סמחטהאעוכ�, ךמעמנ�י ט מןנוהוכ�וע הףץמגם�י לטנ מבשוסעגא. ־םמ ןנמטסץמהטע ג נאחכטקם�ץ ךאעודמנט�ץ ‎סעועטךט ג חאגטסטלמסעט מע מךנףזא‏שוי סנוה� ט עוץ חאהאק, ךמעמנ�ו סעאגטע ןונוה סמבמי מבשוסעגמ. ֺ ןנטלונף, סךףכ�ןעףנ� ט ךאלוםמןטסט הנוגםטץ סעאםמג�עס� טסעמנטקוסךטל פאךעמל ןנמצוססא נאחגטעט� כ‏הוי סגמודמ גנולוםט. ָכט זו למזול סממבשטע� ףגאזאולמלף םארולף קטעאעוכ‏ מ עמל, קעמ כ‏במי מבשוסעגוםם�י ןנמדנוסס גוהוע םו עמכ�ךמ ך נאחגטעט‏, םמ ט ןמ�גכוםט‏ ןנוךנאסםמדמ, מהםמדמ טח סולט לטנמג�ץ קףהוס ודטןועסךטץ ןטנאלטה ט ספטםךסא םוהאכוךמ מע ודטןועסךמדמ דמנמהא ֺאטנא, ג נאימםו ֳטח�. ֽאחמגול ושו מהטם םאדכ�הם�י ןנטלונ םארטץ עומנועטקוסךטץ ןמכמזוםטי, עאךמי פאךע, ךאך דוםטאכ�םמ סמעגמנוםםמו ט םוטחגוסעםמ ודמ עומנועטקוסךמו מסל�סכוםטו ג סמחהאםטט רוהוגנא- ֿטחאםסךף‏ בארם‏. ֿנטלונמג עמלף םולאכמ, א טסעמנט� נאחגטעט� קוכמגוקוסעגא טלווע םו עמכ�ךמ עומנועטקוסךף‏, םמ ט ןנאךעטקוסךף‏ פמנלף נאחגטעט�, ךמעמנף‏ סמחטהא‏ע מעהוכ�ם�ו גוכטקאירטו ל�סכטעוכט, דוםטאכ�ם�ו עגמנצ�-ץףהמזםטךט ט כטקםמסעט, ךמעמנ�ו סגמטל סמעגמנוםם�ל מבכאדמנאזטגא‏ע קוכמגוקוסךטי ןנמדנוסס ט מםמ םמסטע בוסךמםוקם�י ץאנאךעונ. �עמ ט וסע� נאחגטעטו ט ןנמדנוסס גסודמ קוכמגוקוסעגא. ־הםאךמ, ןמ זטחםט םו עמכ�ךמ ןנמטסץמהטע ןנמדנוסס, נאחגטעטו, מקום� לםמדמו עונ�וע סגמי סל�סכ, חםאקוםטו ג מבשוסעגו ט ןמדטבאוע. �עטל חאםטלאועס� אנץומכמדטקוסךא� םאףךא ס אךעטגם�ל גלוראעוכ�סעגמל ‎עםמדנאפטקוסךמי םאףךט. ֲ טסעמנטט קוכמגוקוסעגא םאל טחגוסעםמ מדנמלםמו ךמכטקוסעגמ דמנמהמג-דמסףהאנסעג, ךמעמנ�ו ןמסכו סגמודמ ןנמדנוססטגםמדמ נאחגטעט� ףץמהטכט ג םוב�עטו ט סעאםמגטכטס� טסעמנטקוסךמי ןאל�ע�‏ םאנמהמג לטנא. ֽאהוולס�, קעמ ףגאזאול�י קטעאעוכ� עמזו ןנטהוע סםאלט גלוסעו ך עמי פטכמסמפסךמ-כמדטקוסךמי ל�סכט מ עמל, קעמ גוקםא ןנטנמהא, א קוכמגוקוסךא� ןנטנמהא ג נאחכטקם�ץ ףדמכךאץ לטנא גנול� מע גנולוםט ףדאסאוע, ןמדטבאוע ט עונ�וע סגמו לטנמגמו חםאקוםטו. ֿנטץמהטל ך ג�גמהף מ עמל, קעמ גסו ןנטץמהטע ט ףץמהטע, א מסעאועס� עמכ�ךמ קוכמגוקוסךא� ל�סכ� ג לאעונטאכ�םמי ט הףץמגםמי ךףכ�עףנו, קעמ ןנוגנאשאועס� ג פטכמסמפסךמו חםאםטו. ֿמ‎עמלף פטכמסמפט� םו וסע� טסעמנטקוסךט ךמםסעאעטנף‏שטי פאךע, א ןמסעמ�םםמ נאחגטגא‏שווס� קוכמגוקוסךמו חםאםטו - טהוט, עגמנ�שטו לטנ, ג ןנמסענאםסעגו ךמעמנמדמ סףשוסעגףול ט ל� ס גאלט. ֺאזה�י ןונטמה ‎ןמץאכ�םמדמ נאחגטעט� קוכמגוקוסעגא ג�הגטדאוע סגמטץ עגמנצמג ץףהמזוסעגוםםמדמ, ‎סעועטקוסךמדמ ךנוהמ, ךמעמנ�י סעאםמגטעס� המלטםטנף‏שטל ג פמנלטנמגאםטט קוכמגוךא, מעעףהא ט גסודמ מבשוסעגא, ג ךמעמנמל מבטעאוע ץףהמזםטך. ױףהמזוסעגוםםמו םאקאכמ גסודהא םוסוע ג סובו טהואכ�, ל�סכט, ךמעמנ�ו, גמחהויסעגף� םא סנוהף סגמודמ מבטעאםט�, פמנלטנףוע עף טכט טםף‏ פט-כמסמפסךף‏ ל�סכ�, מכטצועגמנ�‏שף‏ סגמו גנול�. ֽמ ןמ�גכ�‏עס� טםמי נאח טהוט, ל�סכט, ךמעמנ�ו סעאםמג�עס� םו עמכ�ךמ ‎ןמץאכ�ם�לט ןמ סגמוי חםאקטלמס-עט, םמ ט מבשוקוכמגוקוסךטלט ט םוןנוץמה�שטלט. ֺ ןנטלונף, פטכמסמפסךטו טהוט גוכטךטץ ס�םמג קוכמגוקוסעגא, עאךטץ ךאך ְנטסעמעוכ�, ֺאםע, ֳודוכ�. ּמז-םמ ןונוקטסכטע� ןמהמבםמדמ נמהא ל�סכטעוכוי, טהוט ךמעמנ�ץ םו עונ�‏ע סגמודמ סל�סכא ט חםאקוםט�, א מבכאדמנאזטגא‏ע קוכמגוקוסךטי נאחףל גמ גסו גנולוםא. ּ� למזול סממבשטע� ףגאזאולמלף קטעאעוכ‏ עגמנצמג לףח�ךאכ�םמדמ טסךףס-סעגא, עאךטץ ךאך ֳאיהם, ּמצאנע, ֱאץ, ֱועץמגום, ךמעמנ�ו סגמוי ץףהמזוסעגוםםמ-‎סעועטקוסךמי ןנטנמהמי לףח�ךאכ�םמדמ ל�רכוםט� סעאכט גוקםמי צוםםמסע�‏ גסודמ קוכמגוקוסעגא. ָץ םוןנוץמה�שוו חםאקוםטו םו עמכ�ךמ ןמ סגמוי ‎סעועטקוס-ךמי ןנטנמהו, םמ ט פטכמסמפסךמי חםאקטלמסעט טץ טלוםא גןטסאכטס� ג גוקםמסע� קוכמגוקוסךמדמ ב�עט�. ֽאחגאםם�ו עגמנצ� טסעמנטט קוכמגוקוסעגא םו עמכ�ךמ טלו‏ע םוןנוץמה�שוו חםאקוםטו, םמ ט גסודהא מךאח�גא‏עס� עמי םומבץמהטלמס-ע�‏ ג ןנטנמהו ןונלאםוםעםמדמ קוכמגוקוסךמדמ נאחגטעט� ןמ סגמוי סטכו ‎םונדטט ל�סכט, גמחהויסעגף‏שוו םא מבשוסעגוםםמו נאחגטעטו ךאזהמדמ םאסעמ�שודמ גנולוםט. �עט צוםםמסעט םוןנוץמה�שט, םומבץמהטל� הכ� גסוץ גנולום ט םאנמ-המג. ֲ ךאזהמי םאצטמםאכ�םמי ךףכ�עףנו וסע� סגמט בכאדמהוםסעגף‏שטו צוםםמס-עט, טםמי נאח האזו םוןנוץמה�שטו הכ� ךמםךנועם�ץ םאנמהמג ט ךמםעטםוםעמג. ֺ ןנטלונף, לףדאלםמו טסךףססעגמ ט אר�דסךא� לףח�ךא אחונבאיהזאםסךמדמ םאנמהא. ֱוחףסכמגםמ, מםט םוןנוץמה�שט, בוסצוםם� ט �גכ�‏עס� טסעמקםטךמל גהמץםמגו-םט� צוכמדמ םאנמהא. ֿמהמבם�ו ךףכ�עףנם�ו צוםםמסעט, ג עמל קטסכו ט ןמ‎חט� םמס�ע ג מסםמגםמל כמךאכ�ם�י םאצטמםאכ�ם�י ןנטמנטעוע, םמ םו �גכ�‏עס� מבשו-לטנמג�לט צוםםמסע�לט. ױמע� מםט למדףע גץמהטע� ג ןנטחםאםם�ו ךמםעטםוםעאכ�-ם�ו סממבשוסעגא ךאך םאצטמםאכ�ם�ו םוןנוץמה�שטו צוםםמסעט, םמ םו במכוו. ֿמ-המבם�ו ןנטלונ� למדףע ב�ע� ט וסע� ף גוכטךטץ םאנמהמג ֺטעא�, ָםהטט, �ןמםטט ט לםמדטץ לםמדטץ הנףדטץ. ֽמ ל� דמגמנטל מ עאךטץ צוםםמסע�ץ, ךאך ֽטחאלט ֳ�ם-הזוגט, ץףהמזוסעגוםםמו עגמנקוסעגמ ךמעמנמדמ םמסטע ג סובו םוןנוץמה�שטו פטכמסמפסךטו טהוט, ךמעמנ�ו הא‏ע ‎םונדועטקוסךטי טלןףכ�ס נאחגטעט� פטכמ-סמפסךמי ל�סכט קוכמגוקוסעגא ג סגמול ןונלאםוםעםמל ןנמהמכזוםטט.

ױמעטל ג�סךאחאע� ל�סכ� מ עמל, קעמ ג ספונו עגמנקוסעגא ל�סכ� גוהוע ך סמגונרוםסעגף גסודמ קוכמגוקוסעגא. ַהוס� ל� טלוול ג גטהף מעךנ�עט� םמבוכוגסךטץ כאףנואעמג, ךמעמנ�ו ןנטםמס�ע בכאדמ גסולף קוכמגוקוסעגף. ־הםאךמ, עוץםטקוסךא� ל�סכ� קוכמגוקוסעגא, האזו ג ג�סרוי סעוןוםט סמגונרוםםא�, ג ןמסכוהף‏שול הטאכוךעטקוסךמל נאחגטעטט למזוע מענטצאע�ס� ג םמג�ץ מעךנ�עט�ץ. ֲ פטכמסמפסךמי םאףךו גוכטקאירטו מעךנ�עט�, ןנטםמס� קוכמגוקוסע-גף בכאדמ, סמץנאם�‏עס� ג טסעמנטט נאחגטעט� גסודמ קוכמגוקוסעגא. ֲ ‎עמל ט וסע� סןוצטפטקוסךא�, סףשוסעגוםםא� נאחםטצא לוזהף בכאדמל דףלאםטעאנםמ – פטכמ-סמפסךטל ט םאףקםמ-עוץםטקוסךטל סמגונרוםסעגמל םאףךט. ָםמי פטכמסמפ למזוע גמחנאזאע�, קעמ ט פטכמסמפסךטו ל�סכט ט טהוט למדףע ףסעאנוגאע�, מבםמגכ�ע�ס�, מענטצאע�ס�. ־הםאךמ, טסעמנט� פטכמסמפטט המךאחאכא זטחםוםםמסע� טהוי םו עמכ�-ךמ הנוגםודנוקוסךטץ פטכמסמפמג, טכט ךטעאיסךטץ, טכט טםהטיסךטץ פטכמסמפמג, טכט סמגנולוםם�ץ האזו םאל דוםטאכ�ם�ץ פטכמסמפמג, מסמבוםםמ ג פטכמסמפטט ךףכ�עףנ� ט ג פטכמסמפטט םאףךט. ֽו בףהול חאדנףזאע� ט חאדנמלמזהאע� םארף ל�סכ� במכ�רטל ךמכטקוסעגמל טלום םו עמכ�ךמ הנוגםטץ, םמ ט סמגנולוםם�ץ גוכטקאירטץ פטכמסמפמג. ֳכאגםא� םארא צוכ�, ףבוהטע� םארודמ ףגאזאולמדמ קטעאעוכ�, קעמ פטכמסמפסךא� ל�סכ� ט פטכמסמפסךא� םאףךא ‎עמ זטגא� ןנטנמהא קוכמגוקוסךמדמ עגמנוםט�, םאץמה�שודמס� ג הטאכוךעטקוסךמל, ןונלאםוםעםמל, ןנמדנוססטנף‏שול חםאםטט גסודמ קוכמגוקוסעגא. ָסעמנט� פטכמסמפסךמי ל�סכט סךאחאםםמלף �נךטי ןנטלונ.

ּטנמחהאםטו ג סגמול נאחגטעטט מןטנאועס� םא עו פטכמסמפסךטו טהוט, ךמעמנמו ןנטםטלאועס� גסול קוכמגוקוסעגמל ךאך ‎םונדט� ךאקוסעגוםםמדמ סךאקךא ג נאחגטעטט קוכמגוקוסךמדמ נאחףלא. װטכמסמפסךמ-‎סעועטקוסךטו גמחחנוםט� גסודהא וסע�, ב�כט ט בףהףע םומבץמהטלמי מסםמגמי ץףהמזוסעגוםםמדמ, ג עמל קטסכו ט לףח�ךאכ�םמדמ ל�רכוםט� גסוץ םאנמהמג ַולכט.

ֳםמסומכמדטקוסךמו מבמסםמגאםטו לועמהא ג טסךףססעגו סג�חאםמ ס ודמ ןמחםא-גאעוכ�םמי ןנטנמהמי, דהו ץףהמזוסעגוםםמו ל�רכוםטו נאסךנ�גאוע ןנטנמהף ןמ-ם�עטי ג ץףהמזוסעגוםםמל עגמנקוסעגו, םמ ט סטםעוחטנףוע ךמםךנועםמ-קףגסעגוםם�ו מענאזוםט� סףשוסעגף‏שטץ סעמנמם סמצטאכ�םמ-‎סעועטקוסךמי ץאנאךעונטסעטךט ל�סכט ץףהמזםטךא. ְךסטמכמדטקוסךמי מסםמגמי טסךףססעגא �ג-כ�‏עס� םו עמכ�ךמ ודמ ןמחםאגאעוכ�ם�ו פףםךצטט, םמ ט ג�נאבמעאםם�ו נאחכטק-ם�לט גוכטקאירטלט ץףהמזםטךאלט לועמהמג סמחהאםט� םוןנוץמה�שטץ צוםםמס-עוי טסךףססעגא.

ֲ�רו טחכמזוםם�ו פטכמסמפסךמ-‎סעועטקוסךטו ט ץףהמזוסעגוםםמ לועמהמ-כמדטקוסךטו ןמכמזוםט� טסץמה�ע טח פטכמסמפסךטץ ןמסעףכאעמג, טהויםמ ענאךעףו-ל�ץ ל�סכוי ןנמפוססמנא ׂוכ�לאםא ֳאהזטוגא, ךמעמנ�י ג סגמטץ פטכמסמפסךמ-‎סעועטקוסךטץ נאחנאבמעךאץ ןמכמזוםטי סגמוי ךאםהטהאעסךמי הטססונעאצטט ףבוהטעוכ�םמ נאסךנ�גאוע סףע� ןנמטסץמה�שטץ �גכוםטי ט ג�גמהטע טהו‏ מ עמל, קעמ פטכמסמפסךטו טהוט ןנטם�ע�ו ט ףעגונזהוםם�ו ג ןנאךעטךו םאנמהמג לטנא, טלו‏ע םוןנוץמה�שף‏ סטכף ט �גכ�‏עס� מסםמגמי נאחגטעט� לטנמחהאםט� ג מבשוקוכמגוקוסךמל ןמםטלאםטט ‎עטץ טהוי. ֳכאגםא� מסםמגא לטנמחהאםט� גסודמ קוכמגוקוסעגא הונזטעס� םא פטכמסמפסךטץ טהו�ץ גוכטקאירטץ ל�סכטעוכוי נאחכטקם�ץ גנולום קוכמגוקוסךמדמ נאחגטעט�. ֿףסע� ‎עמ ןנטחםאםםמ טהואכטסעטקוסךמי ל�סכ�‏ ֳודוכ� מ עמל, קעמ לטנמל הגטדא‏ע טהוט. ־הםאךמ, מענטצאע� ‎עף ל�סכ� םו עמכ�ךמ םו סכוהףוע, א םומבץמהטלמ גח�ע� םא גממנףזוםטו ג םאףקם�ץ ךנףדאץ ט ג עוץםטקוסךמי ספונו םאףקםמדמ עגמנקוסעגא. ׀ואכטסעטקוסךמו ןמםטלאםטו ט ןנועגמנוםטו ג זטחם� דוםטאכ�ם�ץ פטכמסמפסךטץ טהוי ט וסע� דכמבאכטחאצט� קוכמגוקוסעגא ג לטנמגמל ןנמסענאםסעגו. ׳וכמגוקוסךא� ל�סכ� ג סגמול נאחגטעטט גסודהא גוהוע ך סמחהאםט‏ פטכמסמפסךמי טהוט, ךמעמנא�, גמןכמשא�ס� ג ןנאךעטךף ב�עט�, סעאםמגטעס� סל�סכמל זטחםט מבשוסעגא.

ֻטעונאעףנא

1.ְסכאםמגְ. «ָסךףססעגמ ט גמסןטעאםטו» (םא אחונב. �ח.) ֱאךף, 1967.ָחה. ֳ�םהזכטך

2. ֲאםסכמג ֲ.ֲ. «ֲסוסעמנמםםוו גמסןטעאםטו כטקםמסעט גטה� טסךףססעגא». ּ., «ׁמג.ץףהמזםטך». 1963.

3. ֲאםסכמג.ֲ.ֲ. «ׁמהונזאםטו ט פמנלא ג טסךףססעגו». ּ., «טסךףססעגמ», 1956.

ױײְֻׁ�

ׁטגטכטח� הצםיאם�ם טםךטראפ ןנמדנוססטםטם �סאס ה�י�נט פ�כס�פט טהויאם�ם ש�יאעא ע�עבטד והטכל�סטםה�ם בא�כ�ה�נ. ֱףםףםהא ס�ב�בט, ת�לטיי�עה� ןצץע�כ�רלטר, ח�נףנ�עה�ם ‎�כ�ם, פ�כס�פט פטךטנכ�נטם ג� ם�ח�נטיי�כ�נטם יאנאםלאס� ם�עטת�סטםה� לצלךצם מכהף�ףםף ןנמפוססמנ ׂוכלאם �את�יוגטם פ�כס�פט פטךטנכ�נטםה�ם איה�םכ�ד יאנאםל�רה�נ.

ׁ׃ְּּ׀ֹ

The basic value and main factor of the progress of development the civilized world is to create philosophical idea. And it is connected with theoretical research and philosophical thoughts according to the resources of professor Telman Hajiyev, for putting into practice.

ְ�איוגא ּ�כאש�ע ׀�פאוכ ד�ח�ע

«ֲָ�ְִֽ» ֵָֹֿׁ ��ֽ�� ִ�ֲֻ�ׂ ִ׀ְּ ְֵׂׂ׀�ֽ�ֽ ׁ��ֽ�ִָֽׁ�

ֱ.ֲאשאבחאה�םטם «ֲטתהאם» ןיוסט טכך ה�פ� 1958-תט טכטם הוךאבנ�ם 27-ה� �.�אבבאנכ� אה�םא ֺטנמגאבאה (��םת�) ִ‏גכ�ע ִנאל ׂואענ�םהא עאלאראיא דמיףכהף. ׂאלאראם�ם דףנףכףרקף נוזטססמנף �ל�ךהאנ טםת�ס�ם�ע ץאהטלט �צסוים ׁףכעאםמג לצך�לל�כ, לאנאדכ� עאלארא יאנאעלאד צקצם, לצאסטנ ל‏גחףהא יאח�כאם ןיוסכ�נ� דאי�� טכ� יאםארלאד ע�כ�בטם� תטההט נטאי�ע וה�נ�ך, �ס�נטם �ם יאץר� ת�ש�עכ�נטםטם דאבאנ�ד גונטכל�סטם� םאטכ מכלףרהף. ׂאלאראם�ם טכך וןטחמהףםהאם בארכאל�ר, סמם ‎�כטרטם� ד�ה�נ דףנףכףרקף נוזטססמנףם ה�י�נכט יוםט וסעועטך טפאה� גאסטע�כ�נט ם�ח�נ� קאנן�נה�; נוזטססמנ פטךנט, נוזטססמנ הצרצםת�סט ב�הטט ע�נעטבאעהא הא, אךעימנכאנ�ם ש�נ�ך�עכ�נטםה� ה� ‏חצםצ ‎‏סע�נטנהט. «�ס�נטם דףנףכףרף המכ�ףם מכלאדכא, מםףם טהויאס� טכ� צחגט סףנ�עה� בא�כ�ה�נ. ״�ךטככ�נ אנאס�םהא תאםכ� �כאד� מכלאדכא, אךעימנכאנ�ם לטחאםכאנ� מכהףדתא ס�כטסהטנ. �ס�נטם דףנףכףרף מםףם טהויאס�ם�ם אק�כלאס�םא, ש�נ ר�ךכטם ‏חצםה� לצ�ככטפ ע�נ�פטםה�ם ם�ח�נה� עףעףכאם פטךנטם עאלאלכאםלאס�םא יאץ�םהאם ך‏ל�ך והטנ» (5).

«ֲטתהאם» ןיוסטםטם סצזוע ג� ךמםפכטךע ץ�עעט אהאלכאנ אנאס�םהא המסעכףד, ס�האד�ע ג� ל�ש�בב�ע ל�ס�כ�כ�נטם� טסעטםאה והטנ. ַ‏שנאבמג, �רנ�פ ג� װ�ץנ�ההטם ש�ליונכטהטנכ�נ. ַ‏שנאבמג ֱאך�יא ‎�כטב אכטל מכהףדהאם סמםנא המ�לא ך�םהטםט, וכ-מבאס�ם�, טסעט מתא��ם�, ש�עעא אםאס�ם� בוכ� ףםףהףנ, שאל�יא יףץאנ�האם באץ�נ. ֿסטץמכמ‎טיא וכלט סאש�סטםה� קאכ�רלאס�םא באץלאיאנאד, �ם סאה� ל�ס�כ�כ�נט ה� ה�נך ועלטנ, האשא המ�נףסף, ה�נך ועל�ך טסע�לטנ. ־, וכל אכ�לטםה� ןטס אכטל מכהף�ף ךטלט, יאץר� אטכ� בארק�ס� הא הויטכהטנ. װ�ץנ�ההטם, �רנ�פ, ֿאךטח� – לצסב�ע ןכאםהא גונטכ�ם בף לצבאנטח טםסאםכאנ ַ‏שנאבמגא ע�סטנ ‎‏סע�נטנ, עףעהף�ף ימכףם הצח‎צם מכלאה��ם� מםא בארא סאכ�נכאנ. ֱף ץויטנץאש טםסאםכאנ ַ‏שנאבמגףם קאע�רלאיאם ת�ש�עכ�נטםט מםףם צחצם� הויטנ, םאדטס ש�נ�ך�עכ�נטםט ת�סאנ�עכ� ע�םדטה והטנ, כאח�לט ל�סכ�ש�עכ�נ גונטנכ�נ. ֱוכ�כטךכ�, בף ימכףםף אחאם «אכטלטם» אטכ�סטםטם הא��כלאס�םא ימכ גונלטנכ�נ.

׀וזטססמנ ןיוסט טךט ץ�עע צחנ� טםךטראפ ועהטנטנהט: בטנטםתט, ׁףכעאםכא ױאכטה�םטם דףנהף�ף ע�ל�כט קצנצך אטכ�םטם עאכויט, טךטםתט, ״�כאכ� טכ� �רנ�פטם סוג‎טסט. ־םסףח הא לצנ�ךך�ב מכאם בף סוג‎ט ױאכטה�םטם באת�ס� ֿאךטח�םטם �רנ�פט ה�כטת�סטם� סוגל�סט טכ� האשא הא לצנ�ךך�בכ�רטנהט. ��נ‎טם לצםאסטב�עכ�נ בארכאי�נה�. ׂאלאראק�, ‏ח ךוקלטר ל�ש�בב�עטםטם ץאעטנטם� ג� המסעכף�ףםא סאהטד דאכאם, �ץכאד ןנטםסטןכ�נטםט דמנףיאם װ�נץ�ההטםכ� ׁףכעאם ַ‏שנאבמג ג� ױאכטה�םטם לצםאסטב�עטםט, הט‎�נ ע�נ�פה�ם ״אכאכ�, ֿאךטח� ג� �רנ�פ ץ�עעטםט ויםט גאץעהא טחכ�ל�י� בארכאי�נה�.

ׁףכעאם ַ‏שנאבמג נמכףםף ץאכד אנעטסעט �רנ�פ ֹףסטפחאה� מיםאי�נה�. ־, ַ‏שנאבמגףם מבנאח�ם� ק�עטם ג� לצנ�ךך�ב ץאנאךעונה� צח� ק�ץאנעלאד צקצם האץטכט ש�יאתאםכאנכא המכף ‎�נ‎טם ג�חטיי�עכ�נ ךוקטנטנהט. ׂאלארא במיף ׁ.ַ‏שנאבמגףם (�.ֹףסטפחאה�) קטנךטם ת�ש�עכ�נט לויהאםא ק�ץ�נה�, אללא בף ךויפטיי�עכ�נטם שאל�ס�ם�ם בטנ אהאלהא ת�לכ�םל�סט ע�בטט ס�סכ�םלטנהט. ֺאםעהאם סטעאע ‎�עטנל�ך טסע�ל�סט, ד�םהטם טנטכטיטם� טנאה עףעלאס�, �כטםט תטבטם� אע�ב עוח-עוח סטעאע אץעאנלאס�, לצ�ככטל�סטםטם ה‏רצםה�ךט ֻוםטם מנהוםטםט קמץףראדכ� אםאכאנ�ם לוהאכ�םא ב�םח�על�סט מםף פאתט�כט ג�חטיי�עה�ם ‎צכצםת אהאל ג�חטיי�עטם� סאכ�נה�. ׁ.ַ‏שנאבמגףם אכטל מכלאס�םא באץלאיאנאד, מםףם שוק בטנ וכלט �ס�נט שאדד�םהא האם�ר�כל�נ, בף �ס�נכ�נטם לאשטיי�עטם� טנאה עףעףכלףנהף. ְךעימנ מיףםףםףם בצעצם טםת�כטךכ�נטכ� סףנ�עטם האץטכט חטההטיי�עכ�נטםט ‎‏סע�נל�י� קאכ�ר�נה�. ־, ַ‏שנאבמגףם ע�ךת� ןטס אכט� בארק�ס� הויטכ, ש�ל ה� םאץ�כ�פ בטנ ‏גכאה מכלאס�ם� ל�שאנ�עכ� ‎‏סע�נטנהט. ֺ�םהה� ע�ך-ע�םשא דאכאם אםאס�ם� יאה�םא סאכלאיאם ַ‏שנאבמג – �.ֹףסטפחאה� ה‏גכ�עטם אםאס�םא ך�סהטיט ל�גאתטבט ה� קמץ ב‏יצך םאנאח�כ�דכא אםאס�םא ‎‏םה�נטנהט. ְםתאד אךעימנףם בצעצם ס�יכ�נטם� באץלאיאנאד, ע�םדטהטם דויה ועהטיט ךטלט, מבנאח, ב�הטט עטן תאםכ� מכלאה�� צקצם לאשטנ אנעטסעטם מיףםףםהא הא סץולאעטך ע�סטנ בא��רכאל�רה�נ. ׂאלארא ׁ.ַ‏שנאבמגףם (�.ֹףסטפחאה�םטם) אטכ�סט ױאכטה� טכ� ל�שך�ל�ה� באנ�רלאס� טכ� סמםא קאע�נה�. ��עעא ׁ.ַ‏שנאבמג ‏ח אםאס�, דמתא לצ�ככטל�סט ג� ךמככוךעטגטם באראדא צחגכ�נטכ� ה� באנ�ר�נה�. ֻאךטם ןיוסטם ךףכלטםאסטיאס� ג� פטםאכ� עאלאראק�ם� נאח� סאכל�נה�. �ס�נטם, הול�ך מכאנ ךט, סמםףםאתאם ‏ח ב�ה �ל�ככ�נטםה�ם �כ ק�ךל�י�ם ׁ.ַ‏שנאבמגףם עאלאראם�ם סמםףםהא בטנה�ם-בטנ�, בוכ�ת� אסאםכ�דכא, עוח-ע�כ�סטך ע�נבטי�כ�םל�סט, ס�שגכ�נטםט בארא הצרצב א��ככאםלאס� דוינט-ע�בטט ‎‏נצםצנהצ. ׂ�םדטהקט �םג�נ ֹףסטפמ�כף «�ה�בטייאע ג� טםת�ס�ם�ע» ד�חועטםה� קאן ועהטנהטיט ל�דאכ�סטםה� יאח�נה�: «�ס�נטם ל�נך�חטםה� הףנאם ַ‏שנאבמגףם ב�הטט סףנ�עט עאלאלכאםלאה�� צקצם עאלאראק� מםףם טסכאש�םא הא טםאםל�נ, לצ�ככטפטם ק�ץאנה�� ש‏ךל� בט‎אם� דאכ�נ.

ֱטחת�, «ֲטתהאם» �ס�נטםטם �סאס סףנ�עט מכאם ׁףכעאם ע�בט�עטםה�ךט ל�םפט ץצסףסטיי�עכ�נט כ��ג ועל�ך צקצם ‏חצםה� ךטרטכטך, ל�נהכטך ךויפטיי�עכ�נט עאןלאכ�, נףשט טחעטנאבכאנ ךוקטנל�כט ג� ןיוסטם ל‏גחףסףםא תאםכ� בטנ סטלא, בטנ מבנאח ךטלט האץטכ מכלאכ�ה�נ. ֱףםףם צקצם, �כב�עע�, לצ�ככטפ ג� נוזטססמנ ס‏חקצכצי� דאן�כלאלאכ�, ׁףכעאםכא �כאד�האנ מכאם ְםא, ּצ�ככטל� ג� ױאכטה� ס�שם�כ�נטםט בטנ ה� טרכ�ל�כטהטנ» (2).

ֳףכאל םאלףסכף �ל�ךכ� ל�ר�ףכ מכלאד טסע�ל�י�ם, ‎צםצםצ ךופה� ךוקטנ�ם בטנ אהאלה�נ. ־םא וכ� ‎�כטנ ךט, ש�יאעהא שאל� מםףם ץויטנץאש�ה�נ. ־הףנ ךט, �כטם� הצר�םט סא�א-סמכא ס�ן�כ�יטנ, המסעכאנ� טכ� ‎צםכ�נטםט בארא גףנףנ. ֻאךטם ש�יאע מםףם הצרצםהציצםצם �ךסטם� האגאל והטנ. ֳףכאל האנא הצרהצךה� המסע-עאם�ר� ס�םאדהאם ךוקטנטנ, ב�נך�-במרא הצרצנ. ־, ‎וע-‎וה� אי�כ�נ, ש�יאעא האשא אי�ד-סאי�ד באץלא�א בארכאי�נ, טתעטלאטיי�עטם ע�סטנט טכ� ‏ח ס�שגכ�נטםט ה�נך וה�נ�ך, עףעהף�ף ימכףם הצח מכלאה��םא ד�כב�ם טםאם�נ, �סכ ץמרב�ץעכטך ג� ס�אה�עטם �ל�ךה� מכהף�ף ד�נאנ�םא ‎�כטנ. ְךעימנ ׁ.��ס�םחאה� ֳףכאל�ם בף לצנ�ךך�ב ץאנאךעונטםט, מםףם האץטכט אכ�לטםט ע�נ�ההצה ג� ש�י�תאםכאנ�ם� טםאםה�נ�ת� ר�ךטכה� עאלאראק�כאנא קאעה�נ�נה�. ־בנאח�ם פטךטנכ�נט טכ� הצרצםצנ, מםףם הףי�ףכאנ� טכ� יאראי�נה�. «ׂאלאראהאך� ֳףכאל מבנאח� ץצסףסטכ� האשא לצג�פפ�דטיי�עכט טהט» (1, 100).

�ס�נטם �ם דצגג�עכט סףנ�עט מכאם װ�ץנ�ההטם לצ�ככטפ ג� נוזטססמנ ע�נ�פטםה�ם ץאכד ל�םאפויטםט דמנףיאם, ת�לטיי�עטם עצפויכט צםסצנכ�נטם� דאנר� באנ�רלאח בטנ ץאהטל, ש�ל ה� ץויטנץאש בטנ אהאל ךטלט ע�דהטל והטכטב. ֽאלףסכף ץאכד שאךטלט סוגהטיט ד�ח�ם דאנהאר�םא ‎צח�רע� ‎ועלטנ, ה‏גכ�ע �לכאך�ם� ל�םטלס�הטיטם� ‎‏נ� מםף לצשאךטל� והטנ. װ�נץ�ההטם האץטכט בטנ לצבאנטח� ךוקטנטנ: בטנ יאםהאם סוגהטיט ד�ח, בטנ יאםהאם הא תטםאי�עךאנ ֳףכאל! �אםס�םא ע�נ�פ הףנלאכ�, שאםס�םא שאדד גונל�כטהטנ? ֱף חטההטיי�עכ�נט אנאהאם דאכה�נלאד צקצם מ, «דמשףלף האנהאם דףנעאנלאד כאח�לה�נ» הוי�ם ׁףכעאם ַ‏שנאבמגףם ם�סטש�עכ�נטם� הויטכ, טתעטלאט ל�םאפויט לצד�הה�ס עףעאם גטתהאם�ם�ם ס�סטם� דףכאד אס�נה�. ױאכטה� בףםהאם ‏ענצ מםהאם צח ה‏םה�נס� ה� �ס�נטם טךטםתט יאנ�ס�םהא ס�שגכ�נטםט בארא הצרצנ, �חאב ק�ךטנהט. �‏נך�לכט ס�שם� ףסעאס� ֺ�נטל ׁףכעאםמג װ�ץנ�ההטם מבנאח�ם� ש�ל ח�טפ, ש�ל ה� דצגג�עכט ת�ש�עכ�נט טכ� בטנכטךה� עאלאראק�יא ע�דהטל והטנהט. װ�ץנ�ההטם - ֺ.ׁףכעאםמג ב‏יצך ל�עאם�עכ� ‎�םתכטך המסעף מכאם ַ‏שנאבמגף ג� מםףם אטכ�סטםט תטםאי�עכ�נה�ם דמנףיףנ, מםףם אטכ�סטםטם הא��כלאס�םא לאםו מכףנ. װ�ץנ�ההטםטם ױאכטה�י� ס‏יכ�הטיט ל�סכ�ש�עכ�נ בףםף בטנ האשא ע�סהטד והטנהט: «ֱ�ס ס�םטם ֱאכאם? ְץ�, טסע�נ-טסע�ל�ח מ ך‏נן� סטחט בטנ ם‏דע�ה� בטנכ�רהטנטנ. ׁטח אנע�ד ףראד הויטכסטםטח, ױאכטה�, אםאסאם. ְםאכ�ד ץאעטנטם� ש�נ רוי� ה‏חל�כט ג� באתאנה��ם ד�ה�נ ׁףכעאםא ע�סטנ ועל�כטס�ם. ֱףהףנ ל�םטל סטח� ל�סכ�ש�עטל… �חצםצ �כ� אכ, ױאכטה�. ְץאנ סףיא טךט ה�פ� הצרל�ך מכלאח. ׂאנטץט ‎ונט דאיעאנלאד, יאראה��ם ‎צםכ�נט ע�ךנאנ ועל�ך לצלךצם הויטכ. �חטחטל, ס�ם� ‏ח אטכ�םכ� ב�נאב�נ ץמרב�ץעכטך אנחף והטנ�ל» (6, 43). ֺ�נטל ׁףכעאםמגףם מיםאה�� װ�ץנ�ההטם מבנאח� ‏ח ע�בטט ג� נואכ במיאכאנ� טכ� לצ�ככטפ ג� נוזטססמנףם, וכ�ת� ה� אךעימנףם לצג�פפ�דטיי�עטהטנ. ׂאלאראהא �ם קמץ הטדד�עט ת�כב וה�ם ױאכטה� מבנאח�ם� ץאכד אנעטסעט ׀�לחטי� ֲויס�כמגא טכך ‎�םתכטך ס�שגכ�נטםטם את�כאנ�ם� ק�ך�ם, כאךטם נףשהאם הצרל�י�ם, ש�יאע�ם� ג� מ�כףםף ץטכאס ועל�ך טסע�י�ם ס�לטלט בטנ אםאם�ם המכ�ףם סףנ�עטםט יאנאה�ב.

ּףץעאנ ְגראנמג �רנ�פ מבנאח�ם� טסעוהאה�ם�ם בצעצם דצגג�סט טכ� יאנאה�נה�. ׂאלאראק�כאנ ע�נ�פטםה�ם ך�םהה�ם ר�ש�נ� מץףלא�א ‎�כלטר ‎�םת �רנ�פ (ּ.ְגראנמג) טכך ר�ךטכה�ם בארכאיאנאד סוגטכ�-סוגטכ� טחכ�םטנהט. �רנ�פ ש�לך�םהכטכ�נט מכאם װ�ץנ�ההטם ג� ׁףכעאם ַ‏שנאבמגכא טכך ‎‏נצרצ חאלאם� קמץ סוגטםטנ. ֻאךטם בף ‎‏נצר �רנ�פה� ַ‏שנאבמגא דאנר� ה�נטם םטפנ�ע, װ�ץנ�ההטם� דאנר� סמםסףח ל�ש�בב�ע יאנאה�נ. ׃ראדכ��ם� ך�םהה� ךוקטנלטר, ףחףם לצהה�ע ר�ש�נה�ם ך�םה� דאי�עלאיאם ג� ך�םה שאדד�םהא ך‏שם�כלטר ע�ס�גגצנ� לאכטך מכאם ַ‏שנאבמג �רנ�פכ� צחכ�רטנ, ש�עעא, מםף אהאל יונטם� דמילףנ. ֻאךטם מ, עאלאראק�כאנ�ם ‎‏חצ דאנר�ס�םהא מנעא ע�שסטככט, פ�ד�ע ח�ם‎טם הצםיא‎‏נצרצ ג� הצח‎צם לצשאךטל� דאבטכטיי�עט מכאם בף ‎�םתטם ס‏חכ�נט ‏םצםה� אתטח דאכ�נה�.

«ֲטתהאם» הנאל�ם�ם סמםףםהא עאלאראק� יצךס�ך בטנ ד�םא�עכ� ס�שם�ה�ם אינ�כ�נה�. ��לטיי�עטלטחטם בטנ‎� יאראי�ר ג� האגנאם�ר דאיהאכאנ�, טםסאםן�נג�נ אהאלכאנ, יאץר� ע�נבטי�קטכ�נ ֳףכאל� הא, ׁףכעאם ַ‏שנאבמגף הא יףלראכה�נה�כאנ. ֽ�שאי�ע, ֳףכאל פאיהאכ� �ל�י� באראכי�נה�. ׁףכעאם ַ‏שנאבמג טס� אםאם�ם לצד�הה�ס, באכאם�ם רטנטם מכהף�ףםף אםכאי�נ ג� ‏ח ויטבכ�נטםט ה�נך והטנהט.

1961-תט טכטם טיףם אי�םהא ֱאך�יא דאסענמכא ‎�כ�ם �.�אבבאנכ� אה�םא ֺטנמגאבאה (��םת�) ִ‏גכ�ע ִנאל ׂואענ� נוןונעףאנ�םהא מכאם «ֽ�סנ�הההטם ראש» (�.�אבבאנכ�), «�כטדףכף וגכ�םטנ» (ׁ.׀�שלאם), «ֱאשאנ סףכאנ�» (ָ.�פ�םהטיוג), «��ליונכטכ�נ» (ְ.ּ�לל�המג), «ֱ‏יצך צנ�ך» (ָ.ֳאס�למג ג� �.ׁויטהב�יכט), «ײנ�ך סוג�נס�» (�.ֹףסטפכט), «ױ�יאם�ע» (�.ֱטתאנט ג� ֳ.��לרטהט), «ֳאיםאםא» (ּ.״אלץאכמג), «ׂצכךצ ג� צחצל» (ֳ.װטדנוינוהמ), «ֺ�כ�ךבאח סוג‎טכט» (ֻמןו-הו ֲודא) עאלאראכאנ� טכ� יאםאר�, «ֲטתהאם» עאלאראס�ם� הא ןאיעאץע סאךטםכ�נטם� ‎‏סע�נהטכ�נ.

��םת� עואענ�ם�ם ֱאך� דאסענמכף מםףם יאנאה�ת�כ�ד םאטכטיי�עט צקצם פ�נ�שכט בטנ יוךףם שוסאב מכףםהף. «�‏נך�לכט וכל ג� ס�ם�ע אהאלכאנ�ם�ם ל�עבףאעהא קאן מכףםלףר ל�דאכ�כ�נטםה� עואענ�ם ם‏דסאם ג� קאע�רלאלאחכ�דכאנ� המ�נף ‎‏סע�נטכל�ךכ� ב�נאב�נ, בוכ� בטנ יוךהטכ פטךטנ טנ�כט סצנצכהצ ךט, ֺטנמגאבאה (��םת�) עואענ� ‏ח יאנאה�ת�כ�ד ל�ס�כ�כ�נטםטם ש�ככטםה� לצסע�דטככטי� לויכ והטנ, ‏ח נוןונעףאנ�ם� יוםט �ס�נכ�נ שוסאב�םא ח�ם‎טםכ�רהטנטנ» (3, 67).

ָסעטפאה� מכףםאם �ה�בטייאע:

1. ֱא��נמג ֱ. 60 טכ ץאכד�ם ץטהל�עטםה�. ֱאך�, ָר�ד, 1981, 150 ס.

2. �םג�נ ֹ. ִנאלאעףנזט ךמםפכטךעטם ש�יאעטכטיט. «�ה�בטייאע ג� טםת�ס�ם�ע» ד�חועט. 10 יאםגאנ 1959-תף טכ.

3. ֺ�נטלמג ָ. ֺטנמגאבאה ִ‏גכ�ע ִנאל ׂואענ�. ֱאך�: ְח�נם�רנ, 1974, 85ס.

4. ׁאכלאםמג ּ. ֱ�ץעטיאנ הצםיאס�. «ְח�נבאיתאם ‎�םתכ�נט» ד�חועט. 29 פוגנאכ 1992-תט טכ.

5. ״�נטפמג ְ. «ֲטתהאם». «ֺטנמגאבאה ךמללףםטסעט» ד�חועט. 6 יאםגאנ 1959-תף טכ.

6. ֲאשאבחאה� ֱ. ֿיוסכ�נ. ֱאך�: ��םתכטך, 1980, 355 ס.

׀ֵַ�ֵּ

ֿ�וסא «ׁמגוסע�» םא סצוםו ֳ�םהזטםסךמדמ ֳמסףהאנסעגוםםמדמ ִנאלאעטקוסךמדמ ׂואענא

ֲ סעאע�ו םארכמ סגמו מעמבנאזוםטו אםאכטח ט סצוםטקוסךמו גמןכמשוםטו ן�וס� «ׁמגוסע�» ג�הא‏שודמס� הנאלאעףנדא ט םאנמהםמדמ ןמ‎עא ֱאץעט�נא ֲאץאבחאהו, ןמסעאגכוםםמי ג ֳ�םהזטםסךמל ֳמסףהאנסעגוםםמל ִנאלאעטקוסךמל ׂואענו טלוםט ִז.ִזאבאנכ�. ־סםמגםמי צוכ�‏ ןנוהסעאגכוםםמי סעאע�ט �גכ�ועס� ןמךאחאע� םא מסםמגו אנץטגם�ץ המךףלוםעמג, עואענאכ�ם�ץ נוצוםחטי םא נוזטססונסךף‏ נאבמעף, ץףהמזוסעגוםםמו מפמנלכוםטו ט אךעונסךף‏ טדנף האםםמדמ סןוךעאךכ�.

SUMMARY

The play “Conscience” on the stage of Ganja State Drama Theatre

The analysis and stage incarnation of the play “Conscience” by the outstanding playwright and People`s poet Bakhtiyar Vahabzade performed in Ganja State Drama Theatre named after J.Jabbarly found their reflection in the article. The main purpose of the article is to show the artistic design and acting of the given performance on the basis of archive documents and theatre notices.

Gülbəniz Məcnun qızı Babayeva

׀ְַָּ ׀�ֲ״�ָֽֽ “ֱֵֻ�-ֱֵֻ� ָ״ֻ�׀” �ְֵֺֹ�ִָֽׁ� ּײ�ְ׀ֱָ� ִ�ֲ׀ײ ְ׀ױְ ��ֱ�� ְֹׂ�ֽ�ֽ ֱ�ִָָ ְָָֺֽׁ�

�ה�בטייאע�ל�חהא לצשאנטב� ל‏גחףסף ש�לטר� אןאנ�ת� נמכ מיםאל�רה�נ.ּצשאנטב� ה‏גנצםצם א��נ טר‎�םת�כ�נטםה�ם, ה‏חצכל�ח �חאב-�חטיי�עטםה�ם קמץכף �ס�נכ�נ יאח�כל�ר

ג� בף דאםכ� ש�נבטם טםסאםכאנא,ב�ר�נטיי�ע� גףנהף�ף לאההט ג� ל�ם�גט ח�נב�כ�נה�ם ‎וםטר ב�שס מכףםלףרהףנ.

ְח�נבאיתאם �ה�בטייאע�ם�ם 60-ת� טככ�נ �ה�בט ם�סכטםטם םצלאי�םה�כ�נט ָ.�צסויםמג, ׁ.�של�המג, �.�יכטסכט, ָ.ּ�כטךחאה�, ּ.ָבנאשטלב�ימג, ְםאנ, ֵכקטם, ׀.ָבנאשטלב�ימג ג� ב. יאנאה�ת�כ��םהא לצשאנטב� ל‏גחףסףםהא יאח�כאם �ס�נכ�נה� לצראשטה�כ�נטם תאםכ�כ��ם� ג� ךמםךנועכטיטםט ץצסףסט דויה ועל�ך כאח�ל ‎�כטנ. ��בש�ה�ם ףחאדכאנהא יונכ�ר�ם ְח�נבאיתאם ך�םהטםטם ה‏יצם�ם צנ�יט, גףנאם ם�בחט ָסא �צסויםמגףם “ׁאח”, ”ׂצע�ך ס�סט”, ”ׂ�םשא םאנ�ם םא��כ�” ךטלט למםףלוםעאכ �ס�נכ�נטםה� ‏ח ב�הטט טפאה�סטםט עאןל�רה�נ.ּצשאנטב� טככ�נטםטם ך�םהט �.�יכטסכט ם�סנטםטם ןמועטךאס�םהא םא��ככאנ, כאיכאכאנ הצםיאס�ם�ם בטנ ןאנקאס� מכאנאד �ךס מכףםףנ.��לטם עוםהוםסטיא “אכעל�ר�םת�כאנ”האם סמםנא ‎�כ�ם ם�סכטם- ֲ.ֽ�סטב, ֱ.ֲ�חטנמ�כף, ׁ.ׁ�ץאג�ע, �.�לטנמג, ְפאד ּ�סףה ג� ב. יאנאה�ת�כ��םהא הא האגאל ועהטנטכלטרהטנ.

70-תט טככ�נ �ה�בט ם�סכטםטם טסעוהאהכ� םצלאי�םה�כ�נטםה�ם בטנט מכאם ׀אלטח ׀‏גר�םטם יאנאה�ת�כ��םהא לצשאנטב� ל‏גחףסף, אנץא ת�בש� ש�יאע�ם�ם ב�הטט כ‏גש�כ�נכ� �ךסט ץצסףסט יונ עףעףנ.ֱף באץ�להאם מםףם ם�סנ �ס�נכ�נט –“ְ�נ�” סטכסטכ�סטםה�ם מכאם “ֱוכ�-בוכ� טרכ�נ”, “�אל� מ�ףכ ב‏יצעלצרהצ”, “ְ�נ�”, ”��נ� ‎‏נהציצםצ ‎‏נצנ”, “ְםאכאנהאם ףחףם ד�חכאנ”,

“ֹא��רכ� בטנ ‎צםצם ‎צםמנעאס�םהא”ג� ס. שוךאי�כ�נט ג� “ִאר” ןמגוסעט ‏חצם�ל�ץסףס הויטל ע�נחט,טפאה� פמנלאס� ג� פמכךכמנא ס‏יך�ם�ם ע�בטט צסכףבף טכ� סוק�כטנ.

ׂ�םדטהקט ְךטפ �צסויםמג יאח�נ: “ְ�נ�” סטכסטכ�סטםה�ם מכאם שוךאי�כ�נה� ��ס�ם ךטרטםטם, יועטל ֳףכףםףם, חאגאככ� �כטרטם, ּטךאי�כ ךטרטםטם, ֿטנאכ� באבאם�ם עאכויט, ‎צח�נאם�, ה�נה-ס�נט טכ� עאם�רכ�דהאם האשא קמץ וכטלטחטם-מבאל�ח�ם לצשאנטב� טככ�נטםה� ךוקטנהטיט סאנס�םע�כאנכא נאסעכאר�נ�ד.ֱףנהאך� א�נ� שאל�ל�ח�ם א�נ�ס�ה�נ, מ גאץעכאנהא תאלאאע�ם יאראל�ר מכהף�ף לצד�הה�ס ך�ה�נהטנ, ל�ם�גט �חאבה�נ.�חצ ה� טםטכעטסטח, ס�ח�כע�ס�ח, ב�הבטםכטךה�ם, הצרךצםכצךה�ם ףחאד ש�י�תאםכאנה�נ.ֱף הא וכ ע�בט�עטםה�ם, וכ באץ�ר�םהאם טנ�כט ‎�כטנ.׳צםךט �ם א��נ, �ם את� א�נ�ם� הא וככטךכ� סטםטנל�ך מכףנ, תאלאאע צלטהטםט, ל�עטםכטיטםט, ה‏חצלכצכציצםצ טעטנלטנ.ֹאח�ק�ם�ם ד�שנ�לאםכאנ� בף ג� יא הט‎�נ ה�נ�ת�ה� ץאכד ע�בט�עטםט, ץאכד סאפכ��ם� ‏חצםה� ע�ת�ססצל ועהטנ�ם טםסאםכאנה�נ ג� מהףנ ךט, מםכאנ בצעצם ך�ה�נכ�נט טכ� בטנכטךה� בטחה� צלטהסטחכטך ע�כדטם ועלטנכ�נ”.(1, 74)

׀אלטח ׀‏גר�ם לצשאנטב� ל‏גחףכף �ס�נכ�נטםה� שאהטס�כ�נטם טתעטלאט ץאנאךעונט טכ� פ�נהטם ר�ץסט ץאנאךעונט,ןסטץמכמ‎טיאס� אנאס�םהא אש�ם‎האנכ�ד יאנאהא בטכטנ ךט,בף הא ל‏גתףה ר�נאטעה� הנאלאעטך ע�שךטי� ע�נחטםט ‎ונק�ךכטי� םצפףח ה�נטםכטיט טכ� דמגףרהףנלא�א טלךאם גונטנ.

׀אלטח ׀‏גר�םטם ל�םסףב מכהף�ף 70-תט טככ�נ �ה�בט ם�סכט ס�כ�פכ�נטםטם ימכףםף האגאל ועהטנ�נ�ך ‏ח ע�תצלויט-שאככאנ� טכ� בא�כ� למעטגכ�נט, ע�לסטכ ועהטיט טםסאםכאנ�ם ש�יאע ע�תנצב�סטםט �ךס ועהטנ�ם יוםט עטןכט ג� יוםט ץאנאךעונכט טםסאם מבנאחכאנ�ם� �ה�בטייאעא ‎�עטנהט.ְםתאד בףםףםכא בוכ� בף ם�סטכ יאח�ק�כאנ�ל�ח צקצם ‏ח ס�כ�פכ�נטםטם ע�תנצב�סטםה�ם ך�םאנא ק�ץלא לויככ�נט ה� דאבאנ�ד ר�ךטכה� ם�ח�נ� קאנן�נ.

׀אלטח ׀‏גר�םה�ם �גג�כ �ה�בטייאעא ‎�כלטר �ה�בט ם�סטכ לצשאנטב� ה‏גנצםצם א��נ ג� ל�ר�דד�עכט ‎צםכ�נטםט,טככ�נטםט יאראל�ר ףראדכאנ�ם את�םאתאדכ� ש�יאע�ם� מכהףדתא ‎וםטר ג� ש�נע�נ�פכט �ךס ועהטנהטיט שאכהא ׀.׀‏גר�ם האשא קמץ לצשאנטב� ה‏גנצםצם א��נ ל�שנףלטיי�עכ�נטםט יאראיאם ע�לטח ד�כבכט, סאה�כ‏גש,ח�של�עךור, ל�עטם ךטרט מבנאחכאנ�ם�ם המכ�ףם סףנ�עטםט יאנאעלא�א צסעצםכצך גונטנ. (��ס�ם ךטרט, יועטל ֳףכף, �כטר, ּטךאי�כ ג� ב.)

׀אלטח ׀‏גר�םטם טכך ם�סנ �ס�נכ�נטםה�ם מכאם “ֱוכ�-בוכ� טרכ�נ ”שוךאי�סט לאנאדכ�, מנטזטםאכ בטנ ע�שךטי� טכ� בארכאם�נ:

“��ס�ם ךטרטםטם בף הצםיאהא ם�יט גאנה�?

ֱטנ ך�ש�נ אע� גאנ טהט.

ֽ�יט ימץ טהט?

ְנגאה� ימץ טהט, ףראדכאנ� ימץ טהט.” (3, 460)

�וךאי�ה� דאםכ�-דאהאכ� לצשאנטב� טככ�נטםה� אנץא ת�בש� ש�יאע�ם�ם ה�שר�עכט,טםסאם� נטדד�ע� ‎�עטנ�ם ס�שם�כ�נט ףסעאכ�דכא ד�כ�ל� אכ�םל�ר, �ס�נטם ד�שנ�לאם� ��ס�ם ךטרטםטם ש�יאע�ם�ם את� ס�שטפ�כ�נט לצ�יי�ם חאלאם האץטכטםה� ףסעאכ�דכא אק�כל�רה�נ.ּצ�ככטפ ד�שנ�לאם�ם ע�דהטלאע�םהא מםףם ש�ל ‏חצםצם,ש�ל ה� ‏חצ ד�ה�נ סוגהטיט ך�ש�נ אע�ם�ם ‏כל�ך דמנץףסףםף טםאםה�נ�ת� הועאככאנכא ארךאנכאי�נ.��ס�ם ךטרטםטם �‎�נ ‏חצ ‏כ�נס�,ך�ש�נ אע�ם סאשטבסטח דאכאתא��םהאם, טרהט �‎�נ ך�ש�נ ‏כ�נס�,מםףם ע�ך-ע�םשא דאכאתא��םהאם ש�ההטםה�ם אנע�ד דמנץלאס� קמץ נואכ ר�ךטכה� מץףתףיא קאעה�נ�כ�נ.

ֹאח�ק� ש�תלת� י��תאל מכאם בף ךטקטך שוךאי�ה� בטנ קמץ פ�כס�פט ל�ס�כ�כ�נט אקלא�א לצג�פפ�ד מכףנ.�אהטס�כ�נטם ה�נטם ןסטץמכמזט ל�דאלכאנ פמםףםהא ע�דהטל מכףםלאס� מכהףדתא לאנאדכ�ה�נ.��ס�ם ךטרטםטם הטכטםה�ם ס‏יכ�םטכ�ם ארא��האך� טבנ�עאלטח ס‏חכ�נ טםסאם� ה�נטםה�ם-ה�נטם� הצרצםל�י� ס‏גד וה�ם הנאלאעטך אםכאנ – ‏כצלכ� ש�יאע אנאס�םהאך� פ�כס�פט הצרצםת�םטם המכ�ףם ע�חאשצנצ ךטלט ‏חצםצ בטנףח� גונטנ: “ֱף ךצככויט-אכ�ל טבאנ�עהט ץ�נהא-ץ�נהא הצםיאכאנהאם.ֹ�םט ש�נ אהאל�ם ‏ח באכאתא הצםיאס� גאנ.�חצ ה�, בף הצםיאכאנ צקע�נ�פכט-צקע�נ�פכטהט.ֱטנ ע�נ�פטםה� אהאל ‏חצ הףנףנ,בטנ ע�נ�פטםה� ‏כצל,בטנ ע�נ�פטםה� ה� ך�ש�נ אע.��נ ך�ס הצםיאיא ‎�כ�ם ךטלט בארכאי�נ ‏ח ך�ש�נ אע�םא סאנ� דאקלא�א.ֵכ� ךט, ‏כצלה�ם דאבאד קאע�ב אע�כה�ם ך�ש�נ אע�ם בוכטם�,קאן�ב-קאן�ב קמץכף ‏ח‎� הצםיאכאנ ‎‏נ�ת�ךס�ם ג� מכצל ס�םט שאץכאיאםאתאם כ�חח�ע אכאתאדסאם.ֹמץ וכ� ךט,מכצל ס�םה�ם דאבאד קאע�ב אע�כה� ך�ש�נ אע�ם בוכטם�,דאכאתאדסאם ןאי-ןטיאהא ‏ח באכאתא הצםיאםהא,‏ח באכאתא הצםיאםהא המכארא-המכארא הא אץ�נהא ק�נכ�יטב ‏כ�ת�ךס�ם” (3, 460)

��ס�ם ךטרטםטם ע�בטנטםת� הוס�ך, מ, ‏ח ך‏שכ�ם אע�םא ‏כצלה�ם דאבאד קאעל�רה�.

�וךאי�ה�ךט בף ע�סטנכט וןטחמהכאנ�ם ע�סגטנט ּ�שס�עט ץאם�ל�ם ל�רשףנ

ֱף הצםיא בטנ ד�ח�כ ךףח�י� ב�םח�נ,

ׁףיף ‎אש רטנטםהטנ,‎אש הא ךט,ח�ש�נ,

׳מץ הא ‏יצםל� ךט,ףחףםהףנ ‏לנצם

�ת�כ ך‏שכ�םטםה� שאח�נה�נ י�ש�נ.

נצבאטסטםה� טנ�כט סצנצכ�ם טהויאם�ם וךגטגאכוםעט ךטלט ס�סכ�םטנ.

�ס�נה� ‎‏סע�נטכטנ ךט,��ס�ם ךטרטםטם אע�םהא ‎‏חצ מכאם ך�םה תאגאםכאנ� – �פנאי�כ, ָסלאי�כ ג� ָסנ�פטכ ך�ש�נ אע�ם מםףם באב� מכלאה��ם� טההטא והטנכ�נ. ��ס�ם ךטרטםטם דמנץףסף הא בףםהאםה�נ ךט, ך�ש�נ אע הא שטסס וכ�י�נ ךט, סאשטבט מםא באב הויטכ, מםף ‏ח י�ש�נטםה� סאץכאלאח. ְםתאד ך�ש�נ אע בף ש�דטד�עט קמץהאם ה�נך ועהטיטםה�ם, ��ס�ם ךטרטי� יאח�� ‎�כטנהט.

ֹאח�ק� ך�ש�נ אע�ם ‏חצם�ל�ץסףס ךויפטיי�עכ�נטםט אק�דכאיאנאד בטכהטנטנ ךט, מםףם ש�לטר� ס�פ�נה�ם דאבאד בוכט דאר�םאנה�. ֽ‏גב�עט ה�פ� בף ןנמסוס ע�ךנאנכאםאנך�ם האגא בארכאם�נ.

ּצשאנטב�י� ס�פ�נב�נכטךכ� בא�כ� ך�םה אהאלכאנ�םא לצנאתט�ע וה�ם ס�הנ ״�נטפטם “�אלאאע דמרףםףלףחא ט‎טה-ט‎טה תאגאםכאנ כאח�לה�” קא��נ�ר� ה‏גנצם בצעצם אב-שאגאס�ם� �ךס ועהטנ�ם נואכ ל�םח�נ�כ�נה�ם בטנט ךטלט הטדד�עט ת�כב והטנ.

ֹאח�ק�ם�ם ב�םח�נסטח ע�שךטי�סט, פ�נהט טפאה� צסכףבף מכהףדתא לאנאדכ� ג� מנטזטםאכה�נ: “��ס�ם ךטרט ה� כאן דאבאדהא,תאלאאע�ם אנץאס�םהאיה�.��ס�ם ךטרט ‎‏חצים�ם אץעאנ�ב ס�הנ ״�נטפטם ‎‏חצםצ עאןה�,סמםנא מםףם ‎‏חצםצ ה� ‏ח ‎‏חצםצם אנץאס�םתא סצנצי�-סצנצי� ה‏םצב באץה� �פנאי�כא,ה‏םצב באץה� ָסלאי�כא,ה‏םצב באץה� ָסנ�פטכ�” (3, 446)

�וךאי�ה� ��ס�ם ךטרטםטם גאנכ�� ד�ה�נ סוגהטיט ך�ש�נ אע�ם� �כטםה�ם אכ�ב ‏ם ת�בש�י� -אעכ� דמרףםא ‎‏םה�נל�ךכ� בא�כ� לצ�ככטפ ע�שךטי�סטםה� ה� ל‏גתףה ג�חטיי�עה� ד�שנ�לאם�ם ךוקטנהטיט ל�ם�גט טחעטנאבכאנ,האץטכט סאנס�םע�כאנ מכהףדתא טםאםה�נ�ת� ג� ב�םח�נסטח הועאככאנכא ע�דהטל מכףםףנ: “ׁ�הנ ״�נטפ ‎‏חצים�ם אץעאנ�ב ��ס�ם ךטרטםטם ‎‏חצםצ עאןה�.ֱצעצם תאלאאע ‎‏חצםצ חטככ�הט איא��ם�ם אכע�םא ‎‏נהצ הצםיא איא��ם�ם אכע�םהאם דאת�נ.ִצםיא ��ס�ם ךטרטםטם איא��ם�ם אכע�םהאם דאקא-דאקא באכאתאכארה�,באכאתאכארה�,‎והטב הףנהף ך�ש�נ אע�ם איא��ם�ם אכע�םהא ... ” ( 3, 462)

ׂ�סגטנה�ם ‎‏נצםהציצ ךטלט ףתף-בףתא�� ‎‏נצםל�י�ם הצםיאם�ם אע איאדכאנ�ם�ם אכע�םהא ךטקטכטב ‎‏ח� ‎‏נצםל�ח מכלאס� שוךאי� ד�שנ�לאם�ם�ם ם�ח�נטםה� מםסףח ל‏גתףה ךאטםאע�ם �נטיטב ימץא ק�ץלאס� ךטלט ל�םאכאםה�נ�כ�נ. ��בש�י� ‎‏םה�נטכ�ם אעכאנ�ם אנאס�םהא ע�ךת� ��ס�ם ךטרטםטם ‎‏נצםל�סט מםףם �ס�נטם �גג�כטםה� ‎‏סע�נטכהטיט ךטלט דמנץהף�ף פאתט�םטם באר�םא ‎�כל�סטםה�ם ה�נטם סאנס�םע� ךוקטנ�ם, ך�ש�נ אעהאם אינ�כאתא��ם� א�כ�םא בוכ� ‎�עטנל�י�ם בטנ ע�םשא טםסאם�ם �ם ב‏יצך פאתט�סטהטנ הוס�ך,יאם�כלאנ�ד.ִמ�נףהאם הא, שאהטס�כ�נטם הנאלאעטך בטנ חטנג�י� יצךס�כל�סט, טםסאם�ם ‏ח ע�םשאכ��ם� ה�נך ועל�סט,צלטהטםט בא�כאה�� סמם ע�ס�ככטסטםטם מםףם �כטםה�ם אכ�םלאס� מכהףדתא ע�סטנכט ג� ןסטץמכמזט ל�דאלכאנ�ם ע�חאשצנצ ר�ךכטםה� מנעאיא ק�ץ�נ.

ּצ�ככטפ ת�בש�י� ‎וה�םכ�נטם אנאס�םהא צק תאגאם�ם ימכא סאכ�םלאס� ס�שם�סטםטם ע�סגטנטםה� ה� דוינט-אהט בטנ צסףכהאם טסעטפאה� והטנ: ”�פנאי�כ�ם אםאס� �פנאי�כ�ם במיםףםף דףתאדכאי�ב א�כאי�נה�.ָסלאי�כ�ם אםאס� ָסלאי�כ�ם במיםףםף דףתאדכאי�ב א�כאי�נה�. ָסנ�פטכטם במיםףםף ‎צם יאםה�נ�נה�” (3, 462) הול�ךכ� יאח�ק� ל�עכ�בט בטנבארא ימץ,המכאי�ס� טכ� ָסנ�פטכטם אםאס�ם�ם מכלאלאס�ם� ס�עטנאכע� ל�םאהא מץףתףיא קאעה�נ�נ.

ֱצעצם ך�םה �שכט ת�בש�ה�ם ס�בנסטחכטךכ� ל�ךעףב ‎‏חכ�הטיט שאכהא ��ס�ם ךטרט שוק ך�סה�ם ל�ךעףב ‎‏חכ�לטנ.�פנאי�כ,ָסלאי�כ ג� ָסנ�פטכה�ם אכה�� ויםט ל�חלףםכף ל�ךעףבכאנ מםהא ך�ש�נ אע�ם יוםטה�ם ‏חצם� דאי�האתא��םא טםאל המ�ףנסא הא,סמםהא ��ס�ם ךטרט ‏ח טסע�יטם� קאעא בטכלטנ.��נ צק תאגאם ��ס�ם ךטרטי� אע�ם ל�םטלכ� בטנכטךה�הטנ,ְככאש דמיסא, בטנ יונה� דאי�ה�ב ‎�כ�ת�יטך הול�ךכ� �סכטםה� מםא ע�סךטםכטך גונל�י� קאכ�רל�רה�כאנ.

�וךאי�ה� ��ס�ם ךטרטםטם, �פנאי�כ�ם, ָסלאי�כ�ם ג� ָסנ�פטכטם פאתט�כט עאכויט ְח�נבאיתאם ך�םהטםטם ש�נ בטנ אטכ�סטם� צח גונ�ם א��נ טעךטכ�נ, ל�שנףלטיי�עכ�נ, צנ�ך ןאנקאכאיאם ס�שם�כ�נ ךטלט צלףלטכ�רהטנטכלטר ג� לצשאנטב�םטם ע‏נ�עהטיט סאיס�ח-שוסאבס�ח פ�כאך�עכ�נטם שוק ך�סה�ם יאם ךוקל�ל�סט פטךנט ‏ח ע�סהטדטםט עאןל�רה�נ.

�ס�נה� ך�ש�נ אע�ם בטנ האשא דאי�עלאיאתא��ם� ה�נך וה�ם ��ס�ם ךטרטםטם ‏כצלכ� ש�יאע אנאס�םהא קאנן�רלאס�, דאנא ךא��ח� ‎�כלטר צק ט‎טהטם יףץףהא מםף קא��נלאס� ג� ם�שאי�ע, הצםיא ‎‏נלצר לצהנטך בטנ טםסאם�ם מםף ס�סכ�י�םכ�נטם אנע�ד ש�יאעהא מכלאה�דכאנ�ם� אםכאי�ב דמנץףיא הצרל�סט שוךאי�םטם �ם ןסטץמכמזט ג� יאההא דאכאם ל�דאלכאנ� ךטלט לאנאד המ�ףנףנ ג� מץףתףםף שוינ�עכ�םהטנטנ.

ׂ�םדטהקט ֹאדףב ָסלאי�כמג יאח�נ: “ֹאח�ק� ש�ססאסכ��,לצראשטה� ה�נטםכטיט ג� ה�דטדכיט ם�עטת�סטםה� שטססט ג�חטיי�עכ�נ,ןסטץמכמזט ל�דאלכאנ ג� ש�יאעט הועאככאנ ב‏יצך ע�סטנ ‎צתצם� לאכטך כ‏גש�כ�נה� �יאםטכ�רהטנטכטנ.ִאץטכט-ל�ם�גט סאנס�םע�כאנ מבנאח�ם ע�ךלטככ�רל�סטםה� מכהףתא לצשצל נמכ מיםאי�נ.”(2, 175) ֱף ל�םאהא ��ס�ם ךטרט טכ� ָסנ�פטכטם-ר�שטה בטנ �ס‎�נטם ס‏שב�עט הטדד�עט ת�כב והטנ.: “��ס�ם ךטרט,‎צםאשךאנ�ם ב‏יציצ וכ� ס�םס�ם.ֲאץע�םהא יצח ימכ הוהטך ךט,ך�ש�נ אע ס�םטם באב�ם הויטכ.ְככאש הא ‎‏עצנל�הט ךט, ך�ש�נ ךטלט אע ס�ם� דטסל�ע מכסףם.ֱףםכאנ שאל�ס� ְככאש�ם ס�ם� ‎‏םה�נהטיט ת�חאכאנה�.�‎�נ גאץע�םהא ך�ש�נ אע� בטנטלטח� סאעסאיה�ם,ם� האגא מכאנה�,ם� בטח ‎וה�נהטך,ם� ה� ך�ש�נ אע.”(3, 464)

ֹאח�ק� ��ס�ם ךטרטםטם נ‏יאכאנהאם נואכ ש�יאעא,‎ונק�ךכטי� דאי�ה�ר�ם� ע�סטנכט ג� יאההאדאכאם ס�שם�כ�נכ� �ךס ועהטנטנ.��ס�ם ךטרט מםף �שאע� וה�ם לאההט אכ�לה� ם� �פנאיטכט,ם� ָסלאיטכ�,ם� ָסנ�פטכט,ם� ה� ך�ש�נ אע�ם� ‎‏נצנ.ֱצעצם בףםכאנ�ם בטנ יףץף מכהף�ףםף ה�נך ועהטךה� דוינט-טץעיאנט מכאנאד ‎‏חצםה�ם סצחצכ�ם יאר האלכאכאנ� מםף את� ש�דטד�עכ� צח-צח� דמיףנ. ְככאשהאם דמנץאם בף חאגגאככ� טםסאם� שצחם, ך�ה�נ ‎ועהטךת� ‏כצל� יאץ�םכארה�נ�נ. ׂטענ�י�-עטענ�י� ימנ�אם-ה‏ר�י� הצר�ם ��ס�ם ךטרטםט ד�חה�נלא ע�נך ועלטנ.ִאגא דףנעאנסא הא מםףם ץ�סע�כטיט דףנעאנל�נ.ֱטנ ס�ש�נ ‎צם�ר אכ�לט טר�דכאםה�נאםהא ��ס�ם ךטרטםטם הצםיאס� דאנאכ�נ.�לנצםצם סמם ה�דטד�כ�נטםט יאראיאם חאלאם דףכא��םא אע איאדכאנ�ם�ם עאןן�כע�ס� ‎�כטנ.־, ש�י�ע� ק�ץאנך�ם י�ש�נה�ךטםטם ךטל מכהף�ףםף בטכל�ך צקצם �פנאי�כ,ָסלאי�כ ג� ָסנ�פטכ הוי� ס�סכ�םטנ.ֻאךטם שוק ך�ס תאגאב גונל�הטךה� ”ְי טםסאפס�ח,‏כצנ�ל אץ�,ש�נ ךטלס�ם יאץ�ם סצנ,שוק מכלאסא ‏כ�ם� לאתאכ ך�ש�נטם במיםףםף דףתאדכאי�ל...”(3, 464) הול�סט ע�םשא בטנ טםסאם�ם סמם פ�ניאה�,סמם םאכ�סט ג� ם�שאי�ע,דמגףרא בטכל�י�ת�יט יו‎אם� טסע�יט ךטלט ה�נטם ע��ססצפ שטססט המ�ףנףנ.ֱף סמםכףד מץףתףהא ש�יאעהאם �כ צחלצר דמתא,ךטלס�סטח טםסאם�ם את� עאכויטם� בט‎אם� דאכלאלא�� ע�כדטם והטנ.

�וךאי�םטם פטםאכ�םא המ�נף שאהטס�כ�נ האשא הא ‎�נ‎טםכ�רטנ,הנאלאעטך ל�דאלא יצךס�כטנ: “...ך�ש�נ אע�ם י�ש�נטםה�ם בטנ �כ ףחאםה�. ־ �כ ש�י�עטם מנעאס�םהאם הצח וגטם דאן�ס�םאתאם ףחאםה�,יאגארתא ��ס�ם ךטרטםטם בטכ�יטםה�ם יאן�רה� ג� מ �כטם סאשטבט הוהט ךט,��ס�ם ךטרט ,ימץסא ל�םט עאם�לאה�ם? ּ�ם ס�םטם ‏כצלצם�ל,ס�םט אןאנלא�א ‎�כלטר�ל.�‏נצנ�ל בף הצםיאהא ןטיאהא מכלאד ס�ם� �כ גונלטנ.

־ �כ ��ס�ם ךטרטםט דאכה�נ�ב ך�ש�נ אע�ם בוכטם� לטםהטנהט.��ס�ם ךטרט ך�ש�נ אע�ם בוכטםה�,‏ח ‏כצלצםצם ע�נךטםה� בף הצםיאהאם קאן�ב ‎ועהט.ֲ� ��ס�ם ךטרטםטם ב�ה�םט דאן�ם�ם א�ח�םהא צחצדמיכף יונ� י�ץ�כה�.” (3, 465)

ֺ�ש�נ אע�ם ימץכף�ףםף ‏חצם� ב‏יצך בטנ ה�נה וכ�י�ם ��ס�ם ךטרט בף טעךטי� ה‏חל�יטב הצםיאהאם ך‏קהצ.

ֱף מבנאח �.ּ�לל�הדףכףחאה�םטם “ִאםאבאר ך�םהטםטם �שגאכאעכאנ�” ןמגוסעטםה�ךט ּ�לל�הש�ס�ם �לטםט ץאע�נכאה�נ.��נ טךטסטםטם עאכויטםה� בטנ מץראנכ�ד,ויםטיי�ע גאנה�נ.

�ס�נטם פטםאכ�םהא ס�הנ ״�נטפטם ך�ש�נ אע שאדד�םהא גונהטיט ל�כףלאע מץףתף צקצם קמץ ‎‏חכ�םטכל�חהטנ.־םףם ס‏יכ�הטךכ�נטםה�ם איה�ם מכףנ ךט,אע� ך�םהה�ם אןאנאםהא מםכאנ�ם �כטםה�ם דאקלאד טסע�לטר ג� “גאיוםךמל”דאלק�ס� טכ� מםףם ‎‏חצםצם בטנטםט ע‏ךלצרהצנ.��ס�ם ךטרט אע� מ ג�חטיי�עה� ‎‏נל�סטם הוי� מםף בטנ ך�םה ל�ךע�בטם� סאע�נכאנ.ֺ�ש�נ בצעצם ד�ר� מהףם האר�י�ב ל�ךע�בכטכ�נט יאחא ק�ץאנל�ר,כאךטם ‏חצ יאחא ק�ץא בטכל�לטרהטנ.

�וךאי�ה� ��ס�ם ךטרטםטם ך�ש�נ� ‎‏נ� ךוקטנהטיט טחעטנאבכאנ מםףם ש�יאע� באשאס�םא בארא ‎�כטנ.־,�סטכ פ�האטי� קוגנטכטנ,אע�ם�ם אינ�כ��םא ה‏ח� בטכל�י�ם בף ש�ססאס טםסאם ך�ש�נסטח הצםיאם�ם ןףקכף�ףםף אםכאי�נ.־םףם אכ�לטםה� ך�ש�נ מהכף-אכמגכף ת�בש�ה� הצרל�םכ�נכ� סאגאר הא ל�שג מכלףר,מםף יאכד�ח דמילףרהףנ.ֱוכ� מכסאיה� בף,ב�כך� ה�,האשא ר�נ�פכט בטנ ‏כצל מכאנה�.ֻאךטם ��ס�ם ךטרט סמםאה�ך אע�ם�ם ל�םאס�ח בטנ ‏כצלצם דףנבאם�םא קוגנטכהטיטםה�ם ץ�ב�נסטח דאכ�נ.ֱטנ-בטנטם� בא�כ� מכאם טךט גאנכ��ם מםכאנ� �שאע� וה�ם םאהאם,בט‎אם�,כאדויה טםסאםכאנ�ם דףנבאם�םא קוגנטכל�סט טםסאם�ם ד�כבטםה� ך�ה�נ ג� ע��ססצפ שטססט המ�ףנףנ,שוק ג�תשכ� בא��רכאם�כל�נ.ֱצעצם בףםכאנא באטס מכאם טס� לטכימםכאנכא טםסאם�ם ש�יאע�םא סמם דמילףר לצשאנטב� ג� מםףם ע‏נ�עהטיט סאיס�ח-שוסאבס�ח פ�כאך�עכ�נהטנ.

�ה�בטייאע

1.�צסויםמג ְךטפ.ׁ�ם�ע לויאנ�.ֱאך�,ֹאח�ק�,1986. 315 ס�ש.

2.ָסלאי�כמג ֹאדףב.ָסלאי�כ ״�ץכ�.��יאע�.לצשטעט,ס�ם�עט.ֱאך�.”ְיםא ּ�עבף ֵגט” 1999.223 ס�ש.

3.׀אלטח ׀‏גר�ם.ֽ�פ�ס ךטעאבכאנ ךטעאב�.(רוטנ.ם�סנ,וססו)ֳאםףם-2006,760 ס�ש.

ׁ׃ֵּּ׀ֹ

ׂשו סעמני “ׁףתש אנו עשו עשטם‎ס”

בי ׀אלטח ׀מגסשאם

ׂשו עשולו מפ עשו סעמני “ׁעמני אנו עשו עשטם‎ס” בי ׀אלטח ׀מגסשאם טס עאךום עשו כטפו מפ עשו ןומןכו מפ עשו באתך פנמםע הףנטם‎ עשו �נואע ֿאענטמעטך Wאנ. �ם עשו סעמני אנו הוסתנטבוה עשו ןשטכמסמןשטתאכ וגוםעס בועwוום עשו כטפו אםה הואעש אםה עשו עאךטם‎ כאסע שמןו פנמל עשו אכמםו שףלאם בוטם‎. ׂשו ענא‎והי כטפו מפ עwמ ןונסמםס אםה בוטם‎ אס א גטתעטל מפ ‎םמנאםע, טםהופפונוםע אםה תממכ לום wשטתש סףננמףםה עשול. ׂשו טםסעט‎אעמנ מפ אככ עשוסו טס עשו wאנ אםה טעס ‎נואע םףלבונ מפ ענא‎והטוס פמנ לטככטמםס מפ ןומןכו.

׀ֵַ�ֵּ

ׂולא נאססךאחא ׀אלטחא ׀מגרוםא «ׂאךטו הוכא» (ֱוכ�-בוכ� טרכ�נ) גח�עא טח זטחםט כ‏הוי ע�כא געמנמי לטנמגמי גמים�. ֲ ןנמטחגוהוםטט מענאזום� גןוקאעכ�‏שט סצום� טח זטחםט הגףץ כ‏ב�שטץ הנףד-הנףדא כ‏הוי, סעאגרטץ זונעגמי נאגםמהףרט�, םוגוזוסעגא, א עאךזו ןמעונ� מהטםמךטל קוכמגוךמל ןמסכוהםטץ םאהוזה, ףעורוםטי, לדםמגוםט� במנ�ב� זטחםט סמ סלונע�‏.

ֿנטקטםמי גסולף עמלף ב�כא גמיםא, ףםטקעמזטגרא� זטחם� לטככטמם כ‏הוי ט ןמנמזהוםטו ו‏ בוסקטסכוםם�ץ ףזאסמג.

��ס�םמג ֽאלטד ְ�אג�כט מ�כף

AVROPA İNTIBAHI DÖVRÜNDƏ ALMANDILLI İSVEÇRƏ ƏDƏBIYYATININ FORMALAŞMASI

İsveçrə bir dövlət kimi orta əsrlərin sonunda formalaşmağa başlamışdır. Bir növ “Avropanın dörd yol ayrıcında” yerləşdiyindən İsveçrə torpaqları (kantonlar) əlverişli coğrafi mövqe tuturdu. Sen – Qottard dağ keçidinin açılması və ticarətin canlanması ilə konfederasiyanın beşiyi sayılan Svits, Uri və Untervaldan “meşə” kantonlarının rolu xüsusilə artır. XIII əsrin sonunda kantonlar arasında imzalanmış “əbədi birlik” möhkəmlənir və Habsburq monarxiyasının qəsbkarlıq iddialarına qarşı mübarizədə genişlənirdi. Əvvəlcə bu ittifaqa digər alman dilli kantonlar olan Lyutsern, Sürix, Tsuq, Qlorus, Bern qatılırlar. Sonradan fransız dilli kantonlar olan Cenevrə, Vale, Nevşatel “müttəfiq torpaqlar” hüququnda onun tərkibinə daxil oldular. Konfederasiyanın formalaşması tarixi əslində qonşu dövlətlərin feodal iddialarına qarşı kantonların mübarizəsi tarixidir. İsveçrədə yaranmış tarixi şəraitin sayəsində xalq tezliklə feodal boyunduruğundan azad ola bilir. Avstriya, xüsusilə də Burqund hersoqluğu üzərində qələbə sayəsində azad kantonların şəhər və kənd əhalisi zirehli paltara bürünmüş cəngavərlər üzərində hərbi üstünlüklərini nümayiş etdirdilər. XV əsrin sonunda İsveçrə tam müstəqillik əldə edir.

Lakin Avropada ilk “Müstəqil Respublikanı” quran isveçrəlilər öz hərbi şöhrətlərini pula çevirməyə başlayırlar. Bütün siyasi mülahizələr yox olur. Kantonlar sadəcə olaraq muzdlu əsgərlərin tutulması üçün bir kontora çevrilir. Gəlirli sahəyə çevrilən hərbi muzdurluq geri qalmış kantonlarda xüsusilə geniş vüsət almışdı. Sürix, Bern, Bazel kimi şəhər kontonlarında bürqerçilik şəhərləri fəhlə qüvvəsindən məhrum edən, həmçinin katolik ruhaniliyin rüşvətxorluğunun qarşısını almaq üçün muzdurluğun əleyhinə çıxırdılar.

Əgər meşə kontonlarında Reformasiya ideyaları əlverişli şəraitlə üzləşmədilərsə, bunun əksinə olaraq şəhər kontonları svinqlianlığın və kalvinizmin beşiyi oldular. Uilrix Svinqli kök salmış bürqerçiliyin maraqlarının ifadəçisi, respublika idarəçiliyi prinsipinin tərəfdarı idi. Avropanın həyatında əhəmiyyətli rol oynamış kalvinizmdən fərqli olaraq sviqlianlıq almandilli İsveçrədən kənara çıxmadı. 1531-ci ildə məğlubiyyətindən sonra öz hərbi ruhunu itirərək burqer reformasiyasına çevrilir və əyalət hüdudlarında qalır. Svinqli tərəfdarlarının ümidlə həyata keçirmək istədikləri milli birlik yüz illər yubanır.

Alman və romandilli kantonların tədricən siyasi cəhətdən yaxınlaşmasına qarşı ziddiyyətin mövcudluğu isveçrəlilərin şüuru üçün xarakterik idi və ölkənin mədəni cəhətdən ayrılığı qohum dillərdə danışan qonşu dövlətlərin milli həyatı ilə bağlı olsa da, onlar əyalətlərin konqlomeratı olaraq qalırdı. Lakin vahid dövlətin tərkibində uzun müddət müxtəlif elementlərin mövcudluğu, isveçrəlinin hansı dildə olursa olsun, almanca və ya fransızca danışmasından asılı olmayaraq, çox ləng də olsa oxşar mənəvi birliyin yaranmasına və milli xarakterin formalaşmasına gətirib çıxarırdı.

Sözün əsl mənasında, XIV əsrə aid İsveçrə ədəbiyyatı haqqında konret söz demək çətindir. XV əsrdən isə başlayaraq isveçrəli müəlliflərin əsərləri Almaniyanın və Fransanın ədəbi proseslərinə yaxınlaşmır. Hər birinin öz taleyi, öz spesifikası vardır. Bir çox hallarda bu xüsusiyyətlər alman kantonlarında olduğu kimi, latındilli kantonlarda da ümumi xarakter daşıyır. Təsadüfi deyil ki, alman İsveçrəsində Teodor de Bezin pyesi tərcümə edilir və tamaşaya qoyulur. Svinqlinin məğlubiyyətindən sonra, onun bir çox tərəfdarları Martin Lüterin yanında qalmayıb İsveçrənin reformalaşdırılmış fransız kantonlarında sığınacaq tapırlar. Odur ki, alman və fransız dillərində İsveçrə ədəbiyyatı artıq orta əsrlərin son dövründən başlayaraq, haqlı olaraq məlum mənada formalaşmaqda olan İsveçrə ədəbiyyatı kimi baxılmalıdır.

Almandilli kantonların, başqa sözlə Alman İsveçrəsinin imperiyadan ayrılması ilk vaxtlar Almaniyanın mədəni inkişafı ilə sıx bağlı olan almandilli İsveçrə ədəbiyyatına mənfi təsir göstərdi. Lakin tədricən bu ədəbiyyatın özünəməxsusluğu formalaşmağa başlayır ki, bu da azadlıq uğrunda mübarizəni mədh edən tarixi xronikalarda, Vilhelm Tell və Arnold Vinkelrid haqqında qəhrəmanlıq xalq nəğmələrində görünür. Bu özünəməxsusluğun ilk cücərtiləri artıq XIV – XV əsrlərin mistiklərinin nəsr əsərlərində görünməyə başlayır. İsveçrədə onların nümayəndələri dominikan Henrix Süzo (Zoyze) və onun şagirdi rahibə Elizabet Ştaqel idi. Suzonun mənəvi qızının yazmağa başladığı və Süzo tərəfindən 1362 – ci ildə tamamlanmış “Tərcümeyi – hal”da dini açıqlamalar və “ruhun xilas edilməsi” məsələsində insanın aktiv rolu haqqında çağırışlar, demək olar ki, erotik çalar alır. Müəlliflərin rəsmi şəkildə tərkidünya olduqlarını bildirdiklərinə baxmayaraq, onların təsvirləri öz kəskinliyi, tabloların ehtiraslı və həyəcanlı hissləri oxucunu valeh edir. Cuşa gəlmənin son həddi, özünə əzab vermə cəhdləri və mənəvi zahidlik muzdurluğun İsveçrədə ayaq tutub yeridiyi bir vaxta hökm sürən əxlaqsızlığa və kobud adət - ənənələrə qarşı qəti etiraz səsi idi. İnsanın daxili həyatının fəallığını əsas mahiyyət kimi qiymətlətləndirərək, mistiklər humanizmin və Reformasiyanın ideyaları üçün zəmin yaratdılar.

XV əsrdə dindar insanların nəzəri dünyəvi və həyatı məsələlərə yönəlir. Zahidliyin kilsə idealı monastr otaqlarında kobud və real həyatın güclü axını ilə silinib atılır. Bu proses dini ədəbiyyata da toxundu. XV əsr bizə yüzə yaxın nəğmə bəstələmiş böyük dini şair Henrix Lanfenbarqı (təq.1400 – 1450) təqdim edir. Onların arasında latın himnlərinin alman dilinə tərcümələri, qarışıq latın – alman dillərində şeirlər və kontrafakturalar, dini tərzə uyğunlaşdırılmış dünyəvi və xalq nəğmələri vardı. Bürqerçiliyi sürətləndirmək üçün o, dini xalqın anlayışlarına yaxınlaşdırır, ibadət ayinlərinin sadələşdirilməsi uğrunda mübarizə aparırdı. Bununla o burgerçiliyə yol açırdı.

XIV əsrdən başlayaraq dünyəvi ədəbiyyatda da böyük dəyişikliklər baş verir. Cəngavər lirikasına xas gözəl zəriflik öz yerini həyata sağlam düşüncəli baxışa verir. Şairlər artıq cəngavər fədakarlığını deyil, burqer comərdlərini vəsf edirdilər. XIII əsrdə İsveçrə ərazisində çiçəklənən minnezanq ədəbiyyatı tükənməyə başlayır. Yeni tendensiyalar öz maraqlı həllini əslən burqerçi olan, Sürix şairi Yohanes Qadlaubun (1340 – da ölüb) yaradıcılığında tapır. Onun yaradıcılığında ənənəvi cəngavər lirikası motivləri məişət ştrixləri və təsvirlərində bir – birinə qarışır, tarixi həqiqət cizgiləri və yerli (Sürixə aid) özünəməxsusluğu ilə qeyd edilmiş konkret surətlərdə maddiləşir. Onun poeziyası epikçiliyin və şairanəliyin (bədiiliyin) yeni əlamətləri ilə zənginləşir, onda meysterzanqın təsiri duyulur. Lakin İsveçrədə bu ədəbi istiqamətin impulsları XIV – XV əsrlərdə sönür. Bu onun qismən Almaniyanın mədəni ocaqlarından təcrid olunması ilə əlaqədardır. Əvəzində isə satirik – didaktik poeziya geniş yayılmağa başlayır. Öz yaxınlarını düz yola çağırmaq həvəsi ilə yaşayan şairlər onların müsbət və qüsurlu cəhətləri barəsində geniş panoram açırdılar. Onların dini, didaktik əsərlərində İntibah dövrü satirasını qabaqlamış kilsə və ictimaiyyəti ifşa edən motivlər səslənirdi.

XV əsr didaktik poeziyasının sevimli janrı alleqorikliyi ibrətamizliklə və demokratik tendensiyalarla birləşdirən təmsillər oldu. O, burqer şairlərinin praktik təfəkkür tərzinə daha çox uyğun gəlirdi. İsveçrə bu dövr alman ədəbiyyatından da ayrılmayan Uilrix Boner adında bir təmsilçi verdi (1280-cı ildə doğulub. 1324-1349-cu illərin Bern sənədlərində xatırlanır). Onun “Əlvan daşlar” adlı kitabında müxtəlif latın mənbələrindən toplanmış və alman versiyasında əks etdirilmiş yüzə yaxın təmsil vardır. Bonerin orijinal süjetli “Titrətmə və birə” təmsili onun müşahidəçilik qabiliyyətindən və təsvirçilik ustalığından xəbər verir. Bonerə görə təmsil nəsihət etmək, xristian məziyyətlərini təbliğ etmək üçün bir vasitədir. Külliyyatda təmsillərdən başqa orta əsrlər həyatından danışan əxlaqi rəvayətlər də vardır (“Yəhudi və saqi”, “Kral və dəllək”). Bürqer nəsihətçiliyinin məhdudiyyətinə baxmayaraq Bonerin təmsilləri sadə insanlara rəğbət və demokratizm ruhu ilə doludur.

Daha çox tərcüməçi olan Ammenhauzendən (Turqau) olan kənd pastoru (protestant keşişi) Konradın alleqorik şeirlərindən ibarət “Şahmat haqqında kitab”ının (1337) mənbəyi lombardiyalı dominikan İakov Kessoliyskinin (XIII əsr) latınca kitabı olmuşdur. Əslən kəndli olan Konrad geniş təhsil almasa da çox səyahət etdiyindən xalq həyatını yaxşı bilirdi. Odur ki, onun sosial alleqoriyasında sadə xalqın həyatından danışan hissələr daha uğurlu olmuşdur.

Henrix Vittenveylerin “Halqa” (1420) adlı mübağəli komik didaktik poeması təkcə İsveçrənin yox, o cümlədən son dövr orta əsr bütün almandilli ədəbiyyatın da böyük əsəri sayılır. Əsərdə halqa həyatın təzadlılığını, insan təbiətinin ikiüzlülüyünü, həmçinin onun qədimdən bədənlə ruh arasında, həqiqətlə ideal arasında harmonik birliyə cəhd etməsini təmsil edir. Vittenberqin poeması orta əsr xalq həyatının bir növ özünəxas ensiklopediyasıdır. Əsərdə kəndli həyatının, istərsə də cəngavər ideallarının təsvirində kobud zarafatlarla yanaşı ironiya duyulmaqdadır. Bununla belə “Halqa” nə şvanklar külliyatı, nə də “yaxşılıq” güzgüsüdür, həyatın didaktik təzadlarını bədii cəhətdən anlamaq cəhdi kimi göstərilir. Nəsihətlər kitabda kobud komik ədalarla əvəzlənir, hiyləgər kələkbaz səhnələrində qarışdırılır. Poemanın obrazlar sırasının mərkəzində dövrün satirik ədəbiyyatında geniş yayılmış axmaq durur. Komik süjetin əsasını kənd toyunun təsviri təşkil edir. Sadə kənd oğlanı qozbel, kifir sevgilisinə nişanlanır. Oğlan cəngavər incəsənətinin bütün qaydalarına əsasən ona qulluq göstərir. Onun şərəfinə turnir təşkil edir. Burada kənd oğlanları nizə və qalxan əvəzinə maşa və ləyənlə silahlanaraq gülməli şəkildə döyüşürlər. Oğlan sevdiyi qıza məhəbbət məktubları yazır. Hətta daş parçasına bürülərək pəncərədən içəri atılmış daş qızın başını yarır. Səs-küylü kənd toyu ənənəvi dalaşma ilə qurtarır. Poemanın yekun hissəsində iki qonşu kənddən olan kəndlilər arasında qanlı dalaşma səhnəsi təsvir olunur. Avam kəndli bütün yaxınlarını itirdiyindən tənha həyat sürməli olur.

Finalda üstün gələn traqikomik qroteskin cizgiləri əsərə qəmgin bir ton verir. Kəndli həyatını komik şəkildə təsvir edən Vittenveyler heç də kəndlilərə rişxənd etmir. Poemanın mənası antikurtuaz məna daşıyır: yarışlar və cəngavər nəzakəti dövrü birdəfəlik ötüb keçmişdir, burqerçiliyin və kəndçiliyin qarşısında başqa məsələlər, başqa ideallar durur.

Vittenveylerin “Halqa”sı orta əsrlər almandilli ədəbiyyatın yekun dövrüdür. Bu dövrün sonunda İsveçrənin imperiya ilə siyasi əlaqələri qurulsa da, Almaniya ilə mənəvi əlaqələri almandilli kantorların mədəni həyatında əsas faktor olaraq qalır. Əgər milli şüurun inkişafı satirik-didaktik ədəbiyyatda özünəməxsus mübahisələrdə və xalq xarakterlərində göstərilirsə, tarixi xronikalarda və qəhrəmanlıq xalq nəğmələrində isə öz hüquqları uğrunda mübarizə aparan İsveçrənin şəhər və kənd icmalarının poeziyası təsvir edilir. Artıq bu dövrdə İsveçrə ədəbiyyatında qədim alman qəhrəmanlıq eposunun təsvirinin izləri, demək olar ki, qalmamışdı.

XVI əsrdə baş vermiş sosial sarsıntılar İsveçrədə kilsənin qüdrətini zəiflətdi. Şəhərlər humanist təfəkkürün mərkəzinə, protestantlar üçün isə sığınacağa çevrilir.

Sebastyan Brant Bazeldə “Axmaqlar gəmisi” adlı məşhur satirik əsərini yazır. Buradaca 1521-ci ildən başlayaraq Rotterdamlı Erazm yaşayıb yaradırdı. Üsyankar Uilrix fon Hütten son dəfə orada, Svinqlinin yanında özünə sığınacaq tapır. Məşhur həkim Teofrast Paratsels və başqa humanistlər də İsveçrədə çalışırdılar. Görkəmli isveçrəli humanist Uilrix Svinqli həmin dövrdə məşhur reformaçı çevrilir. O təkcə enerjili üslubu və məzmununun demokratizmi ilə seçilən kilsə moizələri tərtib etməklə kifayətlənməyərək onlara hərbi nəğmələr və musiqi bəstələyirdi. Svinqlinin reformaçı ideyaları İsveçrə ədəbiyyatına, ilk növbədə XVI əsr Bibliya dramına təsir göstərmişdir.

Bu dövrdə birinci yerə məhz dram çıxır. O İntibah hərəkatının orqanik ifadəçisinə çevrilir. Dram əsərlərinin dini pərədəsi altında xalqın gündəlik həyatında baş verən dini, sosial, siyasi, hərbi hadisələr görünür. Teatr tamaşaları ictimai yerlərdə, şəhər küçələri və meydanlarında oynanılırdı və orada sadə insanlar iştirak edirdilər. Tamaşalardakı ciddi yerlər komik səhnələrlə əvəzlənirdi. İsveçrənin islahat keçirilmiş hissəsində fastnaxmşpil adlı maslenitsa bayramında keçirilən karnoval komediyalar şöhrət tapmışdı. Baltasar Şprossun “Köhnə və yeni konfederantlar haqqında” adlı siyasi komediyası dünyəvi mövzuda yazılmış bir sıra pyeslərin yaranmasına səbəb oldu. Əslində bu hələ dram deyil, daha çox karnaval tamaşaları formasında qurulmuş günün aktual mövzusuna həsr olunmuş dramatik dialoq idi.

XVI əsr İsveçrə ədəbiyyatında iki dövr fərqlənməkdədir. Bu 1531- ci il Kapel sülh müqaviləsindən əvvəlki və sonrakı dövrlərdir. Birincisi fəal İntibah fəaliyyəti və dram sənətinin yüksəlişi dövrüdür. Bu dövrdə bu janrın tanınmış ustaları olan Panfilus Genqenbax, Niklas Hamuel və onların katolik antipodu Hans Zalatın kimi dramaturqlar meydana çıxmışdır.

Reformasiya dövrünün istedadlı dramaturqu, Bazelin sakini Panfilius Geqenbax (1480-1526) “Bu dünyanın on fərqli yaşı” (1515) və “Zahid” (1517) dramlarının müəllifidir. Bu dramlarda İsveçrənin həyatında baş vermiş hərbi-siyasi toqquşmalar əks olunmuşdur. O, həmçinin ənənələrin korlanmamasına kəskin satira kimi səslənən “Zinakar gölməçəsi” adlı məşhur komediyanın müəllifidir. Komediyada öz-özlüyündə hələ hadisə yoxdur, lakin personajların tez-tez dəyişməsi və olayların şən komizmi ona dinamizm və dramatik gərginlik verir. Qeqenbax “Meyit yeyənlər” (1522) adlı mənsur satirasında ölü üstündə dua oxumaq, messalar və sairə hesabına yaşayan Roma papasından sadə kahinlərə qədər, bütün ruhaniləri gülüş hədəfi etmişdir. Tomas Mürnerin katolik partiyasına qarşı yönəldilmiş “Novella” satirasında olduğu kimi, bu əsərdə də Qenqenbax yeni dinin – protestantizmin müdafiəsinə qalxır.

Görkəmli dramaturqlardan biri də bernli Niklas Manuel (1484-1530) olmuşdur. Bu humanist insan şair olmaqla yanaşı rəssam, arxitektor və dövlət xadimi olmuşdur. Onun əsərləri 1522-1526-cı illərdə qısa zaman kəsiyində yaranmışdır. Dini yenilik həyata keçirilən kimi, o, qələmini yerə qoyub yeni nəzəriyyənin yayılmasına kömək etmək üçün dövlət xadimi oldu. Manuelin bütün əsərləri, istər dini-təbliğçi xarakterli (“Roma papası və onun keşişləri haqqında”, “Papa ilə İsa arasındakı ziddiyyət haqqında” əsəri), istərsə də dünyəvi süjetdə yazılmış dramları (“İndulgensiya taciri”, 1525; “Barbalı”, 1526) Reformasiya ideyalarının müdafiəsinə və katolisizmin inkişafına həsr edilmişdir. Manuelin zəngin fantaziyası, ziyalı humanistə xas ruh yüksəkliyi, forma tələbkarlığı onu Qeqenbaxdan fərqləndirir. Katolisizmlə mübarizədə o, satira, yumor və istehzadan ustalıqla istifadə edir. “İndulgensiya taciri” dramında günahların pulla bağışlanmasının açıq yalan kimi ifşası səhnəsində kənd qadınları indulgensiya satıcısını müqəddəs əşyaların oğurlanmasını və saxtalaşdırmasını etiraf etməyə məcbur edirlər. “Barbalı” isə monastr həyatı əleyhinə yazılmış dramdır. Kəndli qız monastra getməkdən imtina edir və “Yevangeliya”ya istinad edərək ilahiyyatçılarla mübahisədə qalib çıxır.

XVI əsrin ortalarından başlayaraq dramaturgiyada dünyəvi mövzular və sosial tənqidin izləri demək olar ki, aradan qalxır. Y.Rufun (1558-də ölüb), Q.Bellinqerin (1504-1575), Sikist Birkin (1501-1554) əsərləri təqlid xarakteri daşıyır.

Reformasiyanın toxunmadığı kantonlarda ədəbi həyat zəif görünürdü. Burada pasxa və milad bayramı ilə bağlı dini mərasimə aid dramların səhnəyə qoyulması ilə kifayətlənərək, dünyəvi mövzulardan, hətta Əhdi-ətiqdəki süjetlərdən belə çəkinirdilər. Katolik dramaturqları arasında “Markalfus” (1546) və “Laməzhəb” dramlarının müəllifi Saxarias Bletsinin (1511-1570), “Xaç Suyuna çəkən İonanın faciəsi” dramının müəllifi Yohanes Aalın (1500-1551), “Reformasiyanın xronikası” dramının, siyasi şeirlərin və “Fərsiz oğul” (1537) dramının yaradıcısı, istedadlı Hans Zalatın adlarını çəkmək olar. Hans Zalat “yevangelistlərin” ən qatı ifşaçısı idi. Onun mənsur satiralarının hədəfi əsasən Svinqli (“Müharibə haqqında nəğmə”, “Svinqli haqqında nəğmə”) olurdu. Svinqli Reformasiyanın məğlubiyyətini və Svinqlinin ölümünü o ədalətli cəza kimi tərənnüm edirdi. Onun “Fərsiz oğul” dramı da Reformasiyaya ünvanlanmış hücumlarla (məzəmmətlərlə) doludur.

XVI əsrdə İsveçrədə dramın inkişafı konfessional antaqanizmin kəskinləşməsi və alman kantonlarının intellektual və ədəbi həyatını canlandırmış humanist ideyaların yayılması ilə şərtləndirilirdi. Dram isə imperiyadan ayrılmış ölkədə baş vermiş dərin proseslərin təsviri üçün bir forma idi. Xalqın tarixi və milli özünü dərketmə səviyyəsi başqa janrlarda da, istər mənsur xronikalarda, tarixi nəğmələrdə, həmçinin şifahi xalq yaradıcılığında da təsvir edilmişdir.

׀וח‏לו

ֲ סעאע�ו נאססלאענטגא‏עס� ןףעט פמנלטנמגאםט� םולוצךמ�ח�קםמי רגויצאנסךמי כטעונאעףנ� ט עגמנקוסעגא םולוצךמ�ח�קם�ץ ןמ‎עמג ט הנאלאעףנדמג םוןמסנוהסעגוםםמ ףקאסעגמגאגר�ץ ג סמחהאםטט רגויצאנסךמי כטעונאעףנ�.

Summary

The origin of German-speaking Switzerland literature in European Renaissance (XIV – XVI centuries) and the literary activity of the German-speaking writers and poets who had been directly taking part in the formation of this literature is carefully studied in the article.

İstifadə olunmuş ədəbiyyat

Rus dilində:

1. ֻטעונאעףנא ״גויצאנטט: ־קונךט / ׀והךמכ: װ.ׁ.ֽאנךטנ�ונ ט הנ. ּ., 1969.

2. ׁוהוכ�םטך ֲ.ִ. ־בשטו קונע� רגויצאנסךמי כטעונאעףנ� XIV – XVI גג. ׁל. ָסעמנט� גסולטנםמי חאנףבוזםמי כטעונאעףנ�, ׂ.ַ. ָחהאע. «ֽאףךא», ּ.,1965.

İngilis dilində:

3. Arnold N.S. Swiss resurrection play on the sixteenth century. New York, 1949.

4. Van Abbe D. Drama in Renaissance: Germany and Switrerland. Melbourne, 1961.

İtalyan dilində:

5. Calgari G. Storiya dele quattro letturature delle Svirrera. Milano, 1958.

Alman dilində:

6. Singer S. Literaturgeschiche der deutschen Schweir in Mittelalter. Tubingen, 1916.

7. Ermaitinger E. Dichtung und Geisteslaben der deutschen Schweir. Zurich, 1933.

8. Haas M. Ulrich Zwingle und seine Zeit: Leben und Werk des Zurcher Reformators. Zurich, 1969

9. Schenker W. Die Sprache Huldrych Zwinglis in Kontrast zur Sprache duthers. Berlin, 1977.

10. Stricker H. Die Selbstdarstellung des Schweizers in Drama des 16. Jahrhunderts. Bern, 1961.

11. Weigum W. „Heutelia“ : Eine Satire uber die Schweir des 17. Jahrhunderts. Trauenfeld. Leipzig, 1945.

12.Wyss H. Der Narr in scheizerishen Drama des 16. Jahrhunderts. Bern, 1959.

ׁ�האד�ע ��ס�םמגא

ֶ�ָֻֻ ּ�ּּ�ֳִ׃ֻ׃ְִַ� ֲ� �ִ�ֱָ ִַָָָֻּ

ׁמם בטכ‎טכ�נ� ‎‏נ�, הצםיאהא אכע� לטם� יאץ�ם הטכ גאנה�נ ג� ס‏חסצח ךט, בף הטככ�נטם שאל�ס�ם�ם «�ה�בט הטכ» גאנטאםע� ימץהףנ. ְח�נבאיזאם ץאכד� מ ץמרב�ץע ץאכדכאנהאםה�נ ךט, מ, ח�ם‎טם ג� ל‏שע�ר�ל בטנ �ה�בט הטכ� לאכטךהטנ. 2006-ז� טכטם אןנוכ אי�םהא ֹ׃ֵֺֽׁ־-םףם י��םזא��םהא ץאם�ל טרעטנאךק�כאנהאם בטנט �סאסס�ח מכאנאד ְח�נבאיזאם הטכטםט «‏כל�ךה� מכאם הטכ» אהכאםה�נל�רה�נ ג� בף פטךנטם יאםכ�רכ��ם� ע�סהטד וה�ם �סאס פאךע �ה�בט הטכטלטחטם גאנכ��ה�נ. ֹצח טככ�נכ� ע�חיטד ג� דאהא�אכאנא, כאיטדסטח לצםאסטב�עכ�נ� ש�ה�פ מכאם הטכטלטח ‏כל�הטס�, מםףם ל�םסףב מכהף�ף ץאכד ‏ח הטכטםט יאראעלא�� באזאנה�סא, ױױ יצחטכה� ש�נע�נ�פכט ג� סצנ�עכט טםךטראפ ימכף ךוק�ם, שאח�נהא יצךס�ך ךצנסצכ�נה�ם ורטהטכ�ם בף הטכטם יאראל�םא רצבש� טכ� יאםארלאד יונסטח ג� ‎צכצםזהצנ. ְח�נבאיזאם �ה�בט הטכט לטם טככ�נה�ם ב�נט כ�יאד�עכ� ךוקטב ‎�כ�נ�ך ױױ יצחטכה� עאלאלטכ� יוםט ג� זטההט באץ�רכאנכא טםךטראפ ועל�י� בארכאל�רה�נ. �ה�בט אכ�לה� סןוסטפטך טלחאס� מכאם ג� טלחאס� טכ� סוקטכ�ם סטלאכאנהאם בטנט ה� ב‏יצך ּטנח� ֶ�כטכהטנ. ־םףם �ם טרכ�ך ג� ל�שסףכהאנ פ�אכטיי�עט וכ� בטנ חאלאםא הצרצנ ךט, ש�לטם ה‏גנ – ױ�ױ יצחטכטם סמםף-ױױ יצחטכטם �גג�כטםט �שאע� וה�ם עאנטץט ל�נש�כ� ְח�נבאיזאם �ה�בט הטכטםטם טםךטראפ�םהא לצנ�ךך�ב ג� חטההטיי�עכט בטנ ל�נש�כ� ךטלט הטדד�עט ק�ךטנ ג� בף באץ�להאם, אנארה�נלאק�כאנהאם ץצסףסט ש�ססאסכ�ד ע�כ�ב והטנ. ��לטם ה‏גנ לצץע�כטפ טהומכמתט ל‏גדוכ�נה�ם לצחאךטנ� מביוךעטם� קוגנטכ�ם �ה�בט הטכטלטחה� גאנטאםעכ�ד ‏חצםצ ‎‏סע�נטנהט. ֱוכ� בטנ הףנףלהא סןוסטפטךאס� טכ� פ�נדכ�ם�ם «ּמככא ֽ�סנ�ההטם» לויהאםא ק�ץה� ג� מםףם לצש�ננטנט ּטנח� ֶ�כטכ עאל סוקךטם בטנ הטככ� ְח�נבאיזאם ל�עבףאע אכ�לטםה�, ןףבכטסטסע צסכףבהא יוםט ז��נ ג� טסעטדאל�ע פמנלאכארה�נה�. ְח�נבאיזאם �ה�בט הטכטםטם ס‏חצ‎וה�ם ל�נש�כ�סטםה� טךטכט טסעטדאל�ע עצנך (־סלאםכ�) �ה�בט הטכטם� האיאםאם �ה�בט הטכטם פמנלאכארלאס� ג� פאנס ע�סטנט טכ� ‏חצםצ ‎‏סע�נ�ם הטכ גאנטאםע�םהאם טבאנ�ע טהט. «ױױ יצחטכטם �גג�כטםה� ְח�נבאיזאם עצנךכ�נט טק�נטסטםה� ־סלאםכ� הטכטם� «מסלאםכ� דאר�� טכ� �נ�ב רמנבאס� טקטנ�ם» הטכ, ־סלאםכ� עצנךכ�נט טק�נטסטםה� טס� ְח�נבאיזאם הטכטם� «�ז�ל ך�פק�סט טכ�» פאנס יול�יט יוהטנ�ם, «ָנאםחאה�», «פאנסחאה�» הטכ הוי�םכ�נ גאנ טהט. «ּמככא ֽ�סנ�הה�ם»טם הטכט מ ה‏גנ צקצם «חאה�»כ�נה�ם ץויכט ץטכאס מכלףר «אח�נט»כט הטכהטנ» (6, 120). ֶ�כטכ ּ�לל�הדףכףחאה� ס‏ח� צסכףבט באץ�ר�ם טךט פמנלאס�םהאם בטנטםט ג� ץאכד צקצם �ם יאנאנכ�ס�ם� ע�דהטל ועל�ךכ� ְח�נבאיזאם ןףבכטסטסעטךאס�ם�ם הולמךנאעטך טפאה� פמנלאס�ם� �סאסכאםה�נה�. «ײסכףבףם ע�ר�ךךצכצ, רצבש�סטח, מםףם ‏חצם� ל�ץסףס כוךסטך לאעונטאכ�ם לצ�יי�םכ�רל�סטםה�ם בארכאם�נ» (4, 230). ��נ בטנ צסכףב ‏ח כוךסטךאס�ם� יאנאה�נ ג� בף אםכאלהא, «ּמככא ֽ�סנ�ההטם» כוךסטך עףעףלףםףם ץאסכ�� טכ� סוקךטם ל‏גדו דאחאם�נ. «ּ�כףלהףנ ךט, ןףבכטסטסע צסכףבףם הטכ גאסטע�כ�נט ע�ךז� טםפמנלאסטיא צקצם הויטכ, ש�ל ה� ולמסטמםאכ ע�סטנ צקצם ם�ח�נה� עףעףכףנ» (2, 17). ֱוכ� בטנ ע�סטנ צקצם ּטנח� ֶ�כטכ ש�יאעהאך� נואככ�דכאנ� ד�כ�ל� אכל�רה�נ. «�סטכ ס�ם�עךאנכאנ ‎‏נהצךכ�נט, מץףהףדכאנ�, יאץףה ורטעהטךכ�נטםט ימץ, יאראה�דכאנ�ם� יאחל�רכאנ» (5, 4). ֱף, ש�ל ה� מםא ‎‏נ� ‏ם�לכטהטנ ךט, יאח�כ� םטעדטם טםאםה�נ�ז� מכלאס�ם� �סאסכאםה�נ�נ. ּטנח� ֶ�כטכ ‏ח ס‏חצםצ ץאכדא יוע�נטםז� קאעה�נלאד צקצם ךצעכ�גט טםפמנלאסטיא ג� ע�בכט�אע גאסטע�סט מכאם «ּמככא ֽ�סנ�ההטם» ה�נ‎טסטםט סוקל�סט טכ� ש�ל ה� יאח�כ� �ה�בט הטכטלטח� ‎‏נצםל�לטר בטנ יוםטכטך ‎�עטנהט. «�ה�בט הטכטם טםךטראפ�םהא ל�עבףאע הטכטםטם נמכף בטנ ה� מםא ‎‏נ� לצשצלהצנ ךט, בףנאהא לצץע�כטפ תאםנכאנהא יאח�כל�ר לאעונטאככאנ ‏חצם� יונ עאן�נ» (8, 12). ��לטם לאעונטאככאנא ל�ץסףס כוךסטך גאשטהכ�נטם ך�לטיי�עט הטכטם כוךסטךאס�ם�ם ח�ם‎טםכ�רל�סטם� �ש�לטיי�עכט ה�נ�ז�ה� ע�סטנ ועל�ךה�ם בארדא, כוךסטך-סולאםעטך םמנלאם�ם ךויפטיי�עטםט ה� ‎צזכ�םהטנטנ. «ּמככא ֽ�סנ�ההטם»טם יאראל ה‏גנצםה� �ה�בט הטכ-הטאכוךע לצםאסטב�עכ�נטםה� טךטכט לויכ ‏חצםצ ‎‏סע�נטנהט:

1. ִטאכוךעכ�נטם �ה�בט הטכ� ע�סטנט.

2. �ה�בט הטכטם הטאכוךעכ�נ� ע�סטנט.

ֱטנטםזט טסעטדאל�עה�, י�םט הטאכוךעכ�נטם �ה�בט הטכ� ע�סטנטםה� «ּמככא ֽ�סנ�הההטם» אןאנ�ז� נמכא לאכטך טהט ג� צלףלץאכד האם�ר�ד הטכטםטם יאח�כ� �ה�בט הטכה� טזעטלאטכ�רל�סטםה� מםףם ץצסףסט ןאי ג� ע‏שפ�סט מכלףרהףנ.

ִטכטם כוךסטך ע�נךטבטםה� הטאכוךעטחלכ�נ ץצסףסט בטנ כאי ע�רךטכ והטנ. ־םכאנ ל�שהףה האטנ�ה� טרכ�םס� ה�, צלףלץאכד הטכטםטם בטנ דמכף ךטלט לאנאדכ� ג� ה�י�נכטהטנ. ִמ�נףהףנ, הטאכוךעטחלכ�נ �ה�בט הטכ לאעונטאכ� הויטכ, כאךטם ב�הטט צסכףב הט‎�נ צסכףבכאנהאם פ�נדכט מכאנאד הטאכוךעטחלכ�נטם טרכ�םל�סטם� לצ�יי�ם ד�ה�נ יונ גונטנ ג� ם�ח�נ� אכסאד ךט, «�ה�בט הטכ טכך ם‏גב�ה�, ב�הטט הטכ �סאס�םהא טםךטראפ והטנ», בף אםכאלהא, �ה�בט הטכ – הטאכוךע לצםאסטב�עכ�נטםטם ‎צזכ�םל�סט ע�בטטהטנ. ױצסףסטכ� ה�, סףנ�עכ�נטם פ�נהטכ�רהטנטכל�סטםה� הטאכוךעכ�נטם ‏חצם�ץאס נמכף גאנה�נ. ־םכאנ ר�ץס ג� יא שאהטס�םטם ש�נע�נ�פכט ע�סגטנטםה�, יונכט קאכאנ באץ�ל�םהאם, םטעד� אץ�ז�כ�ד ג� רטנטםכטך דאע�נ. ֱוכ�כטךכ�, הטאכוךעכ�נ הטכטם זאםכ�כ��םא ך‏ל�ך והטנ, ע�בטטטכטיט קמץאכה�נ. ֻאךטם הטאכוךעכ�נ� לצםאסטב�עה� ושעטיאעכ� מכלאד, מםכאנ� יונכט-יונטםה� ג� ושעטיאז מכהףדהא טרכ�על�ך כאח�לה�נ. ֱוכ� ךט, �.ִ�לטנקטחאה�םטם הוהטיט ךטלט, «�ס�נה� רטג� ס‏חכ�נטם� קמץ יונ גונל�ך �ס�נטם הטכטםה� הףחכףכףד ימץ, אנע�ד הףחכףכףד – רמנכףד יאנאה�נ»(1, 76). «ּמככא ֽ�סנ�ההטם»טם הטכטםה� הטאכוךעכ�נ ץאכד האם�ר��ם�ם ע�נךטב שטסס�סט ךטלט טרכ�םהטיטםה�ם טפנאעק�כ��א ס�ב�ב מכלףנ, �ךסטם�,צסכףבףם ע�בטטכטך ג� סאה�כטיטםט אנע�נ�נ. «ֱטעךטם ג� מנטתטםאכ צסכףבכאנ, בטנ ע�נ�פה�ם נואכ גאנכ�� ך�רפ והטנס�, הט‎�נ ע�נ�פה�ם לצ�ככטפטם ‏ח גאנכ��ם� נ�סל והטנ»(12, 207). �ה�בט הטכה� טחאפ�ע ע�נךטבכ�נטםטם פףםךסטמםאככ��ם�ם אחאכלאס�םהא, האם�ר�ד הטכטםטם �ה�בט הטכטם �סאס�םא ךוקל�סטםה� ג� �ה�בט הטכטם בף טסעטדאל�עה� ךצעכ�גטכ�רל�סטםה� ה�נ‎טםטם ב‏יצך נמכף מכלףרהףנ. «…ּמככאם�סנ�ההטםקטכ�נטם טפאה� ע�נחטםט �ה�בט-ב�הטט הטכטם עאנטץט-טזעטלאט ושעטיאז� יועטנלטרהט» (8, 47). ְח�נבאיזאם �ה�בט הטכטםה� אכ�םלאכאנ�ם פ�אככ�� ה‏גנצםה�, הטכטם כוךסטך יאנףסףםהא םמנלאכארלא ג� סאבטעכ�רל�םטם ‎צזכצ מכלאה�� ל�דאלהא «ּמככא ֽ�סנ�ההטם»כ� הטכטלטחה� ץ�כדטכ�רל� לויכט בארכאם�נ. ֱוכ�כטךכ�, ץאכד האם�ר�ד הטכט אכ�םלאכאנ�ם פ�אכ סףנ�עה� הטכה�ם ק�ץלאס�ם� ע�לטם והטנ. ִ�נ‎טםטם הטכ פאךעכאנ� לצשצל ג� לצנ�ךך�ב בטנ עאנטץט ה‏גנצם הטכ ל�םח�נ�סט שאדד�םהא לצ�יי�ם ל�כףלאע� גונ� בטכטנ. «ׂאנטץ צקצם בטנ הטכ פאךע� ש�נ שאםס� עאנטץט ס�ם�הה�ם האשא ל‏ע�ב�נהטנ» (9, 140).

«ּמככא ֽ�סנ�ההטם»טם הטכטםה� הטכטלטחטם בצעצם יאנףסכאנ�םא אטה סןוסטפטך ‏נם�ךכ�נ עאןלאד לצלךצםהצנ. ־נאהא עצנך �ה�בט הטכטםטם ע�סטנט טכ� בטנ ס�נא אכ�םלא ס‏חכ�נטם סמםףםא סאטע אנע�נ�כלאס� שאהטס�סט טכ� דאנר�כאר�נ�ד ךט, בף הא ה‏גנצם הטכ ץצסףסטיי�עכ�נט טכ� בא�כ�ה�נ (ד�חוע – ד�חוע�, עואענ – עואענמ ג� ס.). ֻאךטם ה�נ‎טםטם הטכטםה� «ורד ל�הנ�ס�סט», «ל�ש�בב�ע טבנ�עץאםאס�», «כמעףץאםא», «דמכףקמלאד לצהטנכ�נ», «לאאנטפבאחכאנ», «שאח�נ�ם םאחטנט», «‏נע-יאע וכ�ל�ך», «�ה�בכט ע�חטי�», «דףכא�� ע�ג�ךךצככצ», «לצפע� ר‏שנ�ע», «םאהטםזץאםא» ג� ס. ךטלט ס‏ח ג� טפאה�כ�נ גאנה�נ ךט, בףםכאנ פ�נהט ס‏ח-טפאה� ס�ם�עךאנכ��ם�ם ‏נם�יט מכאנאד הטדד�עט ק�ךטנ. ֱצעצם בףםכאנ הטכה�, לצסב�ע אםכאלהא ה�יטרל�כ�נ יאנאה�נ. ֱף, קמץ ע�בטט טהט. ׳צםךט «…ל�עבףאע צסכףבף �ה�בט הטכטלטחטם טםךטראפ ל�םח�נ�סטםט – כוךסטך-דנאללאעטך ה�יטרל�םט, ס�כטסכ�רל� ג� ע�ךלטככ�רל�םט בארדא צסכףבכאנא םטסב�ע�ם ‏חצםה� האשא איה�ם ג� עוח �ךס ועהטנטנ» (3, 106).

ְנארה�נלאכאנ ‎‏סע�נטנ ךט, «ּמככא ֽ�סנ�הההטם» כוךסטךאס� טכ� האשא ה�י�נכט ג� דאיהאכ� הטכ� לאכטךהטנ. ֳנאללאעטך באץ�להאם טס�, בוכ� הול�ך לצלךצםס�, ה�נ‎טםטם הטכטםה� בטנ ד�ה�נ דאיהאס�חכ�ד ‏חצםצ ‎‏סע�נטנ ךט, בף הא ץאכד האם�ר�ד הטכטםטם ‏ח�ככטךכ�נט טכ� בא�כ�ה�נ. «ֳנאללאעטךא בטח� םטעדטלטחט הצח‎צם דףנלאד, פטךנטלטחט ס�כטס ג� איה�ם טפאה� וה� בטכל�ך, ס‏חכ�נט זצלכ�ה� םוז� ה�יטרהטנל�ך ג� טרכ�על�ך, מםכאנ� בטנ-בטנט טכ� םוז� �כאד�כ�םהטנל�ך, שאםס� אנה�ז�ככ�דכא הצחל�ך ג� ס. דאיהא-דאםףםכאנ�ם� ‏ינ�הטנ» (7, 3-4). «ּמככא ֽ�סנ�ההטם»ה� בף פטךטנכ� צסע-צסע� הצרל�י�ם ל�דאלכאנ גאנ. ּ�ס�כ�ם, ל�סה�נטם ז�ל ר�ךטכקטסט טכ� טרכ�םל�סט, ויםט �ג�חכטיטם זצלכ� האץטכטםה� ע�ךנאנ�, «טכ�» דמרלאס�ם�ם מנפמדנאפטך פמנלאס� �ג�חטם�, מנפמוןטך פמנלאס�םהאם (-םאם²) טסעטפאה� שאככאנ�, פנאחומכמתט בטנכ�רל�כ�נטם ןאנקאכאםאנאד אנאס�םא ס‏חכ�נ האץטכ והטכל�סט, קמץ סאיהא טםגונסטיאכאנ ג� ס. דנאללאעטך דאיהא-דאםףםכאנא עאבו מכלאיאם פאךעכאנה�נ. ��נע�נ�פכט ג� הטדד�עכ� אנארה�נה�דהא ל�כףל מכףנ ךט, בףםכאנ ץאכד הויטל ע�נחטםה�ם טנ�כט ‎�כ�ם אלטככ�נהטנ.

«ְםא הטכט ג� ץאכד. ֱף ל�פשףלכאנ� בטנ-בטנטםה�ם אי�נלאד, אינ� ע�ס�גגצנ ועל�ך ק�עטםהטנ. ִטכסטח ץאכד מכלאה�� ךטלט ץאכדס�ח הא הטכ ימץהףנ. ִטכ ץאכדכא בטנ‎� יאנאם�נ, מםףםכא בטנכטךה� טםךטראפ והטנ, מםףם ךוקהטיט עאנטץט ימככאנהאם ךוקטנ» (11, 42). ֱף אםכאלהא, «ּמככא ֽ�סנ�ההטם»טם ךוקהטיט ימכ הא הטכטלטחטם עאנטץט ימככאנ�םהאם בטנטהטנ. ֱף ל‏שע�ר�ל ה�נ‎ט בטנ ס�נא ל�עבףאע ‏נם�ךכ�נט טכ� לצדאיטס�ה� ץמרב�ץע בטנ ‏לצנ יאראל�ר, ךוקהטיט ימכ עאל שאלאנ מכלאסא הא, קמץ זטההט ג� �סאסכ� ע�םדטדכ�נכ� דאנר�כארלאל�רה�נ, י�םט מםא גונטכ�ם לצסב�ע דטיל�עכ�םהטנל�כ�נטם ך�לטיי�עט ךטפאי�ע ד�ה�נ מכהף�ףםהאם ע�םדטהכ�נט ך‏כ‎�ה� דמיא בטכלטרהטנ. �סכטםה�, �סאסכ� ג� ד�נ�חסטח ע�םדטהכ�נ� ש�לטר� ושעטיאז�ל�ח גאנה�נ. ֿנמפוססמנ ֹ.ׁויטהמגףם ל�דאכ�כ�נטםה�ם בטנט בוכ� אהכאם�נ: «ׂ�םדטה סא�כאל ל‏גדוה�ם מכלאכ�ה�נ» (10, 100). �כאג� מכאנאד הול�ך כאח�לה�נ ךט, ע�נטפ ה� סא�כאל ל‏גדוה�ם מכלאכ� ג� סצםט ר�ךטכה� רטרטנהטכל�ל�כטהטנ. ֱף אםכאלהא, � ֱוים�כץאכד ׂצנךמכמתט דףנףכעאיהא «ֺמללףםטסע» ד�חועטםטם נוהאךעמנף ��בטב ֶ�בטיוגטם «ּמככא ֽ�סנ�ההטם»טם הטכט שאדד�םהא טרכ�עהטיט «תאנדמם הטכט» טפאה�סטםט ד�בףכ ועל�ך לצלךצם הויטכ, קצםךט ה�נ‎טםטם הטכט תאנדמם הטכט הויטכ, ל�םסףב מכהף�ף ץאכד�ם סאה�, איה�ם, ע�בטט הטכטהטנ. ֵיםט חאלאםהא, «ּמככא ֽ�סנ�ההטם»טם הטכט שאדד�םהא «�ה�בט הטכ» טפאה�סט טרכ�על�ך ה� הצח‎צם מכלאח. ־םףם הטכטם� «�ה�בט הטכ» הול�ל�ך בף ב‏יצך ה�נ‎טםטם �ב�הט ר‏שנ�עטם� שוק בטנ ץ�כ�כ ‎�עטנלטנ. ֱ�כט, «ּמככא ֽ�סנ�ההטם»טם הטכט ה‏גנצם �ה�בט הטכט הויטכ. �‎�נ מםףם הטכט שאדד�םהא «�ה�בט הטכהטנ» הוס�ך, ש�לטם ה‏גנצם «ּמככא ֽ�סנ�ההטם»ה�ם בארדא בצעצם ל�עבףאע�ם�ם, ְח�נבאיזאם ױאכד ֶףלשףנטיי�עט ןאנכאלוםע ס�ם�הכ�נטםטם הטכטםט, ּטנח� �כ�ךב�נ ׁאבטנטם פוכיועמםכאנ�ם�ם הטכטםט ג� מםכאנכא בוכ� פאךע�ם �ה�בט הטכה� מכלאה��ם� טההטא ועלטר מכאנ�ד. «ּמככא ֽ�סנ�ההטם» ‎ונק�ךכ�נה�ם יאח�נה� ג� מםףם הטכטםט ‎ונק�ך דטיל�עכ�םהטנל�ך כאח�לה�נ.ׂ�ךנאנ מכאנאד8 דויה והטנטך ךט, מםףם הטכטם� «�ה�בט הטכ» הול�ך ‎ונק�ךכטי� ףי�ףם הויטכ, הול�ל�ך טס� ב‏יצך ה�י�נטםט ךטקטכה� בטכל�ח. «ּמככא ֽ�סנ�ההטם» ְח�נבאיזאם �ה�בט הטכט צקצם מ ד�ה�נ ב‏יצך טרכ�נ ‎‏נצב ךט, בף, «�ה�בט הטכ»� לאכטך מכלאדהאם האשא ה�י�נכטהטנ. ּ�ס�כ�ם:

1. ױױ יצחטכה� ְח�נבאיזאם �ה�בט הטכטםטם כוךסטך ע�נךטבטםטם סאה�כ�רהטנטכל�סט, אםכאר�דכ� ר�ךטכ אכלאס�. ֱף ‎צם עאל ל�סףכטיי�עכ� הול�ך מכאנ ךט, קא�האר �ה�בט הטכטלטחטם כוךסטךאס� «ּמכא ֽ�סנ�ההטם»טם כוךסטךאס�םהאם דטהאכאםאנאד מםףם �סאס�םהא טםךטראפ והטנ.

2. ױאכד האם�ר��ם�ם יאח�כ� הטכה� «�ה�בטכ�רהטנטכל�סט». ֹום� ה� עאל ל�סףכטיי�עכ� הול�ך מכאנ ךט, ױױ יצחטכה� ץאכד האם�ר��ם�ם �ה�בטכ�רהטנטכל�סט ןנמסוסט ּטנח� ֶ�כטככ� בארכאי�נ. ּ�כףלהףנ ךט, �ה�בט הטכ ץאכד הטכט �סאס�םהא יאנאם�ב לצ�יי�ם דאיהא-דאםףםכאנא – םמנלאכאנא לאכטך מכאם בטנ הטכהטנ. ֱף הא ‎ונק�ךכטךהטנ ךט, �ה�בט הטכ טכ� ץאכד הטכט שוק גאץע בטנ-בטנטםטם ויםט מכלאי�ב. ׁ�כטכ ּ�לל�הדףכףחאה�םטם ב‏יצךכציצ מםהאה�נ ךט, �ה�בט הטכ טכ� ץאכד הטכט אנאס�םהאך� ףקףנףלף ץויכט ה�נ�ז�ה� אחאכעלא�א םאטכ מכףב.

3. ֿףבכטסטסע צסכףבףם יוםט קאכאנהא טםךטראפ�. ֱצעצם הטכקט אכטלכ�נ ןףבכטסטסע צסכףבהא צק קאכאנ�ם (ב�הטט ןףבכטסטסע הטכ, וכלט ןףבכטסטסע הטכ, סטיאסט ןףבכטסטסע הטכ) מכהף�ףםף דויה והטנכ�נ. ִטכקט אכטלכ�נה�ם ֽ.ױףהטיוג טס� ןףבכטסטסע צסכףבףם ה‏נה פמנלאס�םהאם האם�ר�נ ג� ש�ל ‏חצםה�ם �גג�כךט, ש�ל ה� ‏חצםה�ם סמםנאך� ב‏כ‎צכ�נ� �כאג� מכאנאד ל�טר�ע שאהטס�כ�נטםטם ע�סגטנטםט גונ�ם אהט ןףבכטסטסעטך הטכטם ל‏גזףהכף�ףםף דויה והטנ. ֿףבכטסטסע צסכףבףם בף דמכףםהאם האם�ראנך�ם טכך יאהא הצר�ם «ּמככא ֽ�סנ�ההטם»טם הטכט מכףנ. «ּמככא ֽ�סנ�ההטם» ה‏נהצםזצ קאכאנ�ם – אהט ןףבכטסטסע הטכטם ל�עבףאע אכ�לטם� ‎�כל�סטם� ס�ב�ב מכהף. ֱף, סאה� ל�טר�ע םטעדט טהט ג� בף םטעדטם צסכףב ס�גטיי�סטם� דאכץלאס� «ּמככא ֽ�סנ�ההטם»טם אה� טכ� בא�כ�ה�נ ג� ס.

ֱוכ�כטךכ�, ֶ�כטכ ּ�לל�הדףכףחאה� ד�כ�לט טכ� ְח�נבאיזאם �ה�בט הטכטםטם כוךסטך באץ�להאם סאה�כ�רל�סטםה�, זאםכ� ג� ע�בטט ץאכד הטכטםטם �ה�בט ס�גטיי�י� יצךס�כל�סטםה� ‏ם�לכט ץטהל�ע ‎‏סע�נ�ם ס�ם�עךאנ ךטלט קמץ ה�י�נכטהטנ.

�ה�בטייאע

1. ְח�נבאיזאם ב�הטט הטכטםטם צסכףבטייאע� (מקונךכ�נ). ֱאך�, ֵכל, 1970.

2. ְח�נבאיזאם �ה�בט הטכט עאנטץט (ה‏נה זטכהה�), �� ז. ֱאך�, ״�נד-ֳ�נב, 2007.

3.ְח�נבאיזאם �ה�בט הטכט עאנטץט (סמגוע ה‏גנצ). ֱאך�, ֵכל, 1982.

4. �אז�יוג ׂ.ָ. ְח�נבאיזאם �ה�בט הטכט עאנטץט (2). ֱאך�, ּאאנטפ, 1987.

5. ��בטבב�יכט ָ. ױױ �סנטם �גג�ככ�נט ְח�נבאיזאם יאח�ק�כאנ�. ֱאך�, ֽףנכאם,2004.

6. ��ס�םמגא ׁ. «װציףחאע» תףנםאכ� ג� הטכ ןנמבכולכ�נט. ֱאך�, ֵכל, 2006.

7. ױףהטיוג ֽ. ְח�נבאיזאם �ה�בט הטכט כצ��ע ע�נךטבטםטם טםךטראפ�. ֱאך�, ֵכל, 1986.

8. ױףהטיוג ֽ. ְח�נבאיזאם �ה�בט הטכטםטם סמגוע ה‏גנצ. ֱאך�, ּאאנטפ, 1989.

9. ֳףכטיוגא ׀. �אז�יוג ׂ. ֱטבכטמדנאפטך ל�כףלאע. ֱאך�, ְהטכמ�כף, 2006.

10. ׁויטהמג ֹ. �ה�בט ע�םדטה ג� ב�הטט הטכ. ֱאך�, ֹאח�ק�, 1986.

11. ׁויטהמג ֹ. ׁ‏חצם דצהנ�עט. ֱאך�, ֹאח�ק�, 1983.

12. ֲ�כטיוג ֺ. ׁ‏חצם סושנט. ֱאך�, ֹאח�ק�, 1983.

׀ֵַ�ֵּ

ֲ סעאע�ו דמגמנטעס� מ לוסעו ט נמכט ִזאכטכא ּאלוהךףכטחאהו ג כטעונאעףנםמל �ח�ךו. ָסןמכ�חמגאםטו ןטסאעוכול ןנמסעמםאנמהם�ץ סכמג ט ג�נאזוםטי מצוםטגאועס� ךאך גמחג�רוםטו טץ המ כטעונאעףנםמדמ ףנמגם�. ֲ סעאע�ו חאענאדטגאועס� מעםמרוםטו ִזאכטכא ּאלוהךףכטחאהו ך הטאכוךעאל, ןנטגמה�עס� ןנטלונ� הטאכוךעמג, טסןמכ�חמגאםם�ץ ןטסאעוכול.

SUMMARY

In the article have been spoken about the position and role of Jalil Mammadguluzadah in the literary language of Azerbaijan. The writer’s use the folk colloquial language at the literary language level has been appreciated as an important event. Here have been touched upon Jalil Mammadguluzada’s approaches towards dialects and shown samples from the dialects he used.

׀אלטח ֱאדטנמג

ְׁׂ׀�ֹ ָ ֽ־ֲ�ֹ ְֱֺ׃ ֲ ׀׃ֺׁׁ־ֹ ֿ־�ַָָ ֵֿ׀ֲ־ֹ ֿ־ֻ־ֲֵָֽ XX ְֲֵֺ

ֿמ םארטל םאבכ‏הוםט�ל, ג ןונגמי ןמכמגטםו XX ג/וךא םוךמעמנ�ו נףססךטו ןמ‎ע� ק¸עךמ נאחהוכטכטס� םא הגא ןנמעטגמןמכמזם�ץ כאדונ�: חאשטעםטךט סמץנאםוםט� ענאהטצטמםם�ץ מבשוסעגוםם�ץ ףסעמוג «סעאנמדמ ֱאךף» ט ןנטגונזוםצ� םאסעףןכוםט� םמגמי ‎נ� טםהףסענטאכטחאצטט. ֿנטק¸ל, כטבונאכ�םמ םאסענמוםם�ו נופמנלאעמנ�, �גכ��ס� סעמנמםםטךאלט ןמ‎עאןםמדמ נאחנורוםט� םאסףשם�ץ ןנמבכול, םאןנאגטכט סגמט ףסטכט� םא פמנלטנמגאםטו םמגמי ןמןףכ�צטט כ‏הוי, ס מהםמי סעמנמם�, ןמעוםצטאכ�םמ ףגונוםם�ץ ג גמחלמזםמסעט סענמטע� ךףכ�עףנף, אנץטעוךעףנף ט טסךףססעגמ בוח מןמנ� םא םאצטמםאכ�ם�ו ענאהטצטט, א ס הנףדמי – קעטע� חאגוע�, םנאג� ט מב�קאט ג סאלמל רטנמךמל סל�סכו ‎עמדמ סכמגא.

־הםאךמ סקטעאול, קעמ ג ‎עמל גמןנמסו סכוהמגאכמ סמבכ‏האע� מןנוהוכוםםף‏ לונף. ׂאך, ג ןונוסענמיךו גמסעמקם�ץ דמנמהמג, םו טסךכ‏קא� ט ֱאךף, ןנמדנוסס ב�כמ םו מסעאםמגטע�. ֲוה� ג ׀מססטט ט םא ֲמסעמךו ךףכ�עףנא ג ןונגמי קועגונעט XX גוךא סכמגםמ ג�נ�גאכאס� חא ןנוהוכ� סטסעולאעטחאצטט לטנא. ֿמ‎ע� ט ןטסאעוכט גטהוכט, קעמ קוכמגוך במכוו םו ץמעוכ ןנטחםאגאע� ג םול צוםענ, נאחףלםף‏ ףןמנ�המקוםםמסע� סגמיסעג, ןנטחםאךמג ט מעכטקטי. ֲ ףךאחאםם�ו דמה� ןמסעוןוםםמ מסףשוסעגכ�כאס� סלוםא טהומכמדטקוסךמי ןאנאהטדל�. �עט טחלוםוםט� ןמגכט�כט םא האכ�םוירף‏ םאןנאגכוםםמסע� נףססךמי כטעונאעףנ�, דמנמהסךמי ןמ‎חטט מ ֱאךף, ג קאסעםמסעט.

ֿנוזהו גסודמ, סכוהףוע מןנוהוכטע�ס� ס עונלטםמכמדטוי. ֿמה סעאנ�ל ֱאךף ל� טלוול ג גטהף סמץנאםוםטו ןנוזםודמ מבכטךא דמנמהא, א ןמה םמג�ל – ודמ טםהףסענטאכ�םף‏ ןונוסענמיךף. ׂאך, מבנאשא�ס� ך סעטץמעגמנוםט�ל ּטץאטכא �נטםא «ֱאךף – ׂטפכטס» ט «ׁעאנ�י ֱאךף», מעלועטל, קעמ ג 1927-1928 דמהאץ מם ןנוהכאדאוע מסעאגטע� ןנוזםטי מבכטך דמנמהא, םא גוך ןמכ‏בטגרולףס� ולף טלוםםמ ג סגמ¸ל ןונגמחהאםםמל, «םוחאענמםףעמל עוץםטקוסךטל ןנמדנוססמל» גטהו. ֿמ‎ע סקטעאוע: האכ�םוירא� ןמסעףן� טםהףסענטאכטחאצטט כטר� ןמגנוהטע אנץטעוךעףנו ֱאךף. ֱמכוו עמדמ, מם הא¸ע ןמם�ע� קטעאעוכ‏, קעמ מםא מענטצאעוכ�םמ סךאזועס� עאךזו םא ןסטץמכמדטט לוסעםמדמ םאסוכוםט�, סעמכ� ןנטג�ךרודמ ך עטרטםו ףחךטץ ףכמקוך, כאבטנטםעאל ךנוןמסעוי, קונוח ךמעמנ�ו םו ןנמיהוע דמנמהסךמי ענאםסןמנע, םמ כטר� ןורטי טכט ךמםם�י.

ֱ�כ חטלםטי הום� נףל�ם ט גוסוכ,

ׁעאהא ראדאכט ןמ ןמכ�ל.

ְ ג באכאץאםסךמל קונםמל כוסו

ֿמךארכטגאכט הטחוכ� [5,69].

ֲ סעטץמעגמנוםטט «ֱאךף – ׂטפכטס» ּטץאטכ �נטם ןנמ�גכ�וע סוב� ךאך עטןטקם�י כטנטך. ַאלועםמ, קעמ מם םאסענמום םמסעאכ�דטקוסךט ט עמסךא ןנמשאםט� ס כ‏בטל�ל דמנמהסךטל כאםהראפעמל ןמהסמחםאעוכ�םמ האגטע םא ןמ‎עא.

ֶטחם� ןנטךאחאכא לםו ןמךטםףע�

ֻ‏בטלוירטי טח דמנמהמג [5,70].

ּמזםמ ךמםסעאעטנמגאע�, קעמ ג אםאכטחטנףולמל סעטץמעגמנוםטט אגעמנ עמ נאסע�דטגאוע, עמ סןנוססמג�גאוע גנול� ט, ךסעאעט, מבת�סם�וע ‎עמ ס פטכמסמפסךטץ ןמחטצטי. ֽא םאר גחדכ�ה, עאךמי ךמלןמחטצטמםם�י ןנט¸ל למזםמ מבת�סםטע� הגמ�ךמ: ס מהםמי סעמנמם�, ןנמסענאםסעגוםםמ-גנולוםםמי ךמםעטםףףל ג ‎עמל םובמכ�רמל ןמ מבת¸לף סמקטםוםטט כמךאכטחמגאם, ט ‎עמ טלווע סגמ‏ ןונגמןנטקטםף. ֲטהםמ, קעמ ספונא הויסעגט� םאלונוםםמ אגעמנמל סףזוםא, מם ן�עאועס� סגמטלט טהו�לט ןמהוכטע�ס� ג המגונטעוכ�ם�ץ בוסוהאץ ס קטעאעוכול. ׳ול זו מבת�סם�ועס� עאךא� ןנמסענאםסעגוםםא� חאלךםףעמסע� ג ןנמעטגמגוס רףלםמלף ט לםמדמכ‏הםמלף לטנף דמנמהא?

ֽאהמ ןמכאדאע�, קעמ ךמלןמחטצטמםם�י ןנט¸ל, ןנטלום�ול�י ּטץאטכ�ל �נטם�ל, םו סכףקאום, ןמעמלף קעמ מם ןנוהמסעאגכ�וע נ�ה סונ�וחם�ץ ןנוטלףשוסעג. ׁפונא טחמבנאזוםט� ןמחגמכ�וע למהטפטצטנמגאע� מעהוכ�ם�ו «ןנמבכולם�ו» סטעףאצטט, סג�חאםם�ו ס םאסעףןכוםטול ‎נ� טםהףסענטאכטחאצטט, ןנמעטג ךמעמנמי נורטעוכ�םמ ג�סעףןאוע אגעמנ. ֿונוה םאלט �גםמ גנאזהובםמו ןנמעטגמסעמ�םטו ןונוסענמיךו דמנמהא. ָ ןמעמלף חכמ םאלונוםםמ דטןונענמפטנףועס�, ןונוץמהטע ג םמסעאכ�דטקוסךטו גמחה�ץאםט�. ׁ הנףדמי סעמנמם�, אגעמנ ן�עאועס� המםוסעט המ םאס ל�סכ� מ עמל, קעמ זטחםוםםא� הו�עוכ�םמסע� קוכמגוךא עמזו למזוע ב�ע� נאחםמי. ְ טלוםםמ: וסכט וי ןמסג�שאור� סוב� צוכטךמל, בוח מסעאעךא, עמ, ןנמץמה� ג קונוהו סךףקם�ץ בףהום םא פמםו זטחםט ג םוכ‏בטלמל המלו, גנול� גס¸ נאגםמ בףהוע ע�םףע�ס� לוהכוםםמ. ֽאןנמעטג, וסכט מךנףזא‏שא� סנוהא בכאדמגמכטע ןמכועף עגמנקוסךמי פאםעאחטט, עמ הםט ןנמכועא‏ע םוחאלועםמ. ֿמסכוהםוו דאנלמםטנףוע ס ןנוב�גאםטול ג ֱאךף, דהו «גוךא בודףע ב�סענוו סונם�, נאסךנארטגא� זטחם� ן¸סענמ» [5,69].

ּטץאטכ �נטם םאהמכדמ חאןוקאעכוגאוע ג סגמוי ןאל�עט מבכטך םארודמ דמנמהא עאךטל, ךאךטל מם ושו ב�כ ג ךמםצו XIX גוךא, ךמדהא מ חאלוםו קוכמגוךא לארטםםמי טםהףסענטוי ג ךאקוסעגו םוךמעמנמי המןמכםטעוכ�םמי סטכ� למזםמ ב�כמ ןנמקטעאע� נאחגו קעמ ג וגנמןויסךטץ דאחועאץ ט זףנםאכאץ. ־הםאךמ, םא ןנטנמהף ֱאךף גכט�םט� םמגמדמ גוךא, ג ןנוהסעאגכוםטט אגעמנא, מסמבמדמ םו ב�כמ. ֵלף לטכוו ןףרךטםסךטו ןויחאזט מסוםט:

־עקועכטגוי חגוםוכט םמקט

ָ ךמנקוגאכמ גנול� ןםט.

ָ סעאםמגטכטס� הםט ךמנמקו

ָ �נקו נאסצגועאכט הםט [5,69].

ּטץאטכ �נטם, ךמםוקםמ, ג�םףזהום ןנטחםאגאע�, קעמ «כטצמ דמנמהא» טחלום�ועס� ג סעמנמםף «ןנמל�רכוםםמדמ ןונוגמנמעא». ־הםאךמ ןמ ץמהף קעוםט� סעטץמעגמנוםט� סךכאה�גאועס� גןוקאעכוםטו, קעמ מם גס�קוסךט ץמעוכ ב� מעע�םףע� ‎עט םוןנט�עם�ו הכ� םודמ למלוםע�. ־סענ�ל ט ןמקעט םטקול םו סהונזטגאול�ל זוכאםטול סמץנאםטע� םוענמםףע�ל «סעאנטםם�י דמנמה» ןנמהטךעמגאם� סכוהף‏שטו סענמךט: ָ ב�כ ףגונוםםוו ןנמכטע

ֽא למסעמג�ו קועךטי צמך.

ּוסעא כ‏בטל�ו המ במכט

ּום�כט סעאנמו כטצמ [5,69].

ֲ סכוהף‏שול סגמ¸ל סעטץמעגמנוםטט – «ׁעאנ�י ֱאךף» מם ןטרוע מב ‎עמל ףזו ןנוהוכ�םמ ק¸עךמ ט מןנוהוכוםםמ. ַהוס� ֱאךף הכ� םודמ םו עמכ�ךמ ןוסוםם�י ךנאי, דהו דףכ�וע גמכ�ם�י גועונ, עמנדמג�י ןונוגאכמקם�י ןףםךע («ךאנאגאם� חגום�ע בףבוםצאלט, ךאנאגאם� בנוהףע םא חאנו»), םמ ושו ט מעחגףךט הנףדמי זטחםט סאלמדמ ןמ‎עא, ךמעמנ�י סןורטע נאססעאע�ס� סמ סעמכטצוי ֳנףחטט נאהט סגטהאםט� ס ֱאךף, ןמ ךמעמנמלף מם, בוחףסכמגםמ, טסךנוםםו עמסךףוע. ּמזםמ מעלועטע�, קעמ ‎עט סענמךט ךאך ב� ןונוךכטךא‏עס� ס וסוםטםסךטלט: םו זאכו‏, םו חמגף, םו ןכאקף… ֲסןמלטםא� ןמהעוךסע גוכטךמדמ ט ך עמלף גנולוםט ףזו ףרוהרודמ טח זטחםט ןמ‎עא, וסע� גמחלמזםמסע� ןונובנמסטע� למסע ך «ׁעאנמלף ֱאךף». ֵסוםטם-עמ םא סאלמל הוכו, ךאך ףזו האגםמ המךאחאםמ ךנטעטךאלט כטעונאעףנמגוהאלט, ט זאכוכ, ט חגאכ, ט ןכאךאכ, םמ ןמהנאחףלוגאכ מם «לטכ�י סונהצף סוכ�סךטי ךנאי», מעךףהא מם ב�כ נמהמל. ּטץאטכ �נטם, םאןנמעטג – סעמכטקם�י זטעוכ� ׀מססטט, א ג םאסעמ�שול סעטץמעגמנוםטט מם ןמהקונךםףכ: ךנאי למי לטכ�י, דמנ�קטי ךנאי – ‎עמ ֱאךף.

ֺמדהא סנמך ןנמזטגאםט� ג סעמכטצו ְחונבאיהזאםא ןמהץמהטכ ך ךמםצף, מם ס דמנוק�‏ ןנטחםאגאכס�: ָ סוהטםא םו דםףכא סןטםף,

ִםט חאלועאכט ן�כ� סכוהמג.

ֽמ לםו ןנטךאחאםמ ןמךטםףע�

ֻ‏בטלוירטי טח דמנמהמג [6,72].

־ענאהםמ מעלועטע�, קעמ סעטץמעגמנוםטו «ֱאךף – ׂטפכטס» ב�כמ םאןטסאםמ ג ׂבטכטססךמי דמסעטםטצו, דהו טח מךמם ב�כט סכ�רם� דמנמהסךטו רףל�. ֽמ ןמ‎ע הףלאכ םו מ ןנמדףכךאץ ןמ צוםענאכ�ם�ל ףכטצאל ׂטפכטסא, א מ עמל, קעמ ולף גס¸ ז «לטכוו םוסנאגםוםםמ ֱאךטםסךטו ךמנןףסא».

׳ונוח הוס�ע� כוע ך אםאכמדטקםמי ל�סכט גונם¸עס� ןמ‎עוססא ׂאע��םא ֲוקמנךא ג סעטץמעגמנוםטט «ֱאךף». ֻ‏במן�עםמ, קעמ ףנמזוםךא ֱאךף («ֳמנמה םופע�ם�ץ זוכוחם�ץ מבוכטסךמג // ֳמגמנ�ע, קעמ חהוס� � נמהטכאס�») עאךזו מבנאחםמ ןנמעטגמןמסעאגטע «עטץטי ֱאךף» ס «ןכמסךטלט צולוםעם�לט גונאםהאלט». �נא סעאכ�ם�ץ עףנףסמג ט «ךאלוםם�ץ רמססו» בףהוע סג�חאםא ף םו¸ ס דטהנמןכאםאלט. ֺסעאעט, םוסלמענ� םא נאחםטצף ג הוס�ע� כוע לוזהף הגףל� ףךאחאםם�לט סעטץמעגמנוםט�לט דטהנמןכאם ג סעמכטצו ְחונבאיהזאםא גס¸ וש¸ ב�כ ג הטךמגטםךף:

ֳנףחטעס� ע�ז¸כא� ראכאםהא

ָ זףזזטע ף המךא דטהנמןכאם [1,20].

ֽא םאר גחדכ�ה, טםעונוסםמ ןנמסכוהטע� ג ‎עמל סעטץמעגמנוםטט חא נאחגטעטול ל�סכט מ עמל, ךאך דמנמה ג הועסךמי ןאל�עט ןמ‎עוסס� ןנמעטגמןמסעאגכ�ועס� רףלםמלף, טםהףסענטאכ�םמלף ֱאךף טסךכ‏קטעוכ�םמ ס ןמלמש�‏ כטםדגטסעטקוסךמדמ ןנט¸לא צגועממבמחםאקוםט�. ־ם, ןמ םארולף לםוםט‏, המסעאעמקםמ מנטדטםאכום ג נףססךמי ןמ‎חטט מ ֱאךף. ְ טלוםםמ: סעאנ�י דמנמה – ‎עמ כוםטג�י סוהמי ֺאסןטי, «דמכףב�ו כאגךט ןונסט�ם», חאןמכםטגרטו באחאנ� ֱאךף; ‎עמ גמכם�, םוזםמ כאסךא‏שטו סעמכב� ךףןאכום. ֿנטנמהא, ןמ אגעמנף, ה�רטע ןעטצאלט, םוסףשטלטס� ןמה גוסוםםטל באךטםסךטל םמנהמל, א נאהמסע� ט בוסןוקםמסע� אעלמספונ� ןנטהא¸ע גוסוכ�י זוםסךטי סלוץ:

ׁמםםא� ןנמץכאהםא� גמכםא

ֻטזוע מבמלרוכ�י סעמכב ךףןאכ�םט.

ֿכושוע זוםסךטי סלוץ ג ךאבטםו האכ�םוי,

־בנ�גא�ס� גטחדמל ךאך סענףםא [1,20].

ֽמ גסו «ל�דךטו עמםא» ט סגועכ�ו ךנאסךט ףםטקעמזא‏עס� ןמ‎עוססמי, ךמדהא מםא דמגמנטע מ םמגמל – ןונוסענמוקםמל ֱאךף. ֳטהנמןכאם� ט «אספאכ�עמג�ו ךנ�כ��-ךנמגכט» טחלוםטכט גםורםטי מבכטך דמנמהא. ׀אחנףרוםטו ודמ סעאנטםם�ץ מסםמג, ןמ ןנוהןמכמזוםט‏ ׂאע��ם� ֲוקמנךט, טחםףענט גחמנגאכמ עטרטםף ט ןנוגנאעטכמ סעמכטצף ְחונבאיהזאםא ג ךמכמםט‏ נאבסךמדמ ענףהא.

־הםאךמ ןמ פאךעף ןנמקעוםט� ןמהאגכ�‏שודמ במכ�רטםסעגא סעטץמעגמנוםטי נףססךטץ ןמ‎עמג מ ֱאךף ג ןונגמי ןמכמגטםו XX גוךא ג��סם�ועס�, קעמ «חמג ןנוהךמג» ג פמנלו סמץנאםוםט� ןנוזםודמ מבכטךא דמנמהא �גכ�ועס� םו סעמכ�ךמ ןנאגטכמל, סךמכ�ךמ טסךכ‏קוםטול טח םודמ. ־בתוךעטגםמ דמגמנ�, ןונוהמג�ו ןמ‎ע� ט ןטסאעוכט ץמנמרמ מסמחםאגאכט, קעמ ןנמדנוסס ג כטעונאעףנו ט טסךףססעגו מסעאםמגטע� םוכ�ח�. ֿמ‎עמלף ג�רוףךאחאםם�י ס‏זועם�י ןמגמנמע סמב�עטי �גםמ םו ףסענאטגאכ םוךמעמנ�ץ ןמ‎עמג, ןנוזהו גסודמ ךמנטפווג נףססךמי ןמ‎חטט – ׁונדו� ֵסוםטםא ט ֲכאהטלטנא ּא�ךמגסךמדמ. ־ םטץ ט סךאזול ג ןונגף‏ מקונוה�.

ֽאןמלםטל, קעמ כטעונאעףנםמו םאסכוהטו סאלמדמ ןוגצא «נ�חאםסךטץ נאחהמכטי» ׁונדו� ֵסוםטםא םוסךמכ�ךמ נאח ןמסושאגרודמ םאר דמנמה ט ודמ ןנטדמנמה�, טלוגרודמ עוסם�ו הנףזוסךטו סג�חט ט הוכמג�ו ךמםעאךע� ס מבשוסעגוםםמ-ןמכטעטקוסךטלט הו�עוכ�לט נוסןףבכטךט סמהונזטע הגא סעטץמעגמנם�ץ ןמסג�שוםט� ֱאךף - («ׁעאםס�» ט «ֿנמשאי, ֱאךף».

. ֲ םאףךו מ כטעונאעףנו האגםמ מעלוקוםמ, קעמ, ךמדהא ׁ. ֵסוםטם םאץמהטכס� ג ֱאךף, עמ ודמ ןמגוהוםטו מעכטקאכמס� גםףענוםםטל סןמךמיסעגטול, לאםונא הונזאע�ס� ט מבשאע�ס� ס מךנףזא‏שטלט – סעוןוםםמסע�‏ ט נאחלונוםםמסע�‏ ג ןנמעטגמגוס ץףכטדאםסעגף ט נףססךמי נאחףהאכמי נאחםףחהאםםמסעט ג ׀מססטט טכט ְלונטךו.

«ׁעאםס�», ג ךמעמנ�ץ «באךטםסךטי לאעונטאכ» נאסךנ�גאועס� םא פמםו �נךטץ ט ףבוהטעוכ�ם�ץ גןוקאעכוםטי אגעמנא, טלו‏ע נואכ�םף‏ ןמהמסםמגף. ׳ודמ סעמטע חהוס� מהםמ כטר� צוםענאכ�םמו גמסךכטצאםטו ןמ‎עא:

� ןמכמם הףל מב טםהףסענטיםמי למשט

� סכ�רף דמכמס קוכמגוק�טץ סטכ [2,359].

ִכ� עמדמ, קעמב� ןמם�ע� ט ןנאגטכ�םמ מצוםטע� זוכאםטו ןמ‎עא ףעגונהטע� סגמ¸ «�» ג סענמוגמל לםמדמדמכמסטט עג¸נהמי ןמסעףןט ןנמדנוססא ג סעמכטצו ְחונבאיהזאםא, םומבץמהטלמ ןמהקונךםףע�, קעמ ןנט זטחםט ןמ‎ע ב�כ םאךנוןךמ ןנטג�חאם נףססךמי ךנטעטךמי ך דנףןןו ךנוסע��םסךטץ ןמ‎עמג. ׃בוזהום�, קעמ ג םארול סכףקאו ץנמםמכמדט� סמב�עטי טדנאוע מקום� גאזםף‏ נמכ�. «ׁעאםס�» ב�כט םאןטסאם� חא דמה המ סלונעט, א ג «סעטץט‏ ןנמל�סכמג», ג ךמעמנף‏ ֵסוםטםא «ןמסג�עטכ» דכאגם�י נוהאךעמנ דאחוע� «ֱאךטםסךטי נאבמקטי» ֿ. ׳אדטם, מם מךףםףכס� ג עמע ןמסכוהםטי ןונטמה עגמנקוסעגא, ךמדהא םאצטמםאכ�ם�ו ךנטעטךט ס ענףהמל מעהוכ�כט ודמ מע נמהםמי נ�חאםשטם�. ֱאךטםצ�, ךאך טחגוסעםמ, עוןכמ ןנטםטלאכט ׁ. ֵסוםטםא, נאחנףרא� ענאהטצטמםם�י גחדכ�ה םא םודמ ךאך ךנוסע��םסךמדמ ןמ‎עא, סףזא‏שודמ טהוים�ו, ‎סעועטקוסךטו ט עולאעטקוסךטו דנאםטצ� ודמ ןמ‎חטט. ֽו סכוהףוע ףןףסךאע� טח גטהף עמ מבסעמ�עוכ�סעגמ, קעמ ׀מססט� האזו ך ךמםצף ןונגמי קועגונעט XX גוךא גס¸ וש¸ מסעאגאכאס� אדנאנםמי סענאםמי, ט ךנוסע��םסךטי גמןנמס ןנמהמכזאכ גמכםמגאע� ןונוהמג�ו ףל�. ֽמ ןמ‎ע ב�סענמ ט מעק¸עכטגמ נאחמבנאכס� ג עמל, קעמ גמסעמקם�י דמנמה עאךמג�ל םו �גכ�ועס�, ט ןוגצמל «הונוג�םם�ץ ךנוןוי» מם סעאע� םטךאך םו למד. ָ עמדהא וש¸ במכוו ףךנוןטכס� גמ לםוםטט, קעמ ץמה טסעמנטט חהוס� םוףלמכטל. «ֺמם� סעאכ�םמי ןמבוהטכ ךמם� זטגמדמ», - ס ענוגמדמי ט דנףסע�‏ חאלועטכ מם ךאך-עמ ג מהםמל טח ןטסול.

ׂאך, מסםמגםמי טהווי ֵסוםטםא סעאכמ ףעגונזהוםטו גוכטקט� טלוםםמ «םמגמדמ ֱאךף». ֲ «ׁעאםסאץ» ףסעאלט סמןנמגמזהאגרודמ ןמ‎עא ֿ. ׳אדטםא מם דמגמנטע מב ‎עמל ףזו ס ןנוהוכ�םמי מעק¸עכטגמסע�‏: «ׁלמענט, - מם דמגמנטע, -

ֽו כףקרו כט צונךגוי

ֲמע ‎עט ג�רךט

׳¸נם�ץ םופע�-פמםעאםמג

ִמגמכ�םמ ס םאס לטסעטקוסךטץ עףלאםמג»,

ֲמסןמי, ןמ‎ע

׳עמ ךנוןקו ט זטגוי» [2,359].

ׁמחהאגא� הגא סעטץמעגמנוםט� מ ֱאךף ג 1924 ט 1925 דמהאץ, ׁ. ֵסוםטם, למזוע ב�ע�, גןונג�ו עאך �סםמ ט ןנמםחטעוכ�םמ ןמם�כ, קעמ ס דמהאלט ןנטמבנוע¸םםא� סכאגא («� ג ׀מססטט חםאלוםטע�י ןטטע») ןנמעטגםא סענולכוםט‏ מבנוסעט ןמךמי. ״ףלםא� סכאגא, ןנטחםאגאכס� מם ג ֱאךף ֿ. ׳אדטםף, םו ןנטגוה¸ע ך ךמלןנמלטססף לוזהף ג�סרטלט למנאכ�ם�לט ענובמגאםט�לט ט םומבץמהטלמסע�‏ אךעטגםמי ןמ‎עטקוסךמי הו�עוכ�םמסעט. ׂול סאל�ל עמכ�ךמ ג םארול דמנמהו ןמה דנמץמע םמג�ץ סענמוך חא דמה המ סלונעט ןמ‎ע מךמםקאעוכ�םמ ףבוהטכס� ג עמל, קעמ גמחג�רוםםף‏ כ‏במג�, גמחלמזםמ, סמוהטםטע� סמ חםאםטול ט ןנמדנוססמל ךאך ךאעודמנט�לט למנאכ�םמדמ אבסמכ‏עא. ֽאךמםוצ, חאלועטל, קעמ ג ןונטמה םאןטסאםט� «ׁעאםסמג» ט עול במכוו ג םוךמעמנמל סל�סכו טעמדמגמדמ «ֿנמשאי, ֱאךף», מם ךאך םטךמדהא נאםוו ב�כ ןנוהמסעאגכום סאלמלף סובו.

ֽא עף זו עולף, םמ עמכ�ךמ ג טםמל סעטכו ט ךכ‏קו מ לאססמגמי ןונוסענמיךו ֱאךף דמגמנטעס� ג מהםמטלוםםמל סעטץמעגמנוםטט ֲכאהטלטנא ּא�ךמגסךמדמ, האעטנףולמדמ 1927 דמהמל. ֵדמ סןוצטפטקוסךמי קונעמי מךאח�גאועס� עוסםא� סג�ח� «ראדמג טםהףסענטאכטחאצטט» ס דכאגםמי טהומכמדטקוסךמי כטםטוי נוסןףבכטךאםסךטץ גכאסעוי, ןנטק¸ל, ןנמםטח�גא‏שוי ‎עמ ןנמטחגוהוםטו כויעלמעטגמל. ָםהףסענטאכ�ם�י ןמהת¸ל ג ֱאךף ט נוסןףבכטךו ג צוכמל – ‎עמ ןנוזהו גסודמ םופע�ם�ו חאכוזט ט פאךעמנ� טחגכוקוםט� טץ ס ןמלמש�‏ סאלמי סמגנולוםםמי ןמ עול גנולוםאל עוץםטךט. ׁ ןמחטצטי סודמהם�רםודמ הם� םוכ�ח� םו ןנטחםאע�, קעמ הכ� עומנטט כטעונאעףנמגוהוםט� ג ןמגוסעגמגאםטט מ םאכטקטט «ק¸נםמדמ חמכמעא» ךאך דכאגםמדמ טסעמקםטךא המץמהמג ג דמסףהאנסעגוםםף‏ ךאחםף םוע םטקודמ םומב�קםמדמ. ֲ ןנטםצטןו, ‎עמ למזםמ נאססלאענטגאע� ךאך גןמכםו בףהםטקם�י ט ענאפאנועם�י פאךע. ּ� םו סעאכט ב� םא םודמ מבנאשאע� מסמבמדמ גםטלאםט�, וסכט ב� םו ןנ�לא� חאגטסטלמסע� המב�קט םופעט ט טםהףסענטאכטחאצטט דמנמהא ט נוסןףבכטךט ג צוכמל ס ןמכטעטךמי. ְ ‎עמ ך ךמםצף 1920-ץ דמהמג ב�כמ ףזו םובמכ�רטל מעךנ�עטול ג נףססךמי ןמ‎חטט מ ֱאךף. ֽופע� –

‎עמ חםאקטע,

קעמ ענאךעמנ�,

עאםךט –

אז םא נמזמם

ןמןנףע םא בוםחטםו.

ֽופע� –

‎עמ חםאקטע:

ףס�ה�ס� נמסךמרםמ,

א‎נמךנ�כ�� נאססעאגטג גנמח�.

ׁ קטסעמדמ םובא

׳¸נם�ל ךמנרףםמל

ֽאחול�

ֱמלבף

ׁלונעוכ�םף‏ בנמס� [3,57].

ֿמם�עםמ, קעמ סמץנאםוםטו ןנוזםודמ מבכטךא סעמכטצ� ְחונבאיהזאםא – ‎עמ, ג ןנוהסעאגכוםטט םוךמעמנ�ץ נףססךטץ ןמ‎עמג ןונגמי ןמכמגטם� XX גוךא, וסע� סגמנאקטגאםטו סענמטעוכ�סעגא במכ�רטץ למש¸ם�ץ ףכטצ, א עאךזו םודאעטגםמו מעםמרוםטו (ּ. �נטם ט הנףדטו) ך נאסרטנוםט‏ ןנמוחזוי קאסעט סמ גסולט ג�עוךא‏שטלט ןמסכוהסעגט�לט. ֽוסלמענ� םא לאכ�י המןףסעטל�י מבת¸ל סעאע�ט, םומבץמהטלמ, םא םאר גחדכ�ה, גךנאעצו גס¸ זו מךמםקאעוכ�םמ מבת�סםטע�ס�, קעמב� גונםמ ג האםםמל גמןנמסו נאססעאגטע� גסו עמקךט םאה ט. ֽטךעמ טח נףססךטץ ןמ‎עמג, חאשטשאגרטץ ףסעמט סעאנמדמ ֱאךף, םו ב�כ ןנטלטעטגום ג סגמ¸ל מנטדטםאכ�םמל עגמנקוסעגו ט עול במכוו םאטגום ג עמי סעוןוםט, קעמב� םו גטהוע� בכוסע�שטץ ןונסןוךעטג נאסעףשודמ םא ֺאסןטט «דמנמהא םופעט». ֽוהאנמל סמלםוגאגרטיס� ג ןנמדנוססו, םמ כטבונאכ�םמ םאסענמוםם�י ך םמג�ל גו�םט�ל ׁ. ־בנאהמגטק ןמהק¸נךטגאכ: ֺאך ק¸נםמו סעאהמ קףהמגטש,

׃ למנ�, סמיה�ס� ך גמהמןמ‏, -

ֲחה�לא‏עס� ק¸נם�ו ג�רךט

ֲוקונםודמ ֱטבט-�יבאעא [4,68].

־םט ןנמסעמ ןנטםמסטכט ‎עף ןונסןוךעטגף ג זונעגף סעאנטםםמדמ ףךכאהא, סמדכאסםמ ךמעמנמלף זטחם� אחונבאיהזאםצוג-אךסאךאכמג עוךכא סןמךמיםמ, כודךמ ט נאחלונוםםמ, קול גסודהא מעכטקאכס� מע ֵגנמן� ט ַאןאהא לףסףכ�לאםסךטי ֲמסעמך. ּמזםמ מעלועטע�, קעמ מןנוהוכ¸םםא� קאסע� באךטםצוג ןנמסעמ במ�כאס� ןונולום, ט ןמעמלף ב�כא בוסךמםוקםמ גונםא ט ןנוהאםא ןנוזםטל טהואכאל. ַאשטעםטךט סעאנטם� מעקאסעט ןנטהונזטגאכטס� אםאכמדטקםמי לטנמגמחחנוםקוסךמי ןמחטצטט. ־עס‏הא ןנמטסעוךאכא מבמחםאקוםםא� םאלט הטכוללא סעאנמדמ ט םמגמדמ, נאחנףרוםט� טכט גמססעאםמגכוםט� דמנמהא. ׁ הנףדמי סעמנמם�, טלט גטהוכס� ֱאךף םו ךאך סעאנעמגא� ןכמשאהךא הכ� א‎נמןכאםמג טכט ןנטדמנמה�, מךמכ�צמגאםם�ו רמססו ט נוכ�סאלט ‎כוךענמגמחמג, א ס «מבמקטם�».

ֲ עאךמי סטעףאצטט ּטץאטכ �נטםף, ׂאע��םא ֲוקמנךו ט םוךמעמנ�ל הנףדטל נףססךטל ןמ‎עאל (ֲאכונטי ֱנ‏סמג, ֲ. �סוםוג) ןמץמזו, ןנמסעמ ב�כמ םו המ םמג�ץ סענמוך ט עוץםטקוסךמדמ ןנמדנוססא. ֲ עמ זו גנול� ןונוה םוךמעמנמי קאסע�‏ באךטםצוג ףץמה�שודמ ןמךמכוםט� סעמ�כא חאהאקא ג�זטע�, ט ו¸ ג 1920-ץ דמהאץ מעקאסעט ן�עאכטס� מענאחטע� םוךמעמנ�ו נףססךטו ןמ‎ע�. ֲ ןנמעטגמגוס עאךמלף לםוםט‏, דכאראעאט םמגמי ‎נ�, «ןוגצ� טםהףסענטאכטחאצטט» ׁ. ֵסוםטם, ֲ. ּא�ךמגסךטי ט טץ והטםמל�רכוםםטךט (ֳ. ׁענמדאםמג, ּ. ֲאסטכוםךמ, ָ. ְנאךקטוג) םו ןנטולכ‏ע נאחנורוםט� הטכולל� ג אסןוךעו גמחגנאעא ך סעאנטםו, ןמה ךאךטל ב� ןנוהכמדמל ‎עמ םו ןנוןמהםמסטכמס� ג ןמ‎עטקוסךמי פמנלו. ָץ ןמחטצט� ג האםםמל גמןנמסו צוכוםאןנאגכוםםא�, א לםוםטו, ךאך גטהטל, סענמדמ מןנוהוכ¸םםמו. ֽמ גס¸ נאגםמ חאלועטל: םאסעמ�שא� הטכוללא םו עונןטע מהםמחםאקםמסעט ט למזוע ב�ע� ןנאגטכ�םמ מצוםוםא עמכ�ךמ ס ףק¸עמל מבתוךעטגםמדמ, סענמדמ טסעמנטקוסךמדמ ןמהץמהא ט סףבתוךעטגם�ץ אגעמנסךטץ ןונוזטגאםטי.

ָסןמכ�חמגאםםא� כטעונאעףנא

1. ֲוקמנךא ׂ. «ֱאךף» - ג ו¸ ךם. ׂנוע� הףרט. ּמסךגא, 1927.

2. ֵסוםטם ׁ. «ׁעאםס�», «ֿנמשאי, ֱאךף» - ג ודמ ךם. ׁמבנאםטו סמקטםוםטי ג 3-ץ עמלאץ. ּמסךגא: ֿנאגהא, 1983, ע. 1, 432 ס.

3. ּא�ךמגסךטי ֲ.ֲ. «ֱאךף» - ג ודמ ךם. ֿמכםמו סמבנאםטו סמקטםוםטי. ֲ 13-עט עע. ּמסךגא, 1957, ע. 5.

4. ־בנאהמגטק ׁ.ְ. «ֱאךף» - ג ודמ ךם. ָחבנאםם�ו סעטץט. ּמסךגא, 1935.

5. �נטם ּטץ.אטכ. «ֱאךף – ׂטפכטס» - ג ודמ ךם. ׁעטץט מ ֺאגךאחו. ּמסךגא, 1931.

6. �נטם ּטץאטכ. «ׁעאנ�י ֱאךף» // זףנםאכ «ֽא נףבוזו ֲמסעמךא», 1928, ¹ 2.

ױ ײ ֻ ְ ׁ �

ּ�דאכ�ה� ױױ �סנטם �גג�כט נףס ןמוחטיאס�םהא ְח�נבאיתאם�ם ןאיעאץע� ֱאך� ר�ש�נטם� טךט cür באץ�ר�ם מכהף�ףםהאם ס‏שב�ע ‎והטנ. �‏סע�נטכטנ ךט, ב�חט נףס ראטנכ�נט ֱאך�ם�ם ד�הטל ״�נד ר�ש�נט ךטלט דאכלאס�םın ע�נ�פעאנ� מכהף�ףםהאם, יוםט עטךטlטכ�נט ןטסכטיטנ, הט‎�נכ�נט טס� יוםט דףנףכאם ר�ש�נט אכד�רכאי�ב, מםף רוטנכ�נטםה� ע�נ�םםצל והטנlər.

Əliyeva Səltənət

KLASSIK AZƏRBAYCAN ƏDƏBIYYATINDA LIRIK NÖV - TƏXMIS

Klassik Azərbaycan ədəbiyyatında şairlər tərəfindən istifadə olunan şeir səkillərindən biri də təxmisdir. Təxmis beşlik deməkdir. Hər hansı bir.şairin bəyəndiyi, təqdir etdiyi sənətkarın qəzəlinə üç misra əlavə etməklə yaratdığı şeir şəklidir. Təxmis yazmaq şairdən böyük məharət tələb edir. Belə ki, təxmis yaradan şairlər adətən məşhur şairlərin məşhur qəzəllərini təxmis edirdilər. Ona görə də təxmis yaradan şairdən xüsusi qabiliyyət tələb olunurdu ki, əlavə etdiyi misralar digər misralarla tamlıq, vəhdət təşkil etsin, əks təqdirdə bu misralar yamaq kimi görünərək şeirin gözəlliyinə xələl gətirər.Təxmisin bir janr olaraq, araşdırılması onun ümumi fəlsəfi, bədii-estetik dəyərini müəyyənləşdirməyə imkan verir. Subyektdən, ifadə etdiyi məzmundan asılı olaraq, təxmisdə poetik ənənəyə uyğun semantik struktur və bədii dil xüsusiyyətləri formalaşaraq inkişaf etdirilmişdir.

Məlumdur ki, XI-XII əsrlərdə şairlər daha çox nəzirələrə üstünlük vermiş və bu əsrlər daha çox nəzirələri ilə diqqəti çəkmişdir. Yəqin ki, bunun səbəblərindən biri də həmin əsrlərdə daha çox poemaların yaradılması ilə bağlı idi. Lakin zaman keçdikcə, xüsusilə də XIII-XIV əsrlərdən başlayaraq daha çox “Divan” yaratmaq ənənə şəklini almağa başlayır və bu da öz növbəsində nəzirələrlə yanaşı, təxmis, təştir, tənzir və bu kimi şeir şəkillərinin geniş istifadəsinə gətirib çıxarır və bunların içərisində də təxmis xüsusi olaraq nüfuz qazanmağa başlayır. Təxmisin ədəbiyyatımızın hansı mərhələsindən başlayaraq yayılıb inkişaf etmə tarixinə nəzər saldıqda isə aydın olur ki, burada XIV – XV əsrlər ilkin mərhələ rolunu oynayır və artıq XVI əsrdə məşhur şairlərin şeirlərinin təxmis olunması özü bir ənənəyə çevrilir ki, bunu isə artıq yayılmanın kulminasiya nöqtəsi kimi qeyd etmək olar. Qeyd edək ki, xüsusi olaraq məhz bu əsrlərdə təxmisin inkişaf etməsinin bir sıra səbəbləri vardı. İlk növbədə həmin mərhələ Füzuli, Nəvai kimi dahiləri yetirmişdi və bu cür nəhəng şairlərin əsərlərinin geniş şəkildə təxmis olunması təbii bir hal idi. Digər səbəblərdən biri isə bu dövrdə eyni zamanda siyasi-iqtisadi, mədəni-ədəbi əlaqələrin geniş vüsət alması diqqəti cəlb edir ki, bunu da mühüm amil kimi qeyd etmək yerinə düşərdi. Azərbaycan ədəbiyyatı tarixində təxmisin tarixinə nəzər saldıqda əldə olan məlumatlar əsasında ilkin olaraq İmadəddin Nəsimiyə yazılmış təxmislər diqqətimizi çəkir. İmadəddin Nəsimi XIV əsr anadilli poeziyamızın qüdrətli sənətkarlarından biridir. O, ədəbiyyat tariximizə ilk fəlsəfi qəzəllər müəllifi kimi daxil olmuş, həm öz dövründə, həm də özündən sonra rəğbətlə qarşılanan və sevilən bir şair olmuşdur. Şübhəsiz ki, hər bir şairi yetirən mühit olduğu kimi Nəsimini də yetirən bir mühit var idi. Belə ki, “Nəsiminin dünyagörüşü və bədii istedadının parlamasında Azərbaycan şifahi və yazılı ədəbiyyatının böyük təsiri olmuşdur. O, doğma xalqının müdrik atalar sözləri, nağıl və dastanları ilə yanaşı, Qətran Təbrizi, Xaqani Şirvani, Nizami Gəncəvi, Marağalı Əhvədi, və Qazi Bürhanəddinin ölməz əsərlərindən ilham almış, sənətkarlıq sirlərini öyrənmişdir.” (1, 188) Fəzlullah Nəiminin tələbəsi, Azərbaycan ədəbiyyatında ilk fəlsəfi qəzəlin müəllifi Nəsimi həm də üç dildə “Divan” müəllifi kimi məşhurdur. Təkcə Azərbaycan ədəbiyyatını deyil, eyni zamanda Yaxın və Orta Şərqin ədəbiyyatını, fəlsəfəsini dərindən bilən və bu zəngin ədəbi irs üzərində formalaşan Nəsimi yaradıcılığı hətta öz zəmanəsində belə bütün Şərqin diqqət mərkəzində olmuşdu. Onun hürufi təliminin əsaslarını əks etdirən qəzəlləri ilk olaraq Azərbaycan şairlərindən Xəlili, Süruri, Tufeyli və başqalarının yaradıcılığına təsir göstərmiş, qəzəllərinə nəzirələr yazılmışdır. Nəsimi yaradıcılığının təsirlərindən bəhs edən Həmid Araslı bu barədə yazırdı: “Şah İsmayıl Xətayi, Həbibi, Füzuli, hətta Vaqif kimi böyük sənətkarlar belə onun təsirindən qurtara bilməmişlər.” (2, 284) Sufi ədəbiyyatda Nəsimi şeirinin orijinallığı və cəsarəti bədii nümunəyə, örnəyə çevrilir.

Təkcə Azərbaycan şairləri deyil, eləcə də Türkiyə ədəbiyyatında Şeyxi, Zati, Necati, xüsusilə də, Üsuli, Heyrəti, Qul Nəsimi, özbək ədəbiyyatında Lütfi, Əlişir Nəvai və başqaları Nəsimi yaradıcılığının təsiri altında xeyli qəzəllər yaratmış, şairin qəzəllərinə nəzirələr yazmışlar.

Türkiyə ədəbiyyatının nümayəndələrindən olan Üsuli isə nəinki şairin şeirlərinə nəzirələr yazmaqla kifayətlənmiş, hətta qəzəllərini təxmis də etmişdir ki, bu barədə A.Gölpınarlı “Nəsimi - Üsuli - Ruhi” adlı əsərində geniş məlumat vermişdir. Üsuli Nəsiminin üç qəzəlini təxmis etmişdir.

Yuxarıda qeyd edildiyi kimi, Nəsimi qəzəllərinin vurğunu olan Üsuli zamanında “Sirri Nəsimi” adlandırılmışdır. “Sirri Nəsimi” adı ilə bağlı araşdırmalara gəlincə isə Nəsimi irsinin azərbaycanlı tədqiqatçısı f.e.n. S.Şıxıyevanın fikirləri xüsusi maraq doğurur. Tədqiqatçı T.Sözenzilinin ““...bəktaşilikdə böyük bir vəlinin ruhunun başqa böyük vəli olaraq yeni bir bədən içində yaşamağa davam etməsi şəklində tənasüx anlayışı vardır” - fikirlərinə əsaslanaraq “Orta əsrlər şeirində bu mülahizələrin çoxsaylı bədii ifadəsinə rast gəlinir. Bədii fəlsəfi düşüncədə özünə dərin iz salmış bu qənaətdən çıxış edərək, Üsuliyə Sirri Nəsimi deyilməsini də açıqlamaq mümkündür. Görünür, Üsulinin Nəsimi şeiri tərzində əsərlər yaratması onun Nəsiminin ruhunun yerləşdiyi bədən olduğunu söyləməyə əsas vermişdir.” (3, 346) fikirlərini söyləyir. Qeyd edək ki, bu fikirlər şairin qəzəlində öz əksini tapmışdır.

Rubəri görmək dilərsən gör o nuri-mütləqi,

Bilmək istərsən əgər aləmdə sirri mütləqi

Səcdəyə gəl vəchi-adəmdən kəlamullah oxu

Hər nə var adəmdə var, adəmdən istə sən haqqı,

Olma iblisi şəqi adəmdə sirrullah var. (3, 346)

“Üsuli son misrası ilə eyham yaradaraq Nəsimi sözünə Tanrı kəlamı kimi arxalanır, eləcə də insan üzündə Allah sözünün yazıldığını söyləyir. Təxmisin bütün bəndlərində fikirlərin bu şəkildə açıqlanması Üsulinin “Sirri Nəsimi” adlandırılması səbəbini aydınlaşdırır.” (4, 14)Onu da qeyd etmək yerinə düşərdi ki, tədqiqatçı həmçinin C. Öztelli tərəfindən Qul Nəsimi adına qeyd edilmiş bu təxmisin məhz Üsuliyə məxsusluğunu da aydınlaşdırmışdır.

Aşağıda verilən bənd isə Üsulinin Nəsiminin “Gör” rədifli qəzəlinə etdiyi təxmisdən bir parçadır:

Ey Üsuli remz-i ma evhayı bilmez her la’im

Kim kelamullah sırrın anlamaz div-i racim

Hoş buyurmuşdur sipeh-salar rah-ı müstakim

İlm-i hikmetden billirsen gel beri ey hakim

Sen Nəsimi mantıkından dinle Fazlullahı gör (5, 91)

“Nəsimi beytindən əvvəl Üsulinin Hoş buyurmuşdur sipeh-salar rah-ı müstakim deməsi onun sələfini “doğru yolun sərkərdəsi” hesab etdiyini açıqlayır. Bu ifadə sadəcə xələfin rəğbət və məhəbbətini bildirmir, həm də onun öz sələfinin ilahi həqiqətlərin axtarışı və dərkində yüksək mərtəbəyə yetişməsinə inamını da nəzərə çatdırır. Nəsimi şeirinə bu şəkildə istinad edilməsinə hürufiliklə bağlı mənbələrdə də təsadüf olunur.” (3, 347)

Üsulinin Nəsimidən təxmis etdiyi digər qəzəl isə şairin “İxlas” surəsindən istifadə edərək Allaha məhəbbətlə yazdığı qəzəldir. Üsuli də bu qəzəldən istifadə edərək elə bir təxmis yaratmışdır ki, bu təxmisin iki şair tərəfindən yazıldığını müəyyən etmək də bir qədər çətindir:

Ya ilah-i vad-i isyanda kaldım bi-meded

Abd-i asiyem suçum bi-hadd ü cürmün bi-aded

Şimdi şey’ullaha geldim kılma ben dervişi red

Fazlına bel bağladım ya vahid u ferd u ehad

Cümlenin ma’budı sensen daima hayy-ı ebed. (5, 88)

Bunu da demək yerinə düşərdi ki, Üsulinin Nəsimiyə təxmislərindən başqa, nəzirələri və eləcə də qafiyə, məzmun və ideyanı saxladığı bir çox qəzəlləri də vardır. Lakin bizim məqsədimiz təxmisləri araşdırmaq olduğu üçün burada həmin məsələlərdən bəhs etmirik.

Nəsimi qəzəllərinə təxmis yazan türk şairlərindən biri də Heyrətidir. Heyrəti nəinki Nəsiminin qəzəllərini təxmis etmiş, eyni zamanda şairin şeirlərinə nəzirələr də yazmışdır. O, ilk növbədə Nəsiminin “Eylədi” qəzəlini təxmis etmişdir.

Heyrətiyəm kim. boyun verdim bəla şəmşirinə

Canımı etdim hədəf cana məlamət tirinə,

Aşiqin ölməkdən artıq pəs dəxi tədbiri nə

Canını verdi Nəsimi çün saçın zəncirinə

Neçin anın məskənin zəncirü zindan eylədi. (3, 349)

XV əsr Azərbaycan poeziyasının nümayəndələrindən biri də Süruridir. Zəmanəsinin məşhur şairlərindən olan Süruri “Divan” müəllifi kimi tanınırdı. Digər istedadlı şairlər kimi Sürurinin də qəzəllərinə nəzirələr yazılmış və hətta Cavad Heyətin verdiyi məlumatlara görə bir qəzəli Osmanlı şairi Məhərrəmi tərəfindən təxmis də edilmişdir. Bundan başqa bu qəzəli “Şəmi, Zati, Vəsfi, Rəvani və başqa bir çox şairlər tənzir etmişlər.”(6, 45) Həmin qəzəlin mətlə beytini aşağıda veririk:

Ta müənbər kakilün xurişdə salmışdır kəmənd,

Bağlamışdır boynumu zənciri-zülfün bənd-bənd. (6, 45)

“Bu qəzəldə lirik mənin əhval-ruhiyyəsi, kədəri, düşmən cəbhəsinin nəsihətlərinə məğrur etirazı əks olunmuşdur.”(7, 351)

Qeyd edək ki, Füzulinin də bu qəzələ cavab yazdığı məlumdur. Ümumiyyətlə, Füzuli Sürurinin bir neçə qəzəlinə cavab yazmışdır ki, “bu fakt özü Sürurinin Füzuliyə qədərki anadilli qəzəlin ustad nümayəndələrindən biri olduğunu deməyə və ədəbiyyatımızın tarixində onun yerini bu baxımdan müəyyənləşdirməyə kifayət qədər əsas verməkdədir.” (7, 352) Buraya onu da əlavə etmək istərdik ki, Süruriyə təxmis yazılmasının özü də onun məşhur və eləcə də əsərlərinə təxmis yazılacaq səviyyədə bir şair olduğunu bir daha sübut edir.

XV əsrdə yaşamış “Divan” və “Fərəqnamə” poemasının müəllifi Xəlili isə (1408-1485) Türkiyədə yaşamış Azərbaycan şairlərindəndir. Bu şairin XIV əsr şairi Nəsimi təsiri ilə çoxlu sayda qəzəllər yazdığı məlumdur. Nəsimi təsiri ilə qəzəllər yazmasına baxmayaraq, özü də müəyyən bir zirvəni fəth edə bilmiş və hətta onun təsiri ilə də şeirlər yazılmış, qəzəlləri təxmis olunmuşdur ki, bu da “onun XV əsr ədəbiyyatında təsirini aydın göstərir.” (2, 340)

Azərbaycan ədəbiyyatı tarixində öz yaradıcılığı ilə mühüm yerlərdən birini tutan şairlərdən biri də XV əsrin sonlarında XVI əsrin əvvəllərində yaşamış Nemətullah Kişvəridir. “Bu sənətkar anadilli poeziyanın inkişafında mühüm rol oynamış, şeirdə ictimai motivlərin güclənməsində, həyatdakı uğursuzluqları sənətdə əks etdirməkdə xeyli iş görmüş, Həbibi və Xətayi kimi sənətkarlarla yanaşı, böyük Füzulinin ən layiqli sələflərindən biri olmuşdur.” (7, 380) Kişvərinin qəzəllərinə nəzər saldıqda onun Əlişir Nəvai yaradıcılığına vurğunluğu diqqət çəkir. Bunu şairin Əlişir Nəvai qəzəllərinə yazdığı təxmisləri də sübut edir. Yeri gəlmişkən onu da qeyd edək ki, “XV əsrdə Azərbaycanda Nəvainin təsiri geniş yayılmışdı, bir sıra Azərbaycan şairləri Nəvainin təsiri ilə şeirlər yazır, Nəvai şeirindən gələn özbək sözlərini işlədirdilər.” (8, 7) Belə şairlərdən Heydəri Təbrizinin, Giraminin təxmislərindən aşağıda bəhs olunacaq. Kişvəri də bu təsirdən kənarda qalmamış və hətta Nəvainin:

Görgali hüsnünü zarü mübtəla boldum sana,

Ni bəlalığ gün idi kim, aşina boldum sana.(8, 150)

* * *

Barça xublərinin qəddü rüxsarü, xəttü-xalı bar,

Leyk ol kim, bizni bihal eylər özgə hali bar. (8, 151)

* * *

Sənsizin ey ömr, bir saət mana can bolmasun,

Sən bolub bəs rövzeyi- firdəvsü rizvan bolmasun. ( 8, 154)

* * *

Mehri kop görkəzdim, əmma mehribani tapmadım,

Can bəsi qıldım fəda arami –cani tapmadım. (8, 155)

* * *

Dəhri –sudidən təmə’üz kim ziyani biş imas,

Ömrünü tutğıl qənimət kim, zəmani biş imas.(8, 157)

- qəzəllərini təxmis etmişdir. Qeyd edək ki, Kişvərinin özbək ədəbiyyatına məhəbbəti bununla bitmir. Çünki Kişvəri yaradıcılığına diqqətlə nəzər saldıqda, özbək şairi Lütfinin

Gögdədir hər dəm fəğanın görgasən-gümrahını,

Odə yaxandıryaxəm bu niligün xərgahını. (8, 156)

qəzəlini təxmis etdiyini görürük. Eləcə də şairin Nizami, Əhməd adlı digər şairlərin də qəzəllərinə təxmislər yazdığı məlum olur. Şair Nəvai və Lütfiyə təxmis yazmaqla kifayətlənməmiş, həmçinin onların əsərlərinə çoxlu sayda nəzirələr də yazmışdır.

Göründüyü kimi, “Kişvərinin şeirlərində Orta Asiya şairlərinin təsiri diqqəti cəlb edir. Bu, bir tərəfdən Kişvərinin Nəvayi irsinə hörmət və məhəbbət bəsləməsindən irəli gəlirsə, ikinci tərəfdən o zaman Azərbaycanda çox yayılmış olan çığatay imlası adlandırılan yazı imla xüsusiyyətləri ilə də bağlıdır. Onun şeirlərində “dəli” əvəzinə “tilbə”, “xəstə” əvəzinə “sayru”, “sərxoş əvəzinə “əsrük”, “piyalə” –“qədəh” əvəzinə “əyaq” işlənilir. Bunlar, şübhəsiz, qədim Azərbaycan sözləridir ki, sonralar ərəb-fars kəlmələri ilə əvəz edilmişdir.”(2, 344)

Klassik Azərbaycan şairlərindən Heydəri Təbrizinin şeirlərində də Orta Asiya şairlərinin ruhu duyulur. Eyni zamanda şair Əlişir Nəvayinin -

Sənsizin ey ömr, bir saət mənə can bulmasun,

Sən bulü bəs, tubiyi firdövsü rizvan bulmasun—

qəzəlinə

Ey pəri sənsiz mənə mülki Süleyman bulmasun,

Asimanü həm zəminü çərxi-gərdun bulmasun.

Rövzeyi-cənnət, ədən, bağü bustan bulmasun,

Sənsizin ey ömr, bir saət mənə can bulmasun,

Sən bulü bəs, tubiyi firdövsü rizvan bulmasun.(9, 251)

başlıqlı təxmisini yazmış, Azərbaycan şairlərindən Girami Təbrizi isə Ə. Nəvainin –

Daği- fəraq ey dilrüba, əndak gozüm qıldı qara,

Kim göz qarasıtək mənə mətlüb erür daği-əcəl . (9, 252)

mətləli beytini təxmis etmişdir.

Ədəbiyyat tariximizə hökmdar şair kimi daxil olan Şah İsmayıl Xətayi həm hökmdarlığı, həm də bədii yaradıcılığı ilə Azərbaycan tarixində xüsusi bir səhifə açdı. XVI əsrin əvvəllərində yaşamış və vahid Azərbaycan ideyası ilə tarixə düşən bu şair həm də ana dilimizin, anadilli ədəbiyyatın inkişafında xüsusi xidmətlər göstərmişdir. Şah İsmayıl Xətayinin bədii irsi “Dəhnamə”, “Nəsihətnamə” və “Divan”dan ibarətdir. Onun bədii irsinin formalaşıb ərsəyə gəlməsində türkdilli ədəbiyyatın nümayəndələri Qazi Bürhanəddin, İmadəddin Nəsimi, Yunis İmrə, Nemətullah Kişvəri yaradıcılığı ilə yanaşı, farsdilli ədəbiyyatın nümayəndələri Sədi Şirazi, Hafiz Şirazi qəzəllərinin də rolu olmuşdur. Belə ki, hətta “O, Hafiz qəzəlinə fars dilində bir təxmis də yazmışdır.” (10, 49)

Azərbaycan ədəbiyyatına ölməz “Leyli və Məcnun” əsərini bəxş edən, gözəl qəzəllər ustadı, “Bəngü Badə”, “Rindü Zahid”, “Söhbətül əsmar” kimi təkrarolunmaz əsərlər müəllifi və bütövlükdə XVI əsr Azərbaycan poeziyasının zirvəsi, dahi sənətkar Məhəmməd Füzuli daima sevilmiş, əsərləri daima sevgi ilə qarşılanmış və həmişə də Azərbaycan poeziyasının zirvəsində dayanmışdır. Bu günə qədər də öz zirvəsini qoruyub saxlamış, eyni zamanda da sənətkarlar üçün bir müəllim və daha dəqiq desək, bir məktəb rolunu oynamışdır. Füzuli kimi gözəl əsərlər yaratmağa çalışan şairlər nəinki onun əsərlərindən öyrənmiş, hətta onun ruh oxşayan, sevgiyə sövq edən qəzəllərinə nəzirələr də yazmışlar. Beləliklə də, zaman keçdikcə Füzuli ədəbi məktəbi yaranmış və bu ədəbi məktəbin yüzlərlə nümayəndəsi yetişmişdir. Belə sənətkarlardan Ruhi Bağdadinin, Saib Təbrizinin, Qövsi Təbrizinin, Seyid Əzim Şirvaninin, Qasım bəy Zakirin və başqalarının adlarını çəkmək olar ki, bu şairlər Füzuli davamçısı olmaları ilə fəxr etmişlər. Qeyd edək ki, Bağdadda yaşayan şairin əsərləri öz ətrafı ilə məhdudlaşıb qalmamış, dövrün xəttatları tərəfindən üzü köçürülərək bir sıra Şərq ölkələrinə yayılmış, özünə yeni-yeni pərəstişkarlar toplamışdır. Azərbaycanda olduğu kimi, digər Şərq ölkələrində də şairin əsərlərinə nəzirələr yazılmışdır. Hətta bəzi şairlər nəzirə yazmaqla kifayətlənməmiş, şairin qəzəllərini təxmis etmişlər. Füzuli qəzəllərini təxmis edən şairlər bir tərəfdən özlərinin təxmis yaratmaq qabiliyyətlərini nümayiş etdirmişlərsə, digər tərəfdən də Füzuli kimi bir sənətkarın əsərini təxmis etmələri ilə fəxr etmişlər.

Lakin burada bir məsələni də qeyd etmək yerinə düşərdi ki, XVI əsr Azərbaycan poeziyasının zirvəsini fəth etmiş dahi şair, əsərlərinə həm Azərbaycan, həm də digər Şərq ölkələrinin şairləri tərəfindən yüzlərlə təxmis yazılan Məhəmməd Füzuli özü də təxmis yazmışdır. Bu baxımdan da Füzuli adı ilə bağlı olan təxmisləri iki qrupa bömək olar:

1.Füzulinin etdiyi təxmislər

2.Füzuli qəzəllərinə edilən təxmislər.

İlk növbədə şair daima əsərlərində dostluğu, gözəlliyi, məhəbbəti tərənnüm edən Azərbaycan şairlərindən olan Həbibinin qəzəlini təxmis etmişdir. M.Füzuli Həbibinin

Gər səninçün qılmasam çak, ey büti-nazikbədən!

Gorum olsun bu qəba, əynimdə pirahən kəfən. (11, 344)

--mətləli qəzəlini təxmis etmişdir. “Məhəbbətə sadiq şairin iztirablarını ifadə edən bu qəzəldəki lirik duyğuların uğurlu əksi Həbibini Füzulinin ustadı hesab etməyə haqq verir.” (2, 354)

M.Füzulinin özbək şairi Lütfi qəzəlinə də təxmisi vardır. Şair Lütfinin –

Ey əzəldən ta əbəd könlüm giriftarın sənin,

Çarə qıl kim, buldu canım əsrü dərmanın sənin!(11, 345)

mətləli qəzəlini təxmis etmişdir.

“Füzuli Lütfinin qəzəlini təxmis edərkən yenə də öz doğma ana dili olan Azərbaycan dilinin şərafətini gözləmiş və qəzələ artırdığı sətirlərə cığatay kəlmələri qatmamışdır və gənc ola-ola qocaman Lütfi kimi şeir söyləmək qabiliyyət və istedadına malik olduğunu meydana qoymuşdur.”(12, 346)

Bu qəzəlin təxmis olunması isə şairin özbək ədəbiyyatına bağlılığı və bu ədəbiyyatın nümayəndələrinə hörmətlə yanaşmasından irəli gəlirdi. Digər halda isə bu faktın özü Azərbaycan və özbək ədəbiyyatı arasındakı geniş əlaqələrdən xəbər verirdi.

Füzuli qəzəllərinə edilən təxmislərə gəlincə isə bunları regional olaraq aşağıdakı kimi qruplaşdırmaq olar:

a)Azərbaycanda yaranan təxmislər

b) Türkiyə şairlərinin təxmisləri

c) Digər Şərq ölkələrində edilən təxmislər

Füzuli qəzəllərinə edilən təxmislərə ayrıca məqalə həsr etdiyimizdən burada həmin təxmislər haqqında danışmayacağıq. Yalnız qısa şəkildə şairin qəzəllərini təxmis edən şairlərdən A.Bakinin, Yusuf Nabinin, Xəlil Nihat Boztəpənin adlarını xüsusilə qeyd etmək istərdik.

XVI əsr şairlərimizdən biri də Ruhi Bağdadidir. M.Füzuli səviyyəsinə yüksəlməsə belə, əsərləri ilə öz dövründə məşhur olan sənətkar özündən sonra da çox sevilmiş və təqdir edilmişdir. Şairin əsərlərinə çoxlu sayda nəzirələrlə yanaşı, təxmislər də yazılmışdır

Ruhi Bağdadi yaradıcılığı türk şairi Yusuf Nabinin də diqqətini özünə cəlb etmişdir. Və bunun da nəticəsində Yusuf Nabi şairin:

Ənduhü ğəmin həmrəhi canü dilimizdür,

Sərhədi-bəqa irə, yata mənzilimizdür.

- mətləli qəzəlinə

Dil mayəyi-sevdagəri-abü gülümüzdür,

Kolayi-səbubari-nəfsi-hasilimizdür,

Heyfa, bu diriğa, cərəsi məhməlimizdir,

Ənduhü ğəmin həmrəhi canü dilimizdür,

Sərhədi-bəqa irə, yata mənzilimizdür.(13, 136)

- başlıqlı təxmisini yazmışdır.

Belə təxmislərdən biri də dahi şairimiz Məhəmməd Füzulinin oğlu Fəzli tərəfindən yaradılmışdır. Fəzli Bağdadinin yaşadığı illər məlum olmasa da, onun XVI əsrdə yaşadığı məlumdur. F.e.d. A.Musabəyli şair haqqında haqlı olaraq qeyd edir ki, “Yaşadığı dövrdən bəri bəzən təqdir, bəzən tənqid olunan bu şairin yaradıcılığı istər istəməz atasının irsi ilə müqayisə olunmuş bəlkə də bu səbəbdən layiq olduğu qiyməti ala bilməmişdir. Çünki Füzuli ilə müqayisədə hələ indiyədək heç bir sənətkar üstünlük qazana bilməmişdir.”(13, 29) Həmid Araslı sadə dildə yazan şairin yaradıcılığını ümumi olaraq bu cür qiymətləndirmişdir: “Fəzlinin bu vaxta qədər nəşr olunmamış şeirlərini təhlil edərkən, onun XVI əsrdə Bağdad ətrafında yaşayan azərbaycanlı şairlər içərisində mühüm yerlərdən birini tutduğunu görürük. Azərbaycan dilində yaradılan şeirin inkişafında Fəzlinin az rolu olmamışdır.”(14, 84)

Qeyd edək ki, əsasən aşiqanə şeirlər müəllifi kimi tanınan şairin dövrümüzə qədər bir neçə şeiri gəlib çatmışdır və onların arasında, əlbəttə ki, bizim daha çox diqqətimizi çəkən bir təxmis oldu. Belə ki, şairin Türkiyə şairi Zati qəzəlinə yazdığı bu təxmisi onun təkcə yaşadığı mühitlə deyil, hətta digər ölkələrin ədəbiyyatı, mədəniyyəti ilə yaxından tanış olduğunu və hətta bu tanışlığın onlara təxmis yazacaq səviyyədə olduğunu sübut edirdi. Bunu da qeyd etmək yerinə düşərdi ki, təxmis yazmaq sənətkardan yüksək istedad tələb edirdi və belə bir təxmisin ortaya çıxması onun həm də istedadlı bir şair olduğunu təsdiqləyirdi .Həmin təxmisdən bir parçanı burada veririk:

Qanadım altına ənqa kibi çoq kuhsar aldım,

İçində pəncəyi-qəhr ilə kəbki-dilfikar aldım,

Məhəbbət qatının gərçi şikarın bişümar aldım,

Ədayi-zağ əlindən birtəzərvi-şivəkar aldım.

Dəxi bən şəhbazi-eşq olaldan bir şikar aldım.(13, 33)

Lakin yeri gəlmişkən burada bir məsələni də vurğulamaq istərdik ki, həm bu təxmisin, həm də şairin adı olan digər şeirlərin hələ də qəti şəkildə Fəzliyə məxsusluğu barədə müəyyən fərqli fikirlər vardır. Belə ki, Bağdadda yaranan Azərbaycan ədəbiyyatının araşdırılmasında və üzə çıxarılmasında xidmətləri olan f.e.d. A.Musabəyli Türkiyədə də həmin dövrdə Fəzli adlı bir şairin yaşadığını qeyd edərək bu baxımdan bildirir ki, “Türkiyə şairi Fəzlinin yaradıcılıq örnəklərini əldə edərək, müqayisələr apara bilmədiyimizdən yuxarıdakı şeirlərin kəsinliklə Füzulinin oğlu Fəzliyə aidliyini təsdiqləmək mümkün deyil.”(13, 34)

XVIII əsr Azərbaycan şairlərindən olan Ağa Məsih Şirvani Füzuli ədəbi məktəbinin davamçılarındandır. “Dövrünün siyasi, fəlakətli hadisələrini təsvirlə ədəbiyyatdan çox tarixə xidmət edən şairlərdəndir.” (6, 94) Lakin buna baxmayaraq, onun da şeirləri şairlərin diqqətini çəkmiş və “Möhsün, Səlami, Valeh, Şahid, Qərib, Zakir, Nəvvab və başqa şairlər tərəfindən nəzirələr yazılmışdır.” (6, 94) Şair özü isə Nişat Şirvaninin:

Qeyri səndən dəxi bir özgəyə heyran degiləm,

Mayili_sərvü gülü baği-gülüstan degiləm.(15, 255)

- mətləli qəzəlini təxmis etmişdir. Ağa Məsih Şirvaninin Nişati Şirvaniyə münasibətinə gəlincə isə bu barədə Salman Mümtazın tədqiqatlarında oxuyuruq: “Ağa Məsih öz həmşəhrilərindən Nişat və Zülali ilə müasir, həm də dost idi. Hələ Nişatı özünə ustad intixab etdiyindən, ilk yazdığı şeirlərində də əvvəl Füzuliyə və sonra ona peyrəvilik etmişdir.”(12, 28)

Həmin təxmisin ilk bəndini burada veririk.

Sevmişəm ta səni ey müğbeçə, xəndan degiləm,

Yüzü gül kimi açıq çaki-giriban degiləm.

Lalə tək dağım əgər var, nümayan degiləm.

Qeyri səndən dəxi bir özgəyə heyran degiləm,

Mayili-sərvü gülü baği-gülüstan degiləm.(15,.255)

Şairin Nişat Şirvaninin digər şeirlərinə cavablar yazdığı da məlumdur.

Biz yuxarıda XVIII əsrə qədər Azərbaycan ədəbiyyatında təxmisdən istifadənin ümumi mənzərəsini verməyə çalışdıq. Bunun da əsasında deyə bilərik ki, ilk mərhələdə əgər Azərbaycanda daha məşhur şairlərin əsərləri təxmis olunurdusa, həm də bu təxmislər daha çox digər ölkələrin sənətkarları tərəfindən yaradılırdısa, (burada da Nəsiminin adını xüsusilə qeyd etmək yerinə düşər) sonrakı mərhələdə artıq Azərbaycan şairlərinin özlərinin də digər şairlərdən təxmis etdiyi görünür. Özü də bu təxmislər təkcə Azərbaycan şairlərinin qəzəllərinə deyil, həmçinin digər Şərq ölkələrinin məşhur şairlərinin qəzəllərinə edilirdi ki, bu sırada Əlişir Nəvai xüsusi mövqeyə malikdir. Və həmçinin aydın olur ki, təxmis bir ölkənin hüdudları ilə məhdudlaşmır və hətta əvvəlcədən mövcud olan əlaqələrin daha da inkişafını sürətləndirir və ya yeni ədəbi əlaqələrin yaranmasına, qaynayıb-qarışmasına imkan yaradır.

XVI əsrdə Məhəmməd Füzuli qəzəllərinin mövcudluğu artıq istiqaməti bir qədər dəyişdirir və beləliklə XVI əsrdə və ondan sonra daha çox Füzuli qəzəlləri təxmis edilir. Eyni zamanda əsərləri təxmis edilən və özlərinin də təxmis yaratdıqları məlum olan Ruhi Bağdadi, Fəzli Bağdadi, Ağa Məsih Şirvani, Nişat Şirvani və eləcə də bir çox şairlər diqqət mərkəzinə gəlir.

XVII əsrdə inkişafinda XVI əsrə nisbətən bit zəfləmə müşahidə olinan təxmisin inkişafında XIX əsrdən başlayaraq bir canlanma özünü göstərir ki, bu dövrdə fəaliyyət göstərən ədəbi məclislərin də bu canlanmada böyük rolu var idi. Bu dövrdə də yenə daha çox Füzuli əsərləri təxmis olunurdu və bu ənənə . XX əsrdə də davam etmişdir.

İstifadə olunmuş ədəbiyyat

1. Əliyar Səfərli Xəlil Yusifli. Qədim və orta əsrlər Azərbaycan ədəbiyyatı. Bakı, “Maarif nəşriyyatı”, 1982

2. Həmid Araslı. Azərbaycan ədəbiyyatı: tarixi və problemləri. Bakı, Gənclik, 19983.

3. www.turkiyat.selcuk.edu.tr Səadət Şıxıyeva. XV əsr Türk Divan ədəbiyyatında Nəsimi ənənələri.

4. Səadət Şıxıyeva. Nəsiminin lirikası. (Filologiya elmləri namizədi alimlik dərəcəsi almaq üçün təqdim edilmiş dissertasiya). Bakı, 1990

5. Üsuli. ”Divan”ı. Ankara, 1990

6. Doktor Cavad Heyət. Azərbaycan ədəbiyyatına bir baxış. Bakı, Yazıçı, 1993

7. Əliyar Səfərli Xəlil Yusifli. Azərbaycan ədəbiyyatı tarixi. Bakı,”Ozan” nəşriyyatı, 2008

8. Əliyar Səfərli. “Ön söz” Kişvəri. Əsərləri. Bakı, “Şərq-Qərb” nəşriyyatı, 2004.

9. Cənnət Nağıyeva. Azərbaycanda Nəvai. Bakı”Tural_Ə”Nəşriyyat Poliqrafiya Mərkəzi, 2001

10. Məhərrəm Qasımlı. Şah İsmayıl Xətayinin poeziyası. Bakı, “Elm”, 2002.

11. Məhəmməd Füzuli Əsərləri. Altı cilddə. I cild. Bakı,”Şərq-Qərb”,2005

12. Salman Mümtaz. Azərbaycan ədəbiyyatının qaynaqları. Bakı, “Yazıçı”, 1986

13. Azadə Musabəyli. Ruhi Bağdadi (mühiti, həyatı, poetikası və “Divan”ı).Bakı,”Elm”, 2005.

14. Həmid Araslı. Böyük Azərbaycan şairi Füzuli. Bakı, Uşaq və Gənclər Ədəbiyyatı Nəşriyyatı, 1958.

15. Azərbaycan klassik ədəbiyyatından seçmələr (XIII-XVIIIəsrlər) Üç cilddə , Azərbaycan şeiri, III cild, Bakı,”Şərq-Qərb”,2005.

׀ֵַ�ֵּ

ֻטנטקוסךטי זאםנ עאץלטס ג ךכאססטקוסךמי אחונבאיהזאםסךמי כטעונאעףנו

ֲ סעאע�ו הא‏עס� סגוהוםט� מ סןוצטפטקוסךטץ מסמבוםםמסע�ץ עאץלטסא. ׀אססלאענטגאועס� זאםנ עאץלטסא ךאך ןמ‎עטקוסךמי פמנל� ג עגמנקוסעגו ןמ‎עמג ךכאססטקוסךמי אחונבאיהזאםסךמי כטעונאעףנ� המ XVIII גוךא. ׂאךטל מבנאחמל, מסגושאועס� טסעמנטקוסךטי ןנמצוסס נאחגטעט� זאםנא עאץלטס ג אחונבאיהזאםסךמי כטעונאעףנו.

SUMMARY

The lyric genre takhmis in classical Azerbaijani literature

The article gives information about the specific features of the genre takhmis. We consider the genre takhmis as a poetic form of the classical works of poets of the Azerbaijani literature to the XVIII century. Thus, highlights the historical development of the genre takhmis in Azerbaijani literature.

ׂ�ח� װטנ�ם‎טח

ֳ�ֻ�ֽ�ְֻ׀�ֽ ֺ�ׁ� ֱָֻּ�ִָָָֹֽ ׁ�ַ ֺ�ֱָׁ….

….טםאל ם�סכט בטנ מתאדה�,

ִויטנס�ם ּטנ ��כאכ הא�ה�.

ִא� מכ ס�ם ה�,

ִא� יאם�םהא

ֽ.��ס�םחאה�

ּטם טככ�נ ‏םת�ה�ם צחצ ב�נט ‎�כ�ם פטךטנ, הצרצםת� ךאנגאם� בף ‎צםצלצחה�ם סאבאשא המ�נף טנ�כטכ�יטנ ג� יוםט – יוםט חטנג�כ�נ� יצךס�כטנ. ֱף ךאנגאם�ם סאנגאם�, ‏םה�נכטך וכ�יטב טנ�כט אןאנאם� טס� ב‏יצך ר�ץסטיי�עכ�נ, האשט טםסאםכאנה�נ. ֽ�סנ�ההטם ׂףסטםטם, ֽטחאלטםטם, װצחףכטםטם יוםט – יוםט האגאלק�כאנ� יאנאם�נ. ־נעא ם�סכטם לצאסטנט ‏ע�ם �סנטם סמםכאנ�םא יאץ�ם, ש�יאעהאם ך‏ק�ם ‎‏נך�לכט יאח�ק� ּטנ ��כאכ ֿאראיוג� בף ל�דאכ�םט ש�סנ והטנ�ל.

�ם בארכ�תאס� ּטנ ��כאכ ֿאראיוג ג�ע�ם�, לטככ�ע� סמםסףח ל�ש�בב�עכ� בא�כ� מכאם, ס‏חצ טכ� �ל�כט צסע – צסע� הצר�ם, דוינט – אהט טסעוהאה�, באתאנ�� טכ� ץאכד�םא לטסטכסטח ץטהל�עכ�נ ‎‏סע�נ�ם טםסאםכאנהאם בטנטהטנ.

ֱטנ קמץכאנ�םהאם פ�נדכט מכאנאד ּטנ ��כאכ סמם ה�נ�ת� ע�ל�םםאס�ח אהאל טהט. אה – סאם, ראם – ר‏שנ�ע ש�נטסט הויטכהט. ץאכד�ם �סכ יאח�ק�ס�, ץאכד�ם מ�כף טהט. ֱאך� ִ‏גכ�ע ׃םטגונסטעועטםטם װטכמכמ‎טיא װאךףכע�סטםה� קמץ ‎‏נך�לכט אכטלכ�נ, לצ�ככטלכ�נ טרכ�יטנ. ־םכאנהאם בטנט ה� ּטנ ��כאכ ֿאראיוג טהט. ּטנ ��כאכ לצ�ככטל פטכמכמ‎טיא פאךףכע�סטםה� טרכ�לטר ךכאססטך אכטלכ�נה�ם ג� לצ�ככטלכ�נה�ם מכלףרהףנ. ־, ע�כ�ב�כ�נטם� ע�ךת� וכל ‏ינ�עלטנהט. ֵיםט חאלאםהא מםכאנא ג�ע�םן�נג�נכטך שטססכ�נט אר�כאי�נה�. ��נ בטנטםטם ןנמבכולכ�נט טכ� יאץ�םהאם לאנאדכאם�נ, המ�לא ‏גכאה� ךטלט דאי��ס�ם� ק�ךטנהט. ־םא ‎‏נ� ה� ּטנ ��כאכ לצ�ככטלטם ע�נבטי�סטםט ‎‏נלצר ע�כ�ב�כ�נ ג�ע�ם�, ץאכד�םא ס�האד�עכט טםסאםכאנ ךטלט יועטרטנהטכ�נ. ֱצעצם בף ךויפטיי�עכ�נ ּטנ ��כאכ ֿאראיוגטם סטלאס�םהא ת�ל מכהף�ףםהאם פטךנטלט ד�עטכ�רהטנ�ת�ל ג� ל�םטל ל�דאכ�לט ׁטח ג�נ�דכ�הטךת� ‎‏נ�נסטח ךט, ל�ם סוקטלטלה� יאם�כלאל�ראל.

ּטנ ��כאכ� ר�ץסטיי�ע ךטלט אכט ל�דאלא קאעה�נאם לויאנכאנ הףחכף, ל�ח�כט שוךאי�כ�נט ש�יאע�ם ש�נ צחצםצ, טתעטלאט–סטיאסט חטההטיי�עכ�נט, את� ש�דטד�עכ�נט �ךס ועהטנ�ם נמלאםכאנ�, ס�שם� �ס�נכ�נט טכ� ְח�נבאיתאם �הטבט פטךנטםט צפצדכ�נטםט בטנ ד�ה�נ ה� ‎וםטרכ�םהטנל�י� לצג�פפ�ד מכלאס�ה�נ. ּטנ ��כאכ ֿאראיוג ךוקלטר סמגועכ�נ בטנכטיט לטדיאס�םהא ג� מםהאם ך�םאנהא עאם�םאם, סוגטכ�ם בטנ יאח�ק� טהט. �ס�נכ�נט בטנ קמץ הצםיא ץאכדכאנ�ם�ם הטכטם� ע�נתצל� והטכ�נ�ך ‎וםטר יאי�כל�רה�נ.

ׁמגוע אכטלכ�נטםה�ם ָ.ֵ.ֱונעוכס, �.ְנאסכ� ג� ּ.��כאכ װצחףכטי� אטה בטנ ס�נא ע�הדטדאע טרכ�נט יאחל�רכאנ. ְכע� וכלט למםמדנאפטיאם� לצ�ככטפט מכאם ּטנ ��כאכ�ם אכטל ךטלט �ג�חסטח ץטהל�עכ�נטםה�ם ב�שס ועהטךה� טךט �סאס ל�דאל� דויה ועל�כטי�ל. ּ�שח ּטנ ��כאכ 1940-ת� טכה� פצחףכטרצםאסכ��ם ע�ל�כטםט דמיהף, טכך ה�פ� װצחףכט יאנאה�ת�כ��ם�ם וכלט–ם�ח�נט ר�נשטםט גונהט. ּ.��כאכ װצחףכט טכ� �כאד�האנ ע�הדטדאעכאנ�םהא מםףם «׀טםהצ ַאשטה» �ס�נטםה� ב‏יצך ע�נבטי�גט �ץכאדט �ש�לטיי�עט מכאם ש�יאע ןנמבכולכ�נטםט דאבאדת�כ וכלט–פ�כס�פט פטךטנ ת�בש�סטםה�ם ש�ככ ועהטיטםט, ראטנטם מנעא �סנ ך‏שם�כטךכ�נטםט, אסךוענל, ת�שאכ�ע ג� ע�םב�ככטיט ת�סאנ�עכ� ע�םדטה אע�רטם� עףעהף�ףםף דויה ועלטרהטנ.

ֱף ‎צם ה� ּטנ ��כאכ�ם ב�הטט ג� וכלט טנסט ך‏ל�יטלטח� ‎�כטנ, מםהאם יוע�נטםת� פאיהאכאם�נ�ד.

ֱ�הטט ס�ם�עטם טםךטראפטםהא נמלאם פאךעמנף ג� ל‏גתףה לצשטע קמץ לצשצל נמכ מיםאי�נ. ׁמגוע ש‏ךףל�עט דףנףכהףדהאם סמםנא «פ�שכ�–ך�םהכט–�ךטםקט» בטנכטיט מ ה‏גנ �ה�בטייאע�ם�ם בארכ�תא ל‏גחףכאנ�םהאם בטנטם� קוגנטכטנ. ְח�נבאיתאם יאח�ק�כאנ� הא טהומכמזט סטפאנטר מכאם בף ל‏גחףכאנ� בף ג� יא הט‎�נ ה�נ�ת�ה� ‏ח יאנאה�ת�כ�דכאנ�םהא �ךס ועהטנל�כט טהטכ�נ. ֿנמפוססמנ ּטנ ��כאכ ש�כ� מ חאלאם הטדד�עטםט בף ל�ס�כ�י� ת�כב וה�נ�ך יאח�נה�: «בטנ קמץ �ס�נכ�נטלטחה� ע�סגטנ מכףםאם אהאלכאנ נואכ, ע�בטט ק�ץל�נ. ֽ� צקצם? ־םא ‎‏נ� ךט, יאח�ק� מםכאנ� לאנאדכ�, לצנ�ךך�ב ש�יאע� מכאם תאםכ� אהאלכאנ ךטלט ימץ, אםתאד בטנ ןור� סאשטבט ךטלט, ס�הנ, ךאעטב, ענאךעמנקף, בףנףד ףסעאס�, לף�ככטל ג� סאטנ ךטלט ע�סגטנ והטנ. ּורטם ןוםת�יט �יםטםה�ם ק�ץאנאם נאיךמל ךאעטבט מבנאח�ם� טעטנלטר מכףנ.»

ֱף ה‏גנה� טקטםה� אםכאלאד ה�נהט יאראיאם ׁ.ֲףנ�ףם, ּטנ ��כאכ, ׁ.׀צסע�ל, ּושעט �צסוים, ׁצכוילאם ׀�שטלמג, ׀�סףכ ׀חא ךטלט ס�םעךאנכאנ ךמנ–ךמנאם� טהומכמזט עאבוקטכטיט טםסאם ע�בט�עטם�, אחאה ג� ש�דטדט ס�ם�ע דאםףםכאנ�םא עאלאלטכ� חטהה מכאם דאק�כלאח א��נ ח�נףנטיי�עט דטיל�עכ�םהטנטנכ�נ.

ׁמסטאכטחל נואכטחלט לועמהףםףם באםטסט סאי�כאם ּאךסטל ֳמנךט יצךס�ך ס�ם�עט, ש�עעא הוסןמעטך נוזטלה� בוכ� טסעוהאה�ם ‎צתצ טכ� יאנאםאם ‎‏ח�ככטך אהכאםה�נ�נה�. ֳמנךטםטם בף פטךנט ם�סטש�ע ג� ה�נסכ�נטםה�ם במיףם דאק�נלאד ת�שעכ�נטםה�ם ץ�ב�נ גונטנהט. ּטנ ��כאכ שוךאי�כ�נטםטם בטנטםה� יאח�נה�: «ד�רד�נ�נאל ךט, ץ�יאכ ףחאדכארס�ם, ףםףהףל, ב�כך� ‏חצל� ‎�כטל. �וישאע! ׃םףעלאד �ם ב‏יצך םול�ע, �ם ב‏יצך טסעוהאה טלטר. ׂאכו ל�םט בףםהאם ל�שנףל ועלטרהטנ».

ָםסאם ם�הטנ? – אהט ב�ר�נ,

ִצםיא ם�הטנ? – ץויטנ ג� ר�נ.

�‏נהצל ָםסאם האשטכ�רטנ,

�אדד� עאןאנ שאדד יאם�םהא

«ֺ‏כ‎�ה� בטע�ם א�את�ם ך‏כ‎�סט מכלאח» פטךנטםט ס�ם�ע הוגטחט סוק�ם ּטנ ��כאכ ב‏יצך פטךטנכ�נטם ב�הטט ע�ת�ססצלצם� לויהאם אקאם שוךאי� זאםנ�םא ץצסףסט לאנאד ‎‏סע�נטנ. «ֺ‏כ‎�סטס א�את» הוהטךה� טס� קמץ שטיכ�‎�נ ג� נטיאךאנ ע�בט�עכט טםסאם מבנאחכאנ�ם� ם�ח�נה� עףעףנהף.

ּ�כףלהףנ ךט, ּטנ ��כאכ ֿאראיוג ב‏יצך ‎צכצר ףסעאכאנ� �.ּ�לל�הדףכףחאה� ג� �.�אדגונהטיוגטם האגאלק�ס� מכאנאד ְח�נבאיתאם �ה�בטייאע�םהא סאעטנטך ם�סכטם ‎‏נך�לכט םצלאי�םה�כ�נטםה�ם בטנט ךטלט ב‏יצך ר‏שנ�ע דאחאםל�רה�נ. ֻאךטם ּטנ ��כאכ�ם ‏ח ‎צכצרצ גאנה�. ֱף ‎צכצר טכך ם‏גב�ה� ּטנ ��כאכ�ם ב�םח�נסטח פ�נהט ע�בט�עט, ר�ץסט ץאנאךעונט טכ� �כאד�האנה�נ, מםףם ע�חאשצנצהצנ. ֱף ‎צכצרה� ּטנ ��כאכ�ם �ה�בכטיט ה�, אכטלכטיט ה�, לצ�ככטלכטיט ה� «טרעטנאך והטנ». ֹ�םט מ, ש�יאע�ם ש�דטד�ע ימכףםף םטראם גונטנ, ב�ח�ם ה� לצ�ככטל ע�לךטםט טכ� ם�סטש�עכ�נטםט קאעה�נל�ר מכףנ. ּטנ ��כאכ יאנאה�ת�כ��םהא סמם ה�נ�ת� ס�לטלט, לצהנטך יףלמנ אןאנ�ת�ה�נ, �סאסה�נ. ֹףלמנכף ךטםאי�כ�נטםטם טס� לטסכט ימץהףנ. 1964-תצ טכה� יאחה�� «ש�נ�םטם ‏ח טרט גאנ» שוךאי�סטםה�ם בטנ וןטחמהא הטדד�ע וה�ך: ראטנ װצחףכטי� נאימם ל�נך�חטםה� שויך�כ דמיףכףנהף. ָסןמכךמל, ּ�ה�ע �של�המגף קא��נ�נה� ג� סמנףרףנהף:

- ֹמכהאר ּ�ה�ע, ם� הויטנס�ם, װצחףכטםטם באר�םהא ןאןאד מכסא יאץר�ה�נ, יא מכלאסא?

ּ�ה�ע �של�המג מ יאםא–בף יאםא באץ�ב הוהט:

- ָסעטהטנ, ןאןאדס�ח יאץר� מכאנ…..»

ֳויה ועל�כטיטך ךט, ּטנ ��כאכ כטנטך נמלאםעטך, כטנטך–ןסטץמכמזט, כטנטך– הנאלאעטך שוךאי�כ�נטם ה� ב‏יצך ףסעאס� טהט. ּטסאכ מכאנאד «םטי� מגהאם איאד ק�ךהטל», «׀אהטמ דאבא��םהא», «ֱאכהאם �גג�כ», «ְעא», «�צכ ב�סכ�י�ם ד�ח», «׳�נאדכאנ יאםה�», «ׂטענ�ך בטנ ס�ס» ג� בארדא שוךאי�כ�נטם אה�ם� ק�ך� בטכ�נ�ל.

ֹאח�ק� בצעצם יאנאה�ת�כ�� במיף 300-� יאץ�ם שוךאי� ד�כ�ל� אכל�רה�נ.

ֱ�הטט �ה�בטייאע�ם �ם לצך�לל�כ ג� לצנ�ךך�ב זאםנכאנ�םהאם מכאם נמלאם זאםנ�םהא הא ּטנ ��כאכ ב‏יצך ף�ףנכאנ דאחאםל�רה�נ. ֿנמפוססמנ ּטנ ��כאכ�ם אכע� נמלאם�ם לצ�כטפטהטנ. ֱףםכאנ «ִטנטכ�ם אהאל», «ֱטנ ‎�םתטם לאםטפוסעט», «אק�ד ךטעאב», «ֹאר�הכאנ», «ׂ�ח� ס�ש�נ», «ֹמכףלףח שאיאםאה�נ» �ס�נכ�נטהטנ.

ׂ�ך �ה�בטייאע�ם הויטכ, וכלטם וכ� סאש�כ�נט גאנ ךט, מנאהא טתעטלאט ל�חלףם ג� בף ל�חלףםףם בטכאגאסטע� נמלאםכא בא�כ�כ�� קמץ ארךאנ ג� טםךאנוהטכל�ח מכףנ. ּטנ ��כאכ�ם ס‏חכ�נט טכ� הוס�ך «חאלאםא במיףם �יל�ך» לויכט �ה�בטייאערצםאסכ�ד וכלטם�ה� יאה מכלאל�ר, בף ת�ש�עטם ל�םפט ע�סטנטםט ועטנאפ ועל�ך ל�תבףנטיי�עטםה�יטך. ֱףםא �ם בארכ�תא ס�ב�ב מ טהט ךט, ה‏גנצםה�ם ג� חאלאם�םהאם אס�כ� מכלאיאנאד לצ�ככטפ ס‏חצ, פטךנט, ם�ח�נט ד�םא�עכ�נט, וכלט ם�עטת�כ�נט יאנאםה�� גאץעהאם בף ‎צם� ךטלט מנזטםאככ��ם�, וכלט הצנצסעכציצםצ ג� ה�י�נטםט דמנףיףב סאץכאיא בטכלטרהטנ.

ֳויה ועל�כטי�ל ךט, 1937-1938-תט טככ�נה� יאח�ק�כאנ�ם נוןנוססטיאיא ל�נףח דאכאם בטנ חאלאםהא ּטנ ��כאכ ת�סאנ�ע םצלףם�סט ‎‏סע�נל�ךה�ם ק�ךטםל�לטרהטנ. ־ גאץעאךט, «ֿנאגהא» ג� «ָחגוסעטיא» ד�חועכ�נטםה� בף שאדהא בוכ� יאח�כ�נה�: «ׁמם ‎צכ�ם» ןיוסט ְח�נבאיתאם הטכטם� יאח�ק� ּטנ ��כאכ ימכהאר ע�נתצל� ג� ע�בהטכ ועלטרהטנ. ּ�שח ּטנ ��כאכ «ׁמם ‎צכ�ם» ןיוסטםה�ךט סמסטאכ–ןסטץמכמזט ךמםפכטךעט ףסעאכ�דכא אח�נבאיתאם לצשטעטםה� ע�ת�ססצל ועהטנל�י� םאטכ מכהף. ֱףםףםכא הא לצ�יי�ם גאתטב ל�עכ�בכ�נט, לצנ�ךך�ב טםסאםט לצםאסטב�עכ�נט ס�נפ אח�נבאיתאםכארה�נלאד צקצם ‎וםטר טלךאם דאחאםל�ר מכלףרהףנ. ׂאלאראהא �סאס נמככאנ� �ל�ךהאנ אנעטסעכ�נ ּףסעאפא ּ�נהאםמג ג� ּ�לל�ה�כט ֲ�כטץאםכ�, אךעימנכאנ ּ‏שסצם ׁ�םאםט, ֳאפאנ ��דדט טפא והטבכ�נ. ֳףנףכףר צח�נטםה� טס� �כ�ס‎�נ ״�נטפמגכא נוזטסמנ ׁ�פע�נ ׂףנאבמג קאכ�ר�ב. �ס�נכ�נט ‎וםטר מץףתף ךצעכ�סטם� המ�לא ג� ל�שס�ל מכאם ּטנ ��כאכ�ם הנאל �ס�נט יאחלאס� ל�עבףאעהא לאנאדכ� דאנר�כאםל�רה�נ.

ּטנ ��כאכ�ם «ֱטנ ‎�םתטם לאםטפוסעט» �ס�נט 1960-ת� טככ�נטם סמםףםהא ג� 1970-תט טככ�נטם �גג�ככ�נטםה� יוםטה�ם ןמןףכיאנכ�ד דאחאםל�רה�נ. ֱטנ ס�נא ץאכד עואענכאנ� ‏ח נוןונעףאנכאנ�םהא בף �ס�נ� ץצסףסט יונ גונטנהטכ�נ.

ְךאהולטך ּטככט ִנאל ׂואענ� 62 טכה�ם סמםנא יוםטה�ם ּטנ ��כאכ�ם יאנאה�ת�כ��םא לצנאתט�ע ועהט. ֱף ה�פ� יאח�ק�ם�ם ל�רשףנ נמלאםכאנ�םהאם בטנט מכאם «ִטנטכ�ם אהאל»�ם ס�שם�כ�רהטנטכלטר גאנטאםע� עאלאראיא שאח�נכאםה�. ֱף עאלארא טםהטי� ד�ה�נ ּטככט ִנאל ׂואע�נ�ם�ם ס�שם�סטםה� מיםאם�כ�נ. «ֱטנ ‎�םתטם לאםטפוסעט» ג� «ִטנטכ�ם אהאל» �ס�נןכ�נט ֻ�םך�נאם ג� ֽאץק�גאם עואענכאנ�םהא עאלאראיא דמיףכאנאד ב‏יצך ף�ףנ דאחאםל�רה�נ.

2008-תט טכה� יאח�ק�ם�ם אםאהאם מכלאס�ם�ם 100 טככטיט לצםאסטב�עט טכ� עואענ מםףם �ס�נכ�נט �סאס�םהא «ֹמכףלףח שאיאםאה�נ?» עאלאראס�ם� ס�ם�עסוג�נכ�נ� ‎‏סע�נטכטב. ֱףנאהא ּטנ ��כאכ�ם «ְםךוע – ְםךועמג», «״אפעאכ� ס‏שב�עט» שוךאי�כ�נט ג� «ֹמכףלףח שאיאםאה�נ?» נמלאם� האץטכהטנ.

ֹאח�ק�ם�ם לאנאדכ� יףלמנכף שוךאי�כ�נטםה�ם בטנט ה� «�םתטנ דףנףסף»הףנ. �ס�נ קמץ לאנאדכ� ע�שךטי� טכ� בארכאי�נ:

«�םתטנ דףנףסף», �נטך דףנףסף, חמ�אכ דףנףסף בףםכאנ קמץ מכףנ, טתנאס דףנףסף טס� ע�ך–ע�ך מכףנ.

ֱטנ� גאנ ךט, ‎צם אכע�םהא דףנףיאם, בטנ גאנ ךט, טתכאסכאנהא דףנףיאם, סףיףםף ק�ך�ם, ש�יא שטסכ�נטםט טעטנ�ם.

ָתכאס דףנףסףם סטח ה� עאם�י�נס�ם�ח. ְה�ם� בטכל�ס�םטח ה� ‏חצםצ יאץר� עאם�י�נס�ם�ח. ְנ�ד ב�ה�םטםט דאבא�א �יטב, הטחטםט בצך�נ�ך סצנ�עכט אהה�לכאנכא ‎וה�ם אהאל� סטח ךצק�ה�, טהאנ� דאן�כאנ�םהא, ןטככ�ך�םכ�נה� קמץ ‎‏נצנסצםצח.

־, שאנאיא ע�כ�סטנ? ָתכאסא!

…ָתכאס דףנףסףםףם טתכאסכאנ, ד�נאנכאנ, םטעדכ�נ טקטםה� ךוק�ם ג� אסאםכ�דכא ךוקל�י�ם ש�יאע� םוק� ה�פ� אטכ�ה� ה� סטנך�כ�לטרהטנ.

ֱטנ ‎צם דףנף אהאל אץראל טתכאס�םהאם דאי�האםהא אנגאה�ם� וגה� ‎‏נל�הט. «ֱף שאםס� טתכאסהאהא�נ ‎ות�םטם בף גאץע�םהא? – הוי� צנ�יטםה� פטךטנכ�רטנהט». בטנ אחהאם דמםרף ‎�כטב דףנףםף ע�בנטך ועהט.

- ֳףנף דאנהאר, ‎‏חצםצח איה�ם, ד�ח�ם�ח מכהף.

ֳףנף דאה�םא ם� לףרעףכףד גונהט, ם� ה� תאגאב. ֳ�ח�ב ג� ה�שר�ע יא�אם צחצ בטנאח הא דאנאכה�, ‎‏חצםה� טכה�נ�לכאנ מיםאה�: «בף ם�י� כאח�לה�נ? �‏נ�ס�ם, בף באנ�ה� ם� ד�נאנ מכאתאד? ֵרטה�םכ�נ ם� הוי�ת�ךכ�נ?».

ּוינאםסא �נטםה�ם ץטשטר ועהט ךט, בטנ יאץר� אה עאןס�ם. ָתכאס דףנףסף בף ל�ס�כ�םט ךכףבא טתכאסא ךוקטנהט. ־נאהא קמץ אה ע�ךכטפ מכףםהף. �ח ע�ךכטפטםה� ע�ךטה ועהט:

- ּ�נףח�!

ָתכאסהאך�כאנ ד�שד�ש� ק�ךטב ‎צכצרהצכ�נ ג� סמםנא ק�ןטך קאכה�כאנ. ֳ�ח�ם אה� דאכה� ּ�נףח�:

ֱטנ ס�ס האטל ן�ק�כהאה�, -

�וע שאכאככאר הוהט ל�ם�.

ּטנ ��כאככא ש�נ ‎‏נצרצם

ּטנ ��כאככאר הוהט ל�ם�.

�וק ע��תתצבכצ הויטכ ךט, אנע�ד קמץהאם פמנלאכארל�ר נףס נואכטסע �ה�בטייאע� הא ּטנ ��כאכ�ם וכלט לאנאד האטנ�סטם� האץטכ מכלףרהףנ. ֱף באץ�להאם נףס נואכטסע יאח�ק�כאנ� ְ.ׁ.ֿףרךטם, ֽ.ֲ.ֳמדמכ, ֻ.ֽ.ׂמכסעמי, ְ.ֿ.׳וץמג, ְ.ּ.ֳמנךטםטם יאנאה�ת�כ��םא ש�סנ ועהטיט ל�דאכ�כ�נט מםףם ם�ח�נט-ע�םדטהט �ס�נכ�נט אנאס�םהא ץצסףסט �ש�לטיי�ע ך�סב והטנ. ּטנ ��כאכ�ם בף לצ�ככטפכ�נטם יאנאה�ת�כ��םא לצנאתט�ע ועל�סט ע�סאהצפצ הויטכהט. ּטנ ��כאכ ְח�נבאיתאםהא נואכטסע �ה�בט ת�נ�יאםכאנ�ם פמנלאכארלאס�םהא נףס �ה�בטייאע�ם�ם נמכף שאדד�םהא פטךטנכ�נטםט «נףס �ה�בטייאע� ג� ְח�נבאיתאם �ה�בטייאע�םהא נואכטסע לועמהףם פמנלאכארלאס� ןנמסוסטםט אנה�ת�ככ�דכא טחכ�לטר ג� בף ןנמסוסה� נףס �ה�בטייאע�ם�ם נמכףםף וכלט–ם�ח�נט ת�ש�עה�ם ר�נש ועלטרהטנ». ־, נואכטחלטם טכך �כאל�עכ�נטםט ש�כ� ױֲ�� סנה� «ּ.ֿ.ֲאדטפ»טם יאנאה�ת�כ�ד ג� אץעאנ�רכאנ�םהא ‎‏נהציצםצ יאח�נה�. ּטנ ��כאכ שאדכ� מכאנאד ‎‏סע�נטנ ךט, לטככט-�ה�בט נואכטחלטם �סאס�ם� ְגנמןא ג� נףס �ה�בטייאע�םא טסעטםאה וה�נ�ך ּ.װ.ְץףםהמג דמילףרהףנ.

ׁמםנאך� ל�נש�כ�ה� לצע�נ�דדט נףס נואכטסעכ�נטםטם יאנאה�ת�כ��ם�ם ע�בכט�טםה� �.ּ�לל�הדףכףחאה�םטם נמכף האם�כלאחה�נ. ּטנ ��כאכ בףםף ם�ח�נ� אכאנאד ל�דאכ�כ�נטםה� יוםט, נואכטסע ס�ם�עטם יאי�כלאס� ף�נףםהא פ�אכ לצבאנטח� אןאנאם ּטנח� ��כטכטם ֽ.ֲ.ֳמדמכ, ֻ.ֽ.ׂמכסעמי ג� ְ.ּ.ֳמנךט יאנאה�ת�כ��םא לצנאתט�ע ועל�סטםט האטל אכד�רכאי�ב.

ּטנ ��כאכ�ם 1949-תף טכה� ד�כ�ל� אכה�� «ְח�נבאיתאם יאח�ק�כאנ� ֿףרךטם שאדד�םהא» ל�דאכ�סט נףס–ְח�נבאיתאם �ה�בט �כאד�כ�נטםטם ‏ינ�םטכל�סט באץ�ל�םהאם ץצסףסט �ש�לטי�ע� לאכטךהטנ. ּ�דאכ�ה� ְח�נבאיתאםהא ֿףרךטם טנסטם� לצםאסטב�עטם ג� עאם�רכ��ם עאנטץט אנארה�נ�כל�ר, ְח�נבאיתאם מץףקףסףםא ע�סטנט ע�שכטכ והטכלטר ג� ְח�נבאיתאם יאח�ק�ס�ם�ם מםףם יאנאה�ת�כ��םא לצםאסטב�עט ‏ח �ךסטםט עאןל�רה�נ.

ֳויה ועל�ך טסע�יטנ�ל ךט, ּטנ ��כאכא ‎וםטר ר‏שנ�ע דאחאםה�נאם «ֱטנ ‎�םתטם לאםטפוסעט» נמלאם� ֻ.ֽ.ׂמכסעמיףם «ְםםא ֺאנוםטםא» �ס�נטלםטם טכך תצלכ�סטםט «ֱצעצם ץ‏רב�ץע אטכ�כ�נ בטנ בטנטם� ב�םח�יטנ, אםתאד ב�הב�ץע אטכ�כ�נ ש�נ�סט בטנ תצנ� ב�הב�ץעהטנ», ס‏חכ�נטםט וןטכמד ךטלט גונלטרהטנ. ָםאםה�נ�ל ךט, בטנ קמץ ְח�נבאיתאם מץףתףסף ֻ.ֽ.ׂמכסעמיף ל�שח בף תצלכ� גאסטע�סט טכ� ך�רפ והטב.

ּטנ ��כאכ ל�דאכ�כ�נטםה� ׂמכסעמיףם ל�רשףנ �ס�נכ�נט צח�נטםה� האיאם�נ, נמלאםכאנ�ם�ם ס�תטיי�גט ץצסףסטיי�עכ�נטםט ‎‏סע�נטנ, ב�ר�נט דטיל�עטםט גונטנהט.

׀ףס ךכאססטךכ�נטם� ש�סנ ועהטיט 20-ה�ם קמץ ל�דאכ�סט מםףם וכלט-ע�םדטהט יאנאה�ת�כ��ם�ם אינ�תא ס�שטפ�סטהטנ. ֱף ל�דאכ�כ�נ ג� הט‎�נ וכלט טרכ�נטם לצ�ככטפטם לאעונטאכ� ה�נטםה�ם בטכל�סט טכ� פ�נדכ�םטנ, ויםט חאלאםהא ע�הדטד ועהטיט ל‏גחףיא מםףם כאךמםטך יאםארלאד, ש�נע�נ�פכט ס�תטיי�כ�םהטנל�ך באתאנ��ם� םצלאיטר ועהטנטנ.

ּ�ם ׃םטגונסטעועטם פטכמכמ‎טיא פאךףכע�סטםה� מץףיאנך�ם ּטנ ��כאכ ֿאראיוגטם «ֱטנ ‎�םתטם לאםטפוסעט»טם לצ�ככטפט ךטלט מכאנאד עאם�י�נה�ל. ּ�םטל ם�ח�נטלה� מ, ֱאשאנ�ם, ּ�נהאם�ם, ׁמםאם�ם עאכויטםט ד�כ�ל� אכאם יאח�ק� טהט.

�חצ ה� ב‏יצך בטנ יאח�ק�! ׁ�ם הול�, ּטנ ��כאכ ֿאראיוג ש�ל ה� ב‏יצך לצ�ככטל טלטר, ב‏יצך ןוהאדמד טלטר, ב‏יצך �ה�בטייאערצםאס, אכטל טלטר. ־םףם ‏ח הצםיאס� גאנ טהט. ׂ�גאח‏ךאנ, שוק בטנ חאלאם שוק בטנ יונה� ‏חצםצ ‎‏ח� סמץלאיאם, נוךכאלהאם ג� ע�בכט�אעהאם ףחאד ּטנ ��כאכ לצ�ככטל סאה�ה�ם ה� סאה� בטנ ר�ץסטיי�ע טהט.

ֳ�עט �לטם�ל ךט, בף ‎צם ֿאראיוגכ�נ אטכ�סטםטם ‎‏סע�נהטיט דאי��ךורכטיטם ע�ל�כטםה� ה� ל�שח ּטנ ��כאכ לצ�ככטלטם טםסאםן�נג�נכטיט, טםסאםסוג�נכטיט, אטכ�י� לצםאסטב�עט האיאם�נ. ְח�נבאיתאם חטיאכ�ס� ךטלט ש�נ חאלאם ּטנ ��כאכ ֿאראיוג ש�נ בטנטלטחטם צנ�יטםה�הטנ.

ְככאש נ�של�ע וכ�סטם, ּטנ ��כאכ לצ�ככטלטם יונט בושטרע מכסףם!

ָסעטפאה� מכףםאם ל�םב�כ�נ:

1. ּ.�.ֿאראיוג. «׀ףס �ה�בטייאע� ג� ְח�נבאיתאם �ה�בטייאע�םהא נואכטחלטם טםךטראפט» ס�ש. 22-25

2. ּ.�.ֿאראיוג «ְח�נבאיתאם יאח�ק�כאנ� ְ.ׁ.ֿףרךטם שאדד�םהא» ס�ש. 36-38

3. ּ.�.ֿאראיוג «װצחףכטםטם ןמועטך ץצסףסטיי�עכ�נט» ֱאך� 1940. ס�ש. 46; ס�ש. 88-93

4. ּ.�.ֿאראיוג װצחףכטםטם «׀טםה ג� ַאשטה»טםה� «יוםטכטךכ� ך‏שם�כטיטם, לצבאנטח�סט», ׁׁ׀ָ ֵכטלכ�נ ְךאהולטיאס� ְח�נבאיתאם פטכטאכ�ם�ם ץ�ב�נכ�נט, 1942, ¹2 ס�ש. 38-44

5. «״�ץסטיי�ע», ֿףבכטסעטך, טתעטלאט–ךצעכ�גט זףנםאכ ¹1, סוםעיאבנ 2009 ס�ש. 4-5, ס�ש. 9-10, 25, 43

׀ֵַ�ֵּ

ֲ סעאע�ו נאססלאענטגא‏עס� סג�חט עגמנקוסעגא ּטנ ִזאכאכא ס נףססךמי ךכאססטקוסךמי כטעונאעףנמי. אםאכטח גוהועס� םא מסםמגו עאךטץ ןנמטחגוהוםטי ךאך: «ִטנטכ�ם אהאל», «ֱטנ ‎�םתטם לאםטפוסעט», «אק�ד ךטעאב», «ֹאר�הכאנ», «ׂ�ח� ס�ש�נ», «ֹמכףלףח שאיאםאה�נ», ג ךמעמנ�ץ ןנמסכוזטגאועס� חםאךמלסעגמ ןטסאעוכ� ס עגמנקוסעגמל עאךטץ נףססךטץ ןטסאעוכוי ךאך: ְ.ׁ.ֿףרךטם, ֽ.ֲ.ֳמדמכ�, ֻ.ֽ.ׂמכסעמי, ְ.ֿ.׳וץמג ט ְ.ּ.ֳמנ�ךטי.

Dilbər Rəşid qizi Zaman zadə

MƏHƏMMƏD FÜZULININ YARADICILIĞI - PROF. T. İ. HACIYEVIN TƏDQIQATINDA

Filologiya elmləri doktoru, professor, AMEA-nın müxbir üzvü, görkəmli türkoloq alim T.İ.Hacıyevin elmi monoqrafiyaları və oçerkləri, kitabları, dərslikləri, məqalələri, elmi tənqidi mətnləri, tərcümələri, redaktə etdiyi əsərlər qarşımızdadır. Və bu saysız – intəhasız silsilədə onun Məhəmməd Füzuliyə həsr etdiyi tədqiqləri ayrıca yer tutur, deyərdim ki, alimin bütovlükdə yaradıcılığının mərkəzində durur.

Prof. T.Hacıyev müxtəlif illərdə mütəmadi olaraq Füzuli irsi ilə bağlı sistemli tədqiqat aparmış,şairin dil və sənətkarlıq xüsusiyyətləri barədə sanballı əsərlər yaratmışdır. Alimi eləcə də Füzuli şeirinin poetikası, onun bədii yaradıcılığı haqqındakı görüşləri, Füzuli şeirində psixoloji zənginlik kimi məsələləri də dərindən maraqlandırmış, o bu yönümdə ilk dəfə olaraq füzulişünaslıqda uzun illər hökm sürən bir sıra mübahisəli məsələlərə aydınlıq gətirmişdir.

Füzulişünaslıqda uzun müddət əksər şərqşünaslar belə bir fikir irəli sürürdülər ki, Füzuli “Olur” qitəsində ana dilində şeir yazıb yaratmağın çətinliyindən gileylənir. Prof. T.Hacıyev zəngin faktik materiala, qüvvətli məntiqə söykənərək sübut edir ki, Azərbaycan türkcəsində zəngin poeziya xəzinəsi yaradan Füzuli heç vaxt ana dilindən gileylənməzdi. Füzuli yazırdı:

Ol səbəbdən farsi ləfzilə çoxdur nəzm kim,

Nəzmi – nazik türki ləfzilə ikən düşvar olur.

Ləhceyi – türki qəbuli – nəzmi – tərkib etməyib,

Əksərən əlfazı namərbutu nahəmvar olur.

Məndə tofiq olsa, bu düşvarı asan eylərəm -

Novbahar olcaq dikəndən bərgi – gül izhar olur.

Prof. T.Hacıyev bu qitəni Füzulinin öz ana dilindən gileyi kimi yazanlara etiraz edərək yazır ki, son zamanlara qədər şairin bütün tədqiqatçıları yekdil olmuşlar ki, burada Füzuli ana dilinin imkansızlığından şikayətlənir. Belə çıxır ki, Füzulinin yaratdığı bəşəri sənət abidəsi imkansız materialdan hazırlanıb. Füzulinin belə bir aksiomu var ki:

Gər qara daşı qızıl qan ilə rəngli edəsən,

Təbə təkyir verib ləli-Bədəxşan olmaz.

Alim aksiomun təbii nəticəsini aşağıdakı kimi açıqlayaraq yazır ki, Azərbaycan türkcəsinin maddi – material imkanı olmasa idi, yəni ana dilimizin dolğun məzmunu, siqlətli daxili gücü, semantik frazeoloji zənginliyi, sintaktik mütəhərrikliyi olmasa idi, Füzuli ona nə qədər bəzək vursa, onu nə qədər qızılı, gümüşü rənglərə boyasa da türk xalqlarını və dünya mədəniyyətinin tarixinə həkk olunmuş bu nadir bədii - fəlsəfi dil abidəsini yarada bilməzdi.Buna görə də füzulişünaslıqdakı belə bir təzə fikirlə razılaşmaq lazım gəlir ki,şairin həmin fikri dilimizin məzmunundan şikayət kimi yox, Türk-Azərbaycan sözünün əruz vəzninə uyğunsuzluğu ilə bağlı çətinliyə işarə kimi qiymətləndirilməlidir.Şübhəsiz, bu “şikayətin” iki mühüm əsası var. Biri, doğrudan da, bilavasitə vəznlə bağlıdır; əruz melodiyasında türk sözünün tələffüz mətinliyini qorumaq, tarixi fakt olaraq, bütün klassiklərimiz kimi, Füzulini də düşündürən problem idi. Yəni türk sözlərini doğma, milli şeirdəki, heca vəznli janrlardakı təbiiliklə böyük yazılı ədəbiyyatın hegemon vəzni kimi çıxış edən əruzda da işlənməsi vacib tarixi qayğı idi. Şeirdəki ikinci mühüm tarixi əndişə, anlaşma dərdi ,poeziyanı maksimum xəlqilik üstündə kökləmək ehtiyacıdır. Yenə heca vəznindəki şifahi və yazılı şeirimizdəki dil aydınlığı xəlqilik etalonu kimi göz qarşısında idi. Təsadüfi deyil ki,Füzulinin böyük müasiri Xətai həm əruz , həm də heca vəznində yazırdı – bu Xətainin öz təbliğatım xalqın anlayacağı aydın,sadə dildə aparmaq siyasəti ilə bağlı idi ( 1.s.7).

Prof. T.Hacıyev mübahisənin haradan gəldiyini doğru düşünərək belə qənaətə gəlir ki, Füzuli fikrinin yozulmasında mətndəki açar - sözün mənası düzgün götürülmür.Qitədə belə deyilir:

Ol səbəbdən farsi ləfzilə çoxdur nəzm kim,

Nəzmi- nazik türki ləfzilə ikən düşvar olur.

Şərhçilər belə mənalandırırlar ki, fars dilində nəzm o səbəbə görə çoxdur ki, nazik nəzm(zərif şeir) türk dilində çətin olur (həm də çox çətin olur). Burada ləfz sözü dil mənasında alınır.Ərəbcə ləfz sözünün məna tutumu içində dil anlayışı var, ancaq o, sözün əsas mənası deyil, ikinci plandakı mənalarından biridir, o da burada, məhz bu mətndə yoxdur. Biz dəfələrlə görmüşük ki, klassiklərimiz sözün təkrarından qaçmaq üçün, yaxud bəzi ölçüsüz münasibliyinə görə sinonimlərə müraciət edirlər. Özünün dediyi kimi, Füzuli öz dövrünün əqli, nəqli, hikəmi, həndəsi və s. elmlərinə yiyələnmişdi, kamil sərfi – nəhv (qrammatika) savadı var idi – sinonimin nə demək olduğunu yaxşı bilirdi; vəznin, ölçünün xatirinə mənanın dəqiq verən sinonimə laqeyd qalmazdı. Xüsusilə, “ləfz”,“ləhcə” kimi çoxmənalı sözləri (ləfz – deyiliş, tələffüz, söz, kəlmələrində dil. Ləhcə - nitq, danışıq, danışıq üslubu ,ifadə tərzi, şivə, dialekt) işlədərkən hökmən onların mətndəki bilavasitə mənasının dəqiq sinonimi də verməli idi. Əgər “ləfz” sözündə “dil” mənası nəzərdə tutulsa idi,ya azərbaycanca dil, ya farsca zəban ya da ərəbcə lisan sözlərindən biri işlənərdi. Göründüyü kimi, bu qitədə ləfzə sinonim kimi bu üç sözdən heç biri yox,məhz ləhcə sözü götürülür.Deməli.həmin məqamda ləfz dil yox, ümumən tələffüz, deyiliş tərzi mənasındadır.Və deməli, həqiqətən də müvafiq yerdə türkcənin gücsüzlüyündən yox, məhz sözlərinin deyilişi ilə, türk tələffüzü ilə əruz vəzninin uyğunsuzluğundan söhbət gedir.(1.s.8)

Prof.T.Hacıyav sənətdə sənətkarlığımızın tərkibi kimi dilin kamilliyini, dəqiqliyini, incəliyini, saflığını, büllurluğunu, şəffaflığını Füzuli üçün müqəddəs tələblərdən sanır və bu düha sahibinin bu dəqiqliyə, sərrastlığa, sözün ana dilindəki norma deyilişinə, nəfəs həcminə ,milli səs amplitudasına böyük ustalıqla riayət etdiyini göstərir.

Füzuliyə soyuq təfəkkürlə yanaşmaq günahdır. İsti, qaynar, təfəkkürə malik insanlar bu böyük şairin qəlb poetikasının iç aləminə, onun fikir və hisslər dünyasına müdaxilə edə bilərlər. Prof.T.Hacıyev Füzuli sözünün sehrinə isti təfəkkürlə yanaşan böyük alimlərimizdəndir. Tədqiqatçı Füzuli yaradıcılığının dolğun detal və izahlarla aydınlaşdırır. Başqa sözlə desək, prof.T.Hacıyevin Füzuliyə xüsusi yanaşma tərzi var. Alim qitədəki çoxlarının dərk edə bilmədiyi “ləfz” sözü barədə ən incə məqamları meydana çıxarır. Alim araşdırmalarını davam etdirərək yazır: “Ləfzin danışıq - tələffüzlə bərabərhüquqlu mənalarından biri söz – kəlmə deməkdir.Yəni fars tələffüzü və türk tələffüzü ilə yanaşı Füzuli çoxmənalılığı tələb edir ki,həm də fars sözləri,kəlmələri və türk sözləri ,kəlmələri anlayışını da qavrayaq. Bu mətndə “ləfzin” “söz” mənasında olması “əlfaz” (ləfzin cəmi) forması ilə də təsdiqlənir; türk dili nəzərdə tutulub deyilir ki, “əksərən əlfazı namərbutu nahamvar olur”. Əgər “ləfz” dil kimi qavransa ,onda “əlfaz” da “dillər” olmalıdır ki, bu da məntiqsizdir. Çoxlu tarixi material göstərir Azərbaycan klassiklərində “ləfz” və “əlfaz” leksemləri ümumən söz məqamındadır:

Gərçi əlfazına gövhər dedilər (Nəsimi) – söz gövhərə bənzədilir,dilə yox; Əlfazi-Nəsimi gör nə candır – təbii ki, Nəsiminin dilləri yox,sözləri nəzərdə tutur....” Mənim əqidəm budur ki,əgər təkəllümdə məzkur olunan əlfaz istilahi - xassu ammdə...müştərək oldu, illasa hini – kitabətdə sövti mütəkəllimə mutabiq yazılsa rəvadir (M.F.Axundov) - əlbəttə ,sözlərin orfoqrafiyasından söhbət gedir və s. Beləliklə, qitədə “ləfz” söz və tələffüz mənalarındandır (1.s.9).

Göründüyü kimi, ləfz sözünün məna çalarlarına dərindən baş vuran alim istər – istəməz tipoloji qarşılaşdırmalar aparır.Tipoloji qarşılaşdırmalar demək olar ki,bütün dünya ədəbiyyatımızın orta çağlarda bu yönümdə inkişaf etdiyini sübut edir. Tipoloji qarşılaşdırmalar klassik dövr Şərq ədəbiyyatları üçün də bu yönümün qüvvədə olduğunu aydınlaşdırır. Ənənəçilik orta əsrlər Şərq poeziyasının da səciyyəvi cəhətlərindəndir. Mövzu, süjet və obrazların bədii təqdimində,bədii tərtibdə ənənəçilik burada da geniş vüsətdə özünü göstərir.Yaxın Şərq ictimai – bədii fikir tarixində də uzun əsrlər ümumi meyara - ənənəvi bədii ölçüyə tabelik estetik zövqlərin inkişafında mənəvi sərvətlərin sələflərdən xələflərə keçməsi işində həlledici olmuşdur. Burada da sənət əsərinin kamilliyi bu əsərin ənənəyə nə dərəcədə sadiq qalması, sabitliyi ilə ölçülürdü, yaşarlığını isə məlum mövzuya, süjetə, obraza onun yaradıcılığımızın caladığı, əlavə etdiyi yeni fikri – bədii çalarlar müəyyənləşdirirdi (2.s.8). Alimin bu baxımdan Nəsimi, Füzuli, Əhməd Yəsəvi – Füzuli, Yunus Əmrə - Füzuli, Füzuli – Xətai, Füzuli – Sabir paralelləri, qarşılaşdırılmaları və müqayisələri fonunda apardığı müşahidələri füzulişünaslığın inkişafında misilsiz xidmətlərdəndir.

Prof.T.Hacıyev öz tədqiqatlarındakı sələf və xələf qarşılaşdırmalarında daha çox bənzərsizlikləri önə çəkir. Məsələn, Füzulinin Eşq fəlsəfəsini şərh edən alim yazır ki, Füzuli fəlsəfəsində mərkəzi – dominant və ən işlək termin Eşq sözüdur. Bu termin tanrıya sevgi ,İlahiyə inam anlayışlarını ifadə edir. Həmin eşq hissinə sahib olan, ona yiyələnən ən kamil varlıqdır və o, tanrısına çatmaq haqqını qazanmış olur.Böyük hərflə yazılan eşq Füzulinin dilində 99 faizdən də çox məqamda həmin fəlsəfi- terminoloji mənada işlənir. Maraqlıdır ki, Füzulinin sələflərində (Əhməd Yəvəsivdə,Yunus Əmrədə) bu eşd yolunun mərhələlərinin –mərtəbələrini göstərən terminlər olduqca fəaldır: şəriət, tərifət, həqiqət:

Əhməd Yəsəvidə: Tarikatni yollarıdur türfə ulun,

Ruzi kılqan bondasiğa bolğay yavuğ...

Hakikatninq mənasiqa yetqan kimi,

Bexud bolub,küyüb-yanar içi,tışı

Şəriətdur aşiklərin əfsanəsi

Arif aşik tarikatni dürdanəsi

Yunus Əmrədə:

Əvvəl qanı şəriət,

Əmru nəhyi bildirir....

İkincisi təriqət,

Qulluğa bel bağlaya ....

Üçüncüsü mərifət ,

Can – könül gözün açar....

Dördüncüsü həqiqət ,

Ərə - əskik baxmaya. (1.30.31)

Alim bu terminlərin Füzulidə, ümumiyyətlə, işlək olmadığını və bunların hamısının Eşqin içində cəmləşdiyini göstərir: “Eşq Füzulidə sinkretik termindir, mürəkkəb tərkibə malikdir, kamilliyin bütün atributlarını özündə daşıyır. Füzuli şeirinin predmeti kamil Aşiqdir.Onda tanrı hissi yetişib, həddi-büluğa çatıb, artıq eşqə çevrilib. Füzuli üçün kamil və qeyri-kamil eşq yoxdur - əgər eşqdirsə, hiss eşqləşibsə, deməli kamildir. Deməli, bu hiss şəriət, təriqət, mərifət, həqiqət mərhələlərini keçib saflaşıb, təmizlənib (1.s.31).

Adı dünya ədəbiyyatı salnaməsinə qızıl hərflərlə yazılmış, tədqiqatçıların haqlı olaraq “Şərq” poeziyasının Günəşi “adlandırdığı. Füzuli qələmindən nə çıxıbsa, elmli çıxıb,çünki bu böyük şairimiz elmli şeirin tərəfdarı olub. Füzuli yazırdı:

Elmsiz şeir əsası yox divar olur,

Əsassız divar qayətdə bietibar olur.

V əsrə yaxındır ki,istər Qərbdə ,istərdə də Şərqdə bədii poetik yaradıcılığı sahəsində meyar olmuş Füzulinin bu beytinə də müxtəlif şərhlər verilmişdir. Füzulinin poetik və fəlsəfi dühasının bütün elmliyini ,onun ensiklopedik dünyagörüşünü aşkarlamaq işində şərəfli yeri tutan prof.T.Hacıyev doğru olaraq yazır ki, Füzuli şeirinin elmliyi onun leksikonunun şərhsiz – təhlilsiz siyahısında , sözlüyündə də görünür. Onun lüğətinin təxminən əlli faizi fəlsəfi elmi terminlərdir. Qalan əlli faizi də yarısı bu və ya başqa şəkildə fəlsəfi anlayışlarla bağlıdır – ayrılıqda olmasa da məhz mövcud kontekstində fəlsəfi anlayışı daşıyır 1.s.36 Füzulidən çoxlu sayda misallar gətirən alim belə nəticəyə gəlir ki, bu dil bütün təşbehləri,söz birləşmələri ilə bütovlükdə elmin,şeirin dilidir intellektual bədii dilin tipik nümunəsidir. (1.s.37)

Frazeoloji birləşmələr Füzuli üçün bədii dildə əvəzsiz emosionallıq və ekspressivlik etalonudur, obrazlılıq mənbəyidir.Şairin dilində işlənmiş idiom və frazeoloji vahidlərə münasibətdə də prof. T.Hacıyevin fikirləri maraq doğurur: idiom və frazeoloji vahidlər Füzuli dilinin hikmət qığılcımlarıdır. Füzuli onları bir-birinə tutub, alışdırıb alova çevirir – bu ifadələri böyüdüb müdrik kəlamlara döndərir. Şairin dili atalar sözləri və zərb-məsəllərlə zəngindir.Bunlar alışmış zehni işıqlandıran, hissi istilədən həmin hikmət zərrələrinin həyatının növbəti mərhələsidir. (1.s.51)

Füzuli təşbeh və onun növlərini yaratmaqda ustad şair olduğu üçün sözün bədii – fəlsəfi məna imkanlarını tədqiq və üzə çıxarmaqda da bir çoxlarından irəli getmiş və bu sahədə gözəl ənənə yaratmışdır. (3.s.175). Prof. T.Hacıyev təşbeh yaradıcılığında Füzuli novatorluğundan geniş söhbət açır,təşbeh predmetlərinin rəngarəngliyini, əhatəli şəkildə təhlil süzgəcindən keçirir.

Füzulinin bütün şeirlərində psixoloji an duyumludur, qabarıqdır. Prof. T.Hacıyev bu yönümdə apardığı araşdırmalar da füzulişünaslıqda yekun müşahidələr sırasındadır. Alim yazır ki, bütün məzmunlardan olan təsvir və tərənnümlərdə Füzulinin dili psixologizmlə yoğrulub. Təbiətin xatırlanmasında da psixoloji ovqat güdülür. Təbiətə saflıq kimi üz tutulur,təbiət psixolojiləşdirilib insani – mənəvi mühitə köçürülür və özü ilə həmin mənəvi-insani aləmə təmizlik daşıyır.Bir qəzəldəki təbiət naxışları başa girmək, gül görmək,nərgizə baxmaq, qönçəvü lalə, guştər üzrə şəbnəmə nəzəri düşmək, bərgi-gül, sünbüli pərişan etmək – hansı ifadəni dilinə gətirirsən, içində təbiətin nəfəsi var.Misra insanın ürəyinə, beyninə rentgen işığı salır (1.s.66).

M.Füzuli yaradıcılığı haqqında prof.T.Hacıyevin araşdırmaları barədə çox geniş bəhs etmək olar.Lakin qısaca onu deyə bilərik ki, prof.T.Hacıyevin Füzuli irsi sahəsindəki araşdırmaları bütün dünya füzulişünaslığı üçün orijinallığını və müasirliyini heç vaxt itirməyən qiymətli mənbədir.

Ədəbiyyat

1. Hacıyev T. Füzuli: dil sənətkarlığı Bakı – Gənclik – 1994

2. Rüstəmova A. Nizami Gəncəvi yaradıcılığı Y.E.Bertels tədqiqatında. Azərbaycan Elmlər Akademiyasının xəbərləri,ədəbiyyat,dil və incəsənət seriyası Bakı,1992, N 1-2.

3. Parənci F. Füzulinin azərbaycanca qəzəllərində təşbehlərin leksik – semantik xüsusiyyətləri “Füzulinin dili” (məqalələr) Bakı Elm 1997.

SUMMARY

The creative work of Fizuli finds its reflection for the first time in the research of T.Hajiyev and author expresses his attitude on this matter in the article.

The article shows that T.Hajiyev could analyse perfectly the role of M.Fizuli in the history of literary language of Azerbaijan and revealed the language innovation of Fizuli.

׀ֵַ�ֵּ

ֲ סעאע�ו גןונג�ו םארכמ סגמו מענאזוםטו עגמנקוסעגמ װטחףכט ג טססכוהמגאםטט ׂ.ֳאהזטוגא ט ג�סךאחאםמ מעםמרוםטו אגעמנא ך האםםמלף גמןנמסף..

ׁעאע�ו ןמךאח�גאוע, קעמ ׂ.ֳאהזטוג סלמד אםאכטחטנמגאע� ג סמגונרוםסעגו נמכ� ּ.װטחףכט ג טסעמנטט כטעונאעףנםמדמ �ח�ךא ְחונבאיהזאםא, ג��גטכ �ח�ךמגמו םמגאעמנסעגמ װטחףכט.

ֺאלנאם ְכטגונהט מדכף ֳאהזטוג

ֳֵ׀ֲֵֵָּֽׂ׳ֵָֺֹׁ ְְַָֻֽ ְֺֺ ֿׁ־ׁ־ֱ ֲ��ֲֵָֻֽ� ָָֻּֿײָֽׂ�ױ ּׁ�ֻׁ־ֲ ְֵֺׁׂׂ ֲ ֿ׀־ײֵֵׁׁ ֵֿ׀ֲֵ־ְִ

ָחגוסעםמ, קעמ גאזםוירטל טסעמקםטךמל הכ� גמסןנט�עט� טםמםאצטמםאכ�םמי ךףכ�עףנ� �גכ�ועס� ץףהמזוסעגוםםא� כטעונאעףנא. ֽמ, ג ןנמסענאםסעגו םאצטמםאכ�םמי כטעונאעףנ� םו גסו ןנמטחגוהוםט� ג מהטםאךמגמי סעוןוםט םוסףע עף טכט טםף‏ טםפמנלאצט‏ מ ךףכ�עףנו םאנמהא. ֲמ לםמדטץ ןנמטחגוהוםט�ץ ץףהמזוסעגוםםמי כטעונאעףנ� ‎עא טםפמנלאצט� האועס� טלןכטצטעםמ, ע.ו. סךנ�עמ. ִכ� ג��גכוםט� ט ןונוהאקט םא הנףדמי �ח�ך גסוץ ‎כולוםעמג ט ץףהמזוסעגוםם�ץ מסמבוםםמסעוי ןנמטחגוהוםט� טסןמכ�חף‏עס� נ�ה לועמהמג ט סןמסמבמג אםאכטחא עוךסעא, מהםטל טח ךמעמנ�ץ �גכ�ועס� דונלוםוגעטקוסךטי אםאכטח.

ׁעמנמםםטךט ךמםצוןצטט םוןונוגמהטלמסעט ץףהמזוסעגוםםמי כטעונאעףנ� ג ךאקוסעגו מסםמגםמדמ אנדףלוםעא ג�הגטדא‏ע טלוםםמ ןנמבכולף גמסןנט�עט� ט ןמםטלאםט� עוךסעא, ףעגונזהא�, קעמ ןונוגמהקטך םו ג סמסעמ�םטט ןמכםמסע�‏ ט אהוךגאעםמ מסמחםאע� ט ןמם�ע� גסו עמ, קעמ ץמעוכ סךאחאע�, קעמ ןנט ‎עמל ןמהנאחףלוגאכ אגעמנ מנטדטםאכא. ־םט מעלוקא‏ע, קעמ ךאזה�י קוכמגוך גמסןנטםטלאוע גסו מךנףזא‏שוו, ג עמל קטסכו ט ץףהמזוסעגוםםמ-מבנאחם�ו ‎כולוםע� עוךסעא קונוח סגמ‏ כמךאכ�םף‏ ךףכ�עףנף, ע.ו. םאה םטל גסודהא המגכווע ןנאדלאעטקוסךטי אסןוךע גמסןנט�עט� עוךסעא. ָסץמה� טח ג�רוסךאחאםםמדמ, ל� ןמן�עאולס� ןמךאחאע� גמחלמזםמסעט מסל�סכוםט� ץףהמזוסעגוםםמדמ עוךסעא, ס ןמלמש�‏ דונלוםוגעטקוסךמדמ אםאכטחא.

ֲ ךכאססטקוסךמל סגמול ןמםטלאםטט דונלוםוגעטקוסךטי אםאכטח ןונגמםאקאכ�םמ טסןמכ�חמגאכס� הכ� עמכךמגאםט� סאךנאכ�ם�ץ עוךסעמג, ג האכ�םוירול זו ‎עמע סןמסמב סעאכ ןנטלום�ע�ס� ט ג הנףדטץ מבכאסע�ץ ךאך ןטס�לוםםמי, עאך ט ףסעםמי כטעונאעףנ�. ֺאך טחגוסעםמ, דונלוםוגעטךא םו עמכ�ךמ מןטס�גאוע לוץאםטחל ןמםטלאםט� ט עומנועטקוסךט מסל�סכ�וע ודמ סףשםמסע�, םמ ט ן�עאועס� נאחנאבמעאע� לועמהמכמדטקוסךטו טהוט ןמםטלאםט�. ׁל�סכ, חאכמזוםם�י, םאןנטלונ, ג ןנמטחגוהוםט�ץ ֽטחאלט ט ֿףרךטםא, סעמכ� דנאםהטמחום, קעמ למזםמ דמגמנטע� מ ודמ בוסךמםוקםמסעט ט םוטסקונןאולמסעט. ֿמעמלף ט גמחםטךאוע םומבץמהטלמסע� גמחגנאשוםט� ך גוכטךטל ןנמטחגוהוםט�ל טסךףססעגא ט טץ ןונוקטע�גאםט�, ךאך מעלוקאכ ג סגמו גנול� ֲ.ֳ.ֱוכטםסךטי. «ױףהמזוסעגוםםמו ןנמטחגוהוםטו נוהךמ ןמנאזאוע הףרף קטעאעוכ� סטכ�ם�ל גןוקאעכוםטול ס ןונגמדמ נאחא: קאשו מםמ ענובףוע, קעמב� ג םודמ ןמסעוןוםםמ גדכ�ה�גאכטס� ט גהףל�גאכטס�, מםמ מעךנ�גאועס� םו גהנףד, עאך קעמ, קול במכ�רו ודמ ןונוקטע�גאור�, עול המכ�רו ףדכףבכ�ור�ס� ג ודמ מנדאםטחאצט‏, ףכאגכטגאור� םמג�ו, םו חאלוקוםם�ו ןנוזהו קונע�, מעךנ�גאור� םמג�ו ךנאסמע� ט עול במכ�רו טלט םאסכאזהאור�ס�» (1 ס.35) .

ֺאסא�ס� דונלוםוגעטקוסךמי ןנמבכולאעטךט, ֳמנםפוכ�ה ןטרוע: «ֿמםטלאע� – חםאקטע גךכאה�גאע� סגמי סל�סכ, ט טסעמנט� ךאזהמדמ ץףהמזוסעגוםםמדמ סמחםאםט� וסע� םאסעמ�שא� סלוםא ‎עטץ םמג�ץ סל�סכמג, םמג�ץ ןמםטלאםטי»; ...ןמםטלאע� םוכ�ח�, םו בףהףקט מהםמסעמנמםםטל» (3 ס.108, 118).

ֽוךמעמנ�ו טססכוהמגאעוכט סקטעא‏ע, קעמ מעםמרוםטו «עוךסע – קטעאעוכ�» וסע� פמנלאכטחמגאםםמו מעםמרוםטו פףעכ�נא ט סמהונזטלמדמ, גךכאה�גאולמדמ ג םודמ. ׀אחם�ו טםעונןנועאצטט, ןמ טץ לםוםט‏, בףהףקט מבףסכמגכום� «גמסןנטםטלאעוכ�םמ-ךמםסענףךעטגםמי הו�עוכ�םמסע�‏ קטעאעוכ�», ג נאגםמי לונו המןףסעטל�. ־הםאךמ, מםט �גכ�‏עס� עאך םאח�גאול�לט, «למלוםעאלט כמזםמדמ ןמםטלאםט�». ׁמגנולוםםא� ‎סעועטךא ט עומנט� כטעונאעףנ� חאמסענ�‏ע גםטלאםטו םא חאגטסטלמסעט ץאנאךעונא גמחהויסעגט� ץףהמזוסעגוםם�ץ ןנמטחגוהוםטי מע טםהטגטהףאכ�ם�ץ ןסטץמכמדטקוסךטץ מסמבוםםמסעוי נאחכטקם�ץ נוצטןטוםעמג, ‎ןמץט, םאצטמםאכ�םמי ךףכ�עףנ�, סךגמח� ןנטחלף ךמעמנמי מסףשוסעגכ�ועס� ץףהמזוסעגוםםמו גמסןנט�עטו, ט ע.ה. ִנףדטלט סכמגאלט, ץףהמזוסעגוםםא� נוצוןצט� מבףסכמגכוםא מבתוךעטגם�לט סמצטאכ�םמ-טסעמנטקוסךטלט ןנוהןמס�כךאלט ט סףבתוךעטגם�לט מסמבוםםמסע�לט קטעאעוכ�. ָסעמנט� טסךףססעגא האוע לםמדמ ןנטלונמג נאחם�ץ סףהוב ןנמטחגוהוםטי. ־ן�ע טססכוהמגאעוכוי סגטהועוכ�סעגףוע, קעמ מהםמ ט עמ זו ןנמטחגוהוםטו ןמ-נאחםמלף גמחהויסעגףוע םא אףהטעמנט‏. ׀אחםמו גמחהויסעגטו ןנמטחגוהוםט� םא סמגנולוםםטךמג טססכוהמגאעוכט קאסעמ מבת�סם�‏ע עול, קעמ מםמ םו אהוךגאעםמ גמסןנטםטלאועס� עמי קאסע�‏ אףהטעמנטט, ךמעמנא� סקטעאועס� ‎סעועטקוסךט םוגמסןטעאםםמי ט םוןמהדמעמגכוםםמי. ־הםאךמ לםמדמגאנטאםעםמסע� ןנמקעוםט� ןנמטחגוהוםט� סמגנולוםםטךאלט םוכ�ח� מבת�סםטע� עמכ�ךמ ‎עטל.

ֿנמבכולא «ןונוגמהא», ע.ו. טםעונןנועאצטט ןףבכטךמי נאםוו סמחהאםםמדמ ןנמטחגוהוםט� – מהםא טח אךעףאכ�ם�ץ ןנמבכול טסעמנטט ךףכ�עףנ�. ־ב�קםמ סקטעאכמס�, קעמ ף קטעאעוכוי נאחם�ץ גנולום גמסןנט�עטו ןנמטחגוהוםט� המכזםמ ב�ע� טהוםעטקם�ל. ַאהאקף טםעונןנועאצטט ענאהטצטמםםמ גטהוכט ג עמל, קעמב� מבוסןוקטע� ןמסעמ�םםמו גמחהויסעגטו ןנמטחגוהוםט� סמדכאסםמ ודמ אבסמכ‏עםמי ץףהמזוסעגוםםמי צוםםמסעט, םוחאגטסטלמ מע טחלוםקטגמסעט טסעמנטקוסךמי סטעףאצטט ט מע טסעמנטקוסךמי טחלוםקטגמסעט סאלמדמ סעאעףסא ןנמטחגוהוםט�, ודמ זטגמדמ גחאטלמהויסעגט� ס ךףכ�עףנםמ-טסעמנטקוסךטל מן�עמל קטעאעוכוי נאחם�ץ ‎ןמץ. ֿנמטחגוהוםטו גוהוע ךאך ב� הטאכמד ס קטעאעוכול, ץףהמזוסעגוםםמו גמסןנט�עטו ןנוגנאשאוע ץףהמזוסעגוםםמו ןנמטחגוהוםטו ג פאךע סמחםאםט�, מסףשוסעגכ�וע ןנטסגמוםטו ץףהמזוסעגוםםמי ל�סכט אגעמנא נוצטןטוםעמל. ־עםמרוםטו גוכטךטץ ץףהמזםטךמג ך זטחםט, טץ לטנמגמחחנוםטו, עגמנקוסךא� ךמםצוןצט� ג מןנוהוכוםםמי סעוןוםט סעאםמג�עס� פאךעמנאלט סמחםאםט� קטעאעוכ� עמזו. ֽוכ�ח� מענטצאע�, קעמ ןמםטלאםטו וסע� חאגונרא‏שטי ‎עאן ךמללףםטךאצטט. ֿמ לםוםט‏ ּ.ֱאץעטםא, ןמםטלאםטו – אםעמכמדטקוסךטי אסןוךע ןמחםאםט�, מענאזא‏שטי «גסענמוםםמסע�» טםעונןנועאעמנא ג לטנ ןנטנמה� ט ךףכ�עףנ�. ֿמםטלאםטו – מהטם טח גטהמג ל�סכט ג לטנו, ג מעכטקטו מע גטהמג «ל�סכט מ לטנו»(2 ס.364). ּ.ּ. ֱאץעטם גטהטע ג ןנמצוססו ןמםטלאםט� קוע�נו למלוםעא: ןסטץמפטחטמכמדטקוסךמו גמסןנט�עטו חםאךא, ודמ ףחםאגאםטו, ןמםטלאםטו ודמ חםאקוםט� ג מןנוהוכוםםמל ךמםעוךסעו ט אךעטגםמ-הטאכמדטקוסךמו ןמםטלאםטו. ֺאך ןנאגטכמ, דונלוםוגעטךא ןמהקונךטגאוע סטסעולם�י ץאנאךעונ ןמםטלאםט�. ֿמםטלאםטו – עטן חםאםט�, םו מבכאהא‏שטי סאלמסעמ�עוכ�ם�ל חםאקוםטול ט םו סןמסמבם�י םט ןמהעגונהטע�, םט מןנמגונדםףע� סמהונזאםטו חםאםט� (4 ס.364). ֿמם�ע� למזםמ כטר� חםאךמגף‏ סטסעולף, ךמעמנא� נאםוו ב�כא םאהוכוםא סל�סכמל. ְ םאהוכום� סל�סכמל ןנמהףךע� קוכמגוקוסךמי הו�עוכ�םמסעט, ע.ו. פוםמלום� לאעונטאכ�םמי ט הףץמגםמי ךףכ�עףנ�. ־םט גסו גמןכמשא‏ע ג סובו ל�סכט, קףגסעגא, צוכט קוכמגוךא ט ןמ‎עמלף למדףע סעאע� מבתוךעמל ןמםטלאםט�. ֽמ ןמםטלאםטו גמגסו םו מחםאקאוע ןמכםמו ןנמםטךםמגוםטו ג סאלף‏ סףע�. ּ� ןמםטלאול ל�סכ� אגעמנא םאסעמכ�ךמ, םאסךמכ�ךמ מךאח�גאולס� בכטחךט ולף; ג ל�סכט זו חאןוקאעכוגאועס� ודמ הףץמגם�י לטנ, אגעמנף זו םו ףהאועס� ןמכםמ מענאחטע� סוב� ט סגמט ל�סכט ג עוךסעו.

ֿמםטלאםטו ג��גכ�וע מבתוךעטגם�י מםעמכמדטקוסךטי ןכאסע ךףכ�עףנם�ץ ענאהטצטי, חאןוקאעכוםם�ץ, ס מהםמי סעמנמם�, ג עוךסעו, א ס הנףדמי -ג הףץמגםמל לטנו ט ךףכ�עףנםמי ןמהדמעמגךו טםעונןנועאעמנא. ּונא ט סעוןום� ןמםטלאםט� ג חםאקטעוכ�םמי סעוןוםט חאגטס�ע מע ףנמגם� אהוךגאעםמסעט טכט סץמזוסעט, טכט בכטחמסעט ‎עטץ ענאהטצטי. ְ.ֻ. ֽטךטפמנמג סכוהף‏שטל מבנאחמל נאחגטגאוע סגמ‏ ךמםצוןצט‏ ןמםטלאםט�: «סל�סכ�, ךמעמנ�ו טםהטגטה ןנטןטס�גאוע מבתוךעאל ןמםטלאםט�, מם קונןאוע טח סגמודמ לטנא – לטנא טםהטגטהףאכ�םמדמ סמחםאםט�, מבנאחף‏שודמ מסםמגף ןמםטלאםט� (5 ס.53).

ָםהטגטהףאכ�םמו סמחםאםטו גמחנאסעאוע םא מסםמגו סמצטאכ�םמי הויסעגטעוכ�םמסעט ‎ןמץט, צוםםמסעם�ץ מנטוםעאצטי, ךףכ�עףנם�ץ ענאהטצטי ט ףסעאםמגמך סמצטאכ�םמי דנףןן�, ך ךמעמנמי ןנטםאהכוזטע האםםא� כטקםמסע�. �עמ טםהטגטהףאכ�םמו סמחםאםטו מןנוהוכ�וע ןמםטלאםטו. ־סמחםאגא� עוךסע, ןונוגמהקטך גךכ‏קאוע ודמ ג סגמי גםףענוםםטי טםהטגטהףאכ�ם�י סל�סכמגמי ךמםעוךסע, סמןמסעאגכ�� ט סממבנאחמג�גא� ס םטל מעהוכ�ם�ו סל�סכמג�ו והטםטצ�, ט קונוח ‎עט סמןמסעאגכוםט� טםעונןנועטנףוע עוךסע ט ג��גכ�וע ודמ סל�סכ. ָםהטגטהףאכ�ם�י ךמםעוךסע גונםמ מןנוהוכ�ועס� ְ.ֻ.ֽטךטפמנמג�ל ךאך גמחםטךא‏שטי טח ףסגמוםט� קוכמגוךמל ךףכ�עףנ� מבשוסעגא ט כטקםמדמ זטחםוםםמדמ מן�עא. ־הםאךמ םו עמכ�ךמ ‎עמע ךמםעוךסע ףקאסעגףוע ג ןנמצוססו ןונוגמהא. ֿמםטלאםטו גסודהא גסענמוםמ ג מןנוהוכוםםף‏ ךףכ�עףנםף‏ ענאהטצט‏. ַא עוךסעמל סעמטע מןנוהוכוםםא� נואכ�םמסע�, ךמעמנא� מענאזאועס�, מןטס�גאועס�, פטךסטנףועס� ג עוךסעו. ֿנוהלועםמ-מבתוךעםא� דונלוםוגעטךא ג��גכ�וע נואכ�םמסע�, מ ךמעמנמי דמגמנטע�ס� ג עוךסעו, ט נאססלאענטגאוע טםעונןנועאצט‏ ךאך גמסןנמטחגוהוםטו מבתוךעא, סממעגועסעגף‏שודמ עוךסעף; ןנוגנאשאוע ןנמקעוםטו ןנמטחגוהוםט� ג סנוהסעגמ ןמסעטזוםט� גמסןנמטחגוהוםטי, חאןוקאעכוםםמי ג םול נואכ�םמסעט; ןמ�סם�וע קונוח עוךסע מןטס�גאול�י טל מבתוךע ט גמסןנטםטלאוע חםאך ג ודמ סממעםוסוםםמסעט ס מבמחםאקאול�ל. ֲס�ךטי עוךסע �גכ�ועס� םמסטעוכול םוךמי טהוט מבשםמסעט, מם מןטנאועס� םא הףץמגםף‏ ענאהטצט‏ םאנמהא. ֲ פטכמסמפסךמי דונלוםוגעטךו טםעונןנועאצט� םאןנאגכוםא םא ג��גכוםטו ג עוךסעו הףץמגםמסעט, ךמעמנא�, טסעמנטקוסךט לום��ס�, סמץנאם�וע םוךף‏ םוטחלוםםף‏ סףשםמסע� ט סגמטל ןמסעמ�םסעגמל מבוסןוקטגאוע םוןנונ�גםמסע� הףץמגםמסעט, מענאזא‏שף‏ והטםסעגמ טסעמנטקוסךמדמ ןנמצוססא. ֿנוהלוע, סעמ�שטי חא עוךסעמל, ןמםטלאועס� םו ךאך נואכ�םמסע�, א ךאך ענאהטצט� (ע.ו. ךףכ�עףנא). ־בתוךעמל טםעונןנועאצטט סעאםמגטעס� עול סאל�ל םוןנונ�גםמסע� ךףכ�עףנםמי ענאהטצטט. ׂוךסע דמגמנטע מ ךףכ�עףנםמי סטעףאצטט ‎ןמץט, ג ךמעמנף‏ מם ב�כ סמחהאם.

ַא גס�ךטל עוךסעמל סעמטע מןנוהוכוםם�י אגעמנ, ךמעמנ�י חאןוקאעכוגאועס� ט ג�נאזאועס� ג עוךסעו. ֿסטץמכמדטקוסךא� דונלוםוגעטךא םאןנאגכוםא םא ג��גכוםטו כטקםמסעט אגעמנא, סעמ�שוי חא עוךסעמל ט חאןוקאעכוםםמי ג םול.

־הםא טח ענףהםמנאחנורטל�ץ ןנמבכול עומנטט ןמםטלאםט� – ןנמבכולא דונלוםוגעטקוסךמדמ ךנףדא. ֲ נאחם�ץ רךמכאץ דונלוםוגעטךט סכמזטכטס� נאחם�ו ךמםצוןצטט דונלוםוגעטקוסךמדמ ךנףדא. ׁאלמו נאסןנמסענאםוםםמו ןנוהסעאגכוםטו מ דונלוםוגעטקוסךמל ךנףדו ‎עמ עמ, קעמ צוכמו םוכ�ח� ןמם�ע�, םו ןמםטלא� ודמ קאסעוי. ֿמםטלאםטו קאסעט ןנוהןמכאדאוע, קעמ צוכמו ףזו ןמם�עמ. ֺאחאכמס� ב�, ‎עמע ךנףד חאל�ךאועס�, םו מסעאגכ�� ג�ץמהמג חא סגמט ןנוהוכ�. ֺאך זו ןמסעטק� גסומבשוו, ךמדהא קטעאעוכ� ג ךאזה�י ךמםךנועם�י למלוםע טלווע הוכמ עמכ�ךמ ס מעהוכ�ם�ל? ֳונלוםוגעטךא םא ‎עמע גמןנמס מעגוקאוע סכוהף‏שטל מבנאחמל: סאלא ןנטנמהא ןמםטלאםט� ןנומהמכוגאוע ‎עמע ךנףד. ֿנטנמהא הףץמגםמי צוכמסעםמסעט ךףכ�עףנםמדמ פוםמלוםא עאךמגא, קעמ גסומבשוו סמהונזטע ג סובו ךאזה�י מעהוכ�ם�י למלוםע עוךסעא, א ךאזה�י מעהוכ�ם�י ודמ למלוםע סמהונזטע ג סובו גסומבשוו. ֿמסעטדא� גסומבשוו, ל� ןמסעטדאול ט גסו מעהוכ�םמו, גסו קאסעםמסעט, ט םאמבמנמע.

ֳונלוםוגעטקוסךטי ךנףד נאחל�ךאועס� ט נאחנוראועס�, גמ-ןונג�ץ, עול, קעמ ןמםטלאםטו םאקטםאועס� ס ןנוהגאנטעוכ�םמדמ ף�סםוםט� םוךמעמנמדמ צוכמדמ (ןנוהןמםטלאםט�); גמ-געמנ�ץ, עול, קעמ קאסעט נאססלאענטגא‏עס� גמ גחאטלמסג�חט ט גחאטלמהויסעגטט ס צוכ�ל. «־ןטנא�ס� םא … מדנאםטקוםםמו ןמםטלאםטו צוכמדמ, ג ץמהו האכ�םוירוי טםעונןנועאצטט המבטגא‏עס� ףעמקםוםט� חםאקוםט� קאסעוי, א חאעול ףזו, טסץמה� טח ‎עמדמ, המסעטדא‏ע במכוו ןמכםמדמ ט דכףבמךמדמ ןמםטלאםט� צוכמדמ. �עמע ןנמצוסס גחאטלמהויסעגט� קאסעוי ט צוכמדמ ןמגעמנ�ועס� ט האכ�רו, ןנטגמה� ךאזה�י נאח ך ףעמקםוםט‏ ט ףדכףבכוםט‏ םארודמ ןמםטלאםט�» (6 ס.34). ֲ ןמם�עטט דונלוםוגעטקוסךמדמ ךנףדא נאסךנ�גאועס� הטאכוךעטךא גחאטלמהויסעגט� קאסעוי ט צוכמדמ ג ץמהו ןמםטלאםט�. ֳונלוםוגעטךא ןמכאדאוע, קעמ ןמםטלאםטו וסע� ןנמצוסס, םא ךאזהמל ‎עאןו ךמעמנמדמ המסעטדאועס� מןנוהוכוםם�י ףנמגום� ןמםטלאםט�. «…ִטאכוךעטקוסךטי ץאנאךעונ גחאטלמהויסעגט� קאסעוי ט צוכמדמ ג ןנמצוססו טםעונןנועאצטט סגטהועוכ�סעגף‏ע מב מעםמסטעוכ�םמל ץאנאךעונו גס�ךמדמ ןמםטלאםט�. ֽמ ‎עמ, ךמםוקםמ, םו טסךכ‏קאוע, א סךמנוו ןנוהןמכאדאוע אבסמכ‏עם�י למלוםע ג ןמםטלאםטט» (7 ס.15).

ׁנוהסעגא, ךמעמנ�לט ןמכ�חףועס� דונלוםוגעטךא הכ� המסעטזוםט� סגמוי צוכט, נאחםממבנאחם�. ֳ. ֳאהאלונ סקטעאוע, קעמ דונלוםוגעטךא םו למזוע ב�ע� םט עומנטוי ןמםטלאםט�, םט לועמהמל דףלאםטעאנם�ץ םאףך, - מםא טלווע מםעמכמדטקוסךמו חםאקוםטו. ִכ� ֳאהאלונא דונלוםוגעטךא ‎עמ ףקוםטו מ ב�עטט, מםעמכמדט�. ־ם מענטצאוע נמלאםעטקוסךף‏ ט טסעמנטקוסךף‏ דונלוםוגעטךף, נאססלאענטגאוע דונלוםוגעטךף ךאך ףקוםטו מ ב�עטט. ִכ� םודמ ג ןנמצוססו ןמםטלאםט� עוךסעא םוע םומבץמהטלמסעט ג אךעףאכטחאצטט כטקםמסעט טםעונןנועאעמנא ט גמססמחהאםטט ג םוי ךףכ�עףנםמדמ ךמםעוךסעא ‎ןמץט. ֿמ ודמ לםוםט‏, ‎עמ כטר� חאעףלאםטע, א םו ןנמ�סםטע עוךסע. ־עךכ‏קוםטו אךעףאכ�ם�ץ ט טסעמנטקוסךטץ סג�חוי עוךסעא ג��גכ�וע ודמ טסעטםםף‏ צוםםמסע�. ָםעונןנועאצט� םאקטםאועס�, ןמ ֳאהאלונף, ס «ןנוהגאנטעוכ�םמדמ ןמםטלאםט�», חאהאםםמי ענאהטצטוי. �עמ «ןנוהגאנטעוכ�םמו ןמםטלאםטו» םו למזוע ב�ע� מעגונדםףעמ. ־םמ כטר� ךמננוךעטנףועס� ג ןנמצוססו ףדכףבכוםט� ג עוךסע. ֳ. ֳאהאלונ ט פנאםצףחסךטי עומנועטך ֿ.׀טךונ והטםסעגוםם�ל טםסענףלוםעמל ןמםטלאםט� ץףהמזוסעגוםםמדמ עוךסעא סקטעא‏ע סמבסעגוםםמו סמחםאםטו טםעונןנועאעמנא. ִכ� ׀טךונא דונלוםוגעטךא וסע� סמגמךףןםמסע� ןנאגטכ ט עומנועטקוסךטץ ןמסעףכאעמג, ףןנאגכ�‏שטץ טםעונןנועאצטוי קאסעםמדמ עוךסעא, טכט סמגמךףןםמסע� חםאךמג, ךמעמנ�ו למדףע סקטעאע�ס� סןוצטפטקוסךטל עוךסעמל. ֳונלוםוגעטךא סקטעאוע, קעמ ןמםטלאםטו עוךסעא ןנוהןמכאדאוע ןמסעטזוםטו ט ןנטלוםוםטו ג ןנמצוססו טםעונןנועאצטט םמנל �ח�ךא, םא ךמעמנמל ג�נאזום האםם�י עוךסע, א עאךזו ג��גכוםטו טםהטגטהףאכ�םמסעט אגעמנא, סגמיסעגוםםמדמ ולף סעטכ� ט סןמסמבא ל�רכוםט�.

ֳונלוםוגעטךא ג�הגטדאוע ןנטםצטן נאססלמענוםט� ץףהמזוסעגוםםמדמ ןנמטחגוהוםט� ס עמקךט חנוםט� חאךכ‏קוםםמדמ ג םול ךףכ�עףנםמדמ סל�סכא ט חםאקוםט�, ךמעמנ�ו מבתוךעטגטנמגאם� ג עוךסעו. ׂול סאל�ל ךמםךנועטחטנף‏עס� חאהאקט ט פףםךצטט טםעונןנועאצטט. ֺףכ�עףנםא� פףםךצט� טסךףססעגא ג�סעףןאוע ג ךאקוסעגו מבתוךעטגםמדמ ךנטעונט� טססכוהמגאםט� ט מצוםךט ץףהמזוסעגוםםמדמ ןנמטחגוהוםט�. ָסךףססעגמ מןנוהוכוםםמי טסעמנטקוסךמי ‎ןמץט, םוסלמענ� םא םאכטקטו ג םול גטהמג�ץ, סעטכטסעטקוסךטץ, טםהטגטהףאכ�ם�ץ, םאצטמםאכ�ם�ץ נאחכטקטי, ג�ןמכם�וע והטםף‏ פףםךצט‏. ֺאזהמו ךמםךנועםמו ןנמטחגוהוםטו �גכ�ועס� םמסטעוכול ‎עמי ךףכ�עףנםמי פףםךצטט, ןמ‎עמלף מבתוךעטגםמו מןנוהוכוםטו ודמ ץףהמזוסעגוםםמדמ חםאקוםט� םףזהאועס� ג סממעםמרוםטט ס ךףכ�עףנםמי ענאהטצטט ג צוכמל. ױףהמזוסעגוםםמו חםאקוםטו ןנמטחגוהוםט�, ודמ ץףהמזוסעגוםם�י סל�סכ נאסךנ�גא‏עס� אהוךגאעםמ ןנט ףסכמגטט ג��גכוםט� ךףכ�עףנםמי פףםךצטט ץףהמזוסעגוםםמי פמנל� ךאך עאךמגמי. ֺאך טחגוסעםמ, כ‏במי אםאכטח ןנמטחגוהוםט� טסךףססעגא �גכ�ועס� ודמ טםעונןנועאצטוי. ָםעונןנועאצטוי ג ףחךמןמם�עטיםמל סל�סכו למזםמ םאחגאע� עמכ�ךמ עאךמו מעםמרוםטו ך ןנמטחגוהוםט‏, ךמעמנמו םאצוכוםמ םא ג��גכוםטו ודמ ךףכ�עףנםמדמ סעאעףסא, לאעונטאכטחמגאםםמי ג םול ךףכ�עףנםמי ענאהטצטט, ע.ו. םא פףםךצט‏ «ןונוגמהא». ָםעונןנועאצט� ץףהמזוסעגוםםמדמ ןנמטחגוהוםט� – ‎עמ ןונוגמה ודמ ךףכ�עףנםמדמ סמהונזאםט� טח חםאךמגמ-לונעג�ץ פמנל, ג נואכ�םמ – ךמםסעטעףעטגם�ו פףםךצטט ךףכ�עףנ�. ֱוח ןמםטלאםט� ט מןנוהוכוםט� ‎עמי ךמםוקםמי צוכט ט ךףכ�עףנםמי פףםךצטט – טםעונןנועאצט� כטרוםא סל�סכא ט חםאקטלמסעט. ֿמעונ� ןנט ןונוגמהו חםאקטלמדמ סכמגא לום�וע ךאך סמהונזאםטו ךמםעוךסעא, עאך ט סאלמדמ עוךסעא. ָסךאזוםטו סעטכ� אגעמנא גוהוע חא סמבמי ףןנמשוםטו ןמ‎עטךט מנטדטםאכא, קעמ, םוסמלםוםםמ, סךאח�גאועס� םו עמכ�ךמ םא ןונוהאקו «הועאכוי», «ןמהעוךסעמג», «סטלגמכמג», םמ ט םא גמסןנט�עטט «הףץא» מנטדטםאכא, ךמעמנ�י המכזום ט מךאחאע� םא קטעאעוכ� אהוךגאעםמו מנטדטםאכף גמחהויסעגטו. ֿונוגמהקטך, מסגמטג, ןונונאבמעאג ט ןונוגאנטג גסו ‎עמ, למזוע אהוךגאעםמ ןונוהאע� גסו ם‏אםס� מנטדטםאכא, ךאך ג ןכאםו סמהונזאםט�, עאך ט ג ןכאםו ג�נאזוםט�. ־הםטל סכמגמל, ןנמםטךא� ג הףץ ט ןסטץטךף הנףדמדמ םאנמהא, ןונוגמהקטך גמססמחהאוע םאצטמםאכ�םמו סגמומבנאחטו ןמהכטםםטךא ס ףקועמל גסוץ ענףהםמסעוי, ןמםטלא�, קעמ מם מב�חאם גמססמחהאע� הכ� טםמ�ח�קםמדמ קטעאעוכ� טלו‏שטוס� עאל מבנאח�, גונםמ ןנוהסעאגטע� םנאג�, ‎סעועטקוסךטו גחדכ�ה� אגעמנא. ֿנטגוהול ןנטלונ םוגונםמדמ גמסןנט�עט� עוךסעא, גסכוהסעגטו קודמ טסךאזאועס� םו עמכ�ךמ סל�סכ מנטדטםאכא, םמ ט ןונוגמה סעאםמגטעס� םוןמם�עם�ל. ־בנאעטלס� ך מענ�גךף ט ודמ נףססךמלף ןונוגמהף טח נמלאםא ּ.ׁףכוילאםכ� «ֺמקוג�ו». ֲ מנטדטםאכו קטעאול: Ey yeri-göyü yaradan. ֲ ןונוגמהו ׂ.ֺאכ�ךטםמי: «־ סמחהאעוכ� עגונהט ט םובוס…» ֲ האםםמל סכףקאו ‎עמ ג�נאזוםטו ןונוגוהוםמ םוגונםמ, ןמעמלף קעמ ג ֱטבכטט דמגמנטעס�:

ָ סמחהאכ ֱמד עגונה�; ט מעהוכטכ גמהף, ךמעמנא� ןמה עגונה�‏, מע גמה�, ךמעמנא� םאה עגונה�‏. ָ סעאכמ עאך.

ָ םאחגאכ ֱמד עגונה� םובמל. ָ ב�כ גוקונ, ט ב�כמ ףענמ: הום� געמנ�י.

ָ סךאחאכ ֱמד: הא סמבונועס� גמהא, ךמעמנא� ןמה םובמל, ג מהםמ לוסעמ, ט הא �גטעס� סףרא. ָ סעאכמ עאך.

ָ םאחגאכ ֱמד סףרף חולכו‏, סמבנאםטו גמה םאחגאכ למנ�לט. ָ ףגטהוכ ֱמד, קעמ ‎עמ ץמנמרמ(8 ס.5). ֲונםמי ןונוהאקוי ב�כמ ב� סכוהף‏שוו: «־ סמחהאעוכ� םובא ט חולכט». «ׁמחהאעוכ� עגונהט ט םובוס» מחםאקאוע «סמחהאעוכ� םובא ט םובוס», קעמ �גכ�ועס� עאגעמכמדטוי. ׁ הנףדמי סעמנמם�, ןנטגוהול עמכךמגאםטו «עגונהט» ִאכול: «גס�ךמו עגונהמו מסםמגאםטו, מןמנא, ןמהןמנא, םא קעמ למזםמ סעאע�, ןמסעאגטע�, קעמ טכט מןונוע�ס� … ׂגונה� חולםא�, לאעונטך, סףרא, חולכ�, עמכשא. ׂגונה� םובוסםא�, גוס� גטהטל�י םאלט, בוחדנאםטקם�י ןנמסעמנ גמךנףד חולכט םארוי, מעםמסטל�י דכאחמל ך מהםמי ןמכמי ןכמסךמסעט, םא ךמעמנמי �גכ�‏עס� םאל גסו סגועטכא». ֿנטגוהוםםא� םועמקםמסע� סג�חאםא ס םוסממעםוסוםםמסע�‏ פנאח� מנטדטםאכא ס במכוו רטנמךטל, םוןמסנוהסעגוםםמ םו פטךסטנףול�ל ג עוךסעו מנטדטםאכא ךמםעוךסעמל. ֽאצטמםאכ�ם�ו ענאהטצטט ט מסמבוםםמסעט ץףהמזוסעגוםםמדמ ל�רכוםט� םאנמהא םו סףשוסעגף‏ע סאלט ןמ סובו. ֺאזה�י נאח מםט ןנוכמלכ�‏עס� קונוח ךמםךנועםף‏ עגמנקוסךף‏ טםהטגטהףאכ�םמסע�. ּ� לםמדמ דמגמנטל מ ןונוהאקו םאצטמםאכ�םמדמ ךמכמנטעא ג ןונוגמהאץ. ֽמ ןונוהאע� םאצטמםאכ�ם�י ךמכמנטע – חםאקטע ןונוהאע� ג ןונגף‏ מקונוה� ק�‏-עמ טםהטגטהףאכ�םף‏ ןמ‎עטקוסךף‏ טםעמםאצט‏. ָ םאמבמנמע: ןנוםובנוזוםטו ך עגמנקוסךמלף מבכטךף ןמ‎עא וסע� ג עמ זו גנול� ט ןנוםובנוזוםטו ך ודמ םאצטמםאכ�םמלף סגמומבנאחט‏.

ׂמכ�ךמ ןונוגמהקטך, קףגסעגף‏שטי סוב� סגמבמהםמ ג טםמ�ח�קםמל לאעונטאכו, למזוע נאססקטע�גאע� םא ןמכםמצוםםמו גמססמחהאםטו םא סגמול �ח�ךו ג�בנאםםמדמ טל טםמ�ח�קםמדמ מנטדטםאכא. ֿמלטלמ עמדמ, ןונוגמהקטך המכזום טחףקטע� םו עמכ�ךמ סאלמ ןונוגמהטלמו ןנמטחגוהוםטו, ודמ טהוט ט פמנלף ג�נאזוםט� ‎עטץ טהוי, םמ ט מסמבוםםמסעט לטנמגמחחנוםט� ט ץףהמזוסעגוםם�ץ לועמהמג אגעמנא, םאןטסאגרודמ ‎עמ ןנמטחגוהוםטו. ֳמגמנ� סכמגאלט ׁ.ּאנראךא, «ןונוגמהקטך המכזום םו עמכ�ךמ חםאע�, קעמ סךאחאכ אגעמנ מנטדטםאכ�ם�ץ סעטץמג, םמ ט קעמ ‎עמע אגעמנ סךאחאכ ב� ט קודמ סךאחאע� ב� םו למד» (9). ׂמכ�ךמ ג ‎עמל סכףקאו למזםמ דמגמנטע� מ ןמכםמצוםםמל, אהוךגאעםמל ןונוגמהו ךאךמדמ-כטבמ ץףהמזוסעגוםםמדמ ןנמטחגוהוםט�.

ָסןמכ�חמגאםםא� כטעונאעףנא

1. ֱוכטםסךטי ֲ.ֳ. ֿמכם. סמבנ. ׁמק.: ֲ 13-עט ע.ל., 1953-1959, ע.I, ס.35.

2. ֱאץעטם ּ.ּ. �סעועטךא סכמגוסםמדמ עגמנקוסעגא. ּ. 19-79, ס.364.

3. ֳמנםפוכ�ה ְ.ֳ. ֿףעט עגמנקוסעגא: ׁעאע�ט מ ץףהמזוסעגוםםמל סכמגו. ֿד., 1922, ס.118, 125, 108.

4. ּאכטםמגסךא� ֺ.ֲ. ֿמםטלאםטו ט ודמ נמכ� ג םאףךו. – װטכמס. ֽאףךט, 1974, ¹1, ס.49-55.

5. ֽטךטפמנמג ְ.ֻ. ׁולאםעטקוסךא� ךמםצוןצט� ןמםטלאםט�. ֲ ךם.: ֿנמבכול� מבת�סםוםט� ט ןמםטלאםט� ג םאףקםמל ןמחםאםטט. ּ., 1982, ס.53.

6. ׀ףחאגטם ֳ.ָ. ֿנמבכולא טםעונןנועאצטט ט ןמםטלאםט� ג דונלוםוגעטךו. – ֲ ךם.: ֿנמבכול� מבת�סםוםט� ט ןמםטלאםט� ג םאףקםמל ןמחםאםטט, ס.3

7. ׀ףחאגטם ֳ.ָ. ֿמםטלאםטו ךאך ךמלןכוךסםא� לועמהמכמדטקוסךא� ןנמבכולא. – ׂאל זו, ס.15.

8. ֱטבכט�. ֺםטדא סג�שוםםמדמ ןטסאםט� גועץמדמ ט םמגמדמ חאגועא. ֺאםמםטקוסךטו ג נףססךמל ןונוגמהו. ׁ ןאנאככוכ�ם�לט לוסעאלט. ּ., 1991, ס.5.

9. ׁ.ּאנראך. ֿמ‎חט� ןונוגמהא. «ֻטעונאעףנםא� דאחועא», 31 לא� 1962 ד.

Xülasə

Hermenevtik təhlil tərcümə prosesində mətnin implisit mənalarının üzə çıxarması üsulu kimi

Bədii ədəbiyyatın tərcüməsi zamanı qarşıya çıxan çətinliklərdən biri də orijinalın tərcüməçi tərəfindən tam başa düşülməməsi problemidir. Məqalə orijinal mətndəki sətiraltı (imlisit) mənaları üzə çıxarmağın üsullarınlan ən vacibi kimi hermenevtik təhlildən geniş istifadə etməklə adekvat tərcüməyə nail olmağın yollarından danışılır.

Summary

One of the difficulties arising in traslation of the leterary text is the not full comprehention of the original text. The article deals with the ways of reaching of adequate translation, using hermeneutical analysis – one of the main methods of exposure of hidden (implicit) meanings of the text.

ױאחנאעךףכט¸ם ִטכרמהא,

ׁאלאנךאםהסךטי דמסףהאנסעגוםם�י

ףםטגונסטעוע טלוםט ְכטרונא ֽאגאט

ֲִ־ױֽ־ֲֵֵָֽ װְ׀ַ־ְָֽ ױ׃ְִִֶָֽ ֿ־�ֵַָֹ ְְֲֲָֻּ

ְםאכטחטנף� סעטץט עאהזטךסךמי ןמ‎עוסס� װאנחמם� ױףהזאםהט, םוגמכ�םמ ןנטץמהטר� ך ג�גמהף, קעמ םא וו ןמ‎חט‏ חאלועםמו גכט�םטו מךאחאכמ עגמנקוסעגמ ױאפטחא, ִזאכאכטההטםא ֱאכץט, ֱוהטכ�, ט הנףדטץ לאסעונמג ןונסטהסךמ-עאהזטךסךמי ןמ‎חטט. ָסעמנט� כטעונאעףנ� סגטהועוכ�סעגףוע, קעמ ןמהנאזאםטו ֱוהטכ‏ ג ּאגונאםםאץנו ב�כמ ןמסעמ�םם�ל ןנמצוססמל ג עגמנקוסעגו ןמ‎עמג ןמסכוהף‏שטץ ןמךמכוםטי המ סאלמדמ םאקאכא הגאהצאעמדמ גוךא, ג סטכף קודמ ג נאחכטקם�ץ לוסעםמסע�ץ ןנמטסץמהטכט קעוםט� ט סמסע�חאםט� ןמסכוהמגאעוכוי ֱוהטכ� ט ּאגכאגט.

ֲםטלאםטו ך עגמנוםט�ל ֱוהטכ� ט ּאגכאגט םו מסכאבוגאכמ ט ג ןמסכוהף‏שטו ןונטמה�, גןכמע� המ ךמםצא ױױ סעמכועט�. ַאלועםמו ט בכאדמעגמנםמו גכט�םטו עגמנקוסעגא ‎עטץ הגףץ ג�הא‏שטץס� פטדףנ ןונסמ�ח�קםמי כטעונאעףנ� םא סמגנולוםםף‏ עאהזטךסךף‏ ןמ‎חט‏ ס עמקךט חנוםט� לאסעונסעגא טחמבנאזוםט� ט סמחהאםט� ןמ‎עטקוסךמדמ עוךסעא מעלועטכ טחגוסעם�י טנאםסךטי טססכוהמגאעוכ� כטעונאעףנ� ְכטאסדאנ ״טנהףסע(6). �נךטל ןמהעגונזהוםטול סכמג ‎עמדמ ףקוםמדמ למדףע סכףזטע� עגמנוםט� לםמדטץ ג�הא‏שטץס� סמגנולוםם�ץ ןמ‎עמג, ג עמל קטסכו, ט ֳףכנףץמנ.

ֲ סגמטץ דאחוכ�ץ װאנחמםא ןנטבודאוע ך טסןמכ�חמגאםט‏ מבנאחמג, («נמסא», «םובמסגמה», «נמחא», «ןמןףדאי», «גועונ», «סמכמגוי», «ךמכמךמכ�קטך», «ןאכאםךטם», «הנףד», «נטםה», «סגטנוכ�», «גטםמ», «קארא», «ךמכמהךט», «נאךמגטםא», «זולקףד») ןנטלום�גרטץס� לאסעונאלט ןונסטהסךמ-עאהזטךסךמי ןמ‎חטט.

׀מסא ט חונךאכמ, �גכ��ס� קאסעמ טסןמכ�חףול�לט מבנאחאלט ג ןמ‎חטט ֱוהטכ�, ךאזה�י נאח ןנוהסעא‏ע ג ףהטגטעוכ�םמל נאךףנסו סכמגמסמקועאםטי, מבנועא� םמג�ו סל�סכמג�ו מעעוםךט. ׂאך, ך ןנטלונף, ג ‎עמל בויעו מהםמי טח ודמ דאחוכוי ג ג�נאזוםטט «רוסע� ךאקוסעג חונךאכמ ןנמ�גטע», סמהונזטעס� גמסץטשוםטו «עמםךמסע�‏ גךףסא, ךמעמנמו עאטעס� ג גטהוםטט»:

ױאינאעט ץףסם אסע האנ עאבתט םטדאץןאנגאנהט למ,

״אר קטץאע מטםא במכאה דאנ פטרמםט דאנהט למ (5,147).

ֲמסץטשוםטו ךנאסמעמי סךנ�גאועס� גמ גךףסו םארודמ גמסןטעאםםמדמ גחדכ�הא:

״וסע� סעמנמם חונךאכא גמסץטשאועס�, ךמדהא ןמענ�סור� םארף ן�כ�.

־בנאח חונךאכא טסןמכ�חמגאםם�י ֱוהטכול ג בויעו װאנחמם� ןנוהסעאוע ג ג�נאזוםטט «רוסעטכטךמו (רוסעטדנאםםמו) חונךאכמ» (מטםאט רארנף�):

ױאנ ךףקמו םטדאנאל, נףט עףנמ לובטםאל,

�י, ךט המנט בא לאם מטםאט רארנף�נמ (2,281).

ֺףהא ב� � םט ןמסלמענוכא, ןמגס‏הף גטזף עגמו כטצמ

־, עמע, ךעמ הונזטע ןונוה למטל כטצמל רוסעטכטךמו חונךאכמ.

ׁכמזםמסע� גמסןנט�עט� סמהונזאםט� בויעמג ס מבנאחמל נמס�, ןנטסףשא� עגמנוםט�ל ֱוהטכ�, ף װאנחמם�, םוחאגטסטלמ מע עמדמ, קעמ ןמנמי םוסוע ג סובו פטכמסמפסךמו טכט ןנמסגועטעוכ�סךמו סמהונזאםטו, סעמכ� �גםמ םו משףשאועס�(2,64).

ָסןמכ�חמגאםטו מבנאחא «נמס�», ג סכמגמסמקועאםטט טכט ג�נאזוםטט «נאססגוע נמס�» ג חםאקוםטט םאסעףןכוםט� הם� («סאבמץאעט ראבםאל»), (3,314), סכוח� טכט קטסעמי כ‏בגט, ג סכמגמסמקועאםטט «כ‏בטע� ןמהמבםמ נמסו» («ראבםאלמםא הףסע המרעאם») ןמחגמכ�וע ןמ‎עוססו סמחהאע� ףהטגטעוכ�ם�ו ןמ ךנאסמעו ט סל�סכמגמי םאדנףחךו סעטץט.

ְסךועטקוסךטו למעטג�, ןנמןמגוהף‏שטו סגמבמהף הףץא ט מעסענאםוםטו מע מנעמהמךסאכ�ם�ץ נוכטדטמחם�ץ המדל, טכט, דמגמנ� טםאקו, מע פמנלאכטחלא, גסענוקא‏עס� ג ןמ‎חטט װאנחמם� המגמכ�םמ נוהךמ ט, ןמ סגמוי אנץטעוךעמםטךו, םאןמלטםא‏ע דאחוכט ױאפטחא:

ְדאנ, ךט לוגא ץמסעט, בטץףנ חט דאםהףלט בטץטרע,

ֲ-אדאנ, ךט במהא ץמסעט, בטםףר האנ למץט סט¸ל (2, 254).

ֺמכ� סונהצו זאזהוע ןכמהמג, ןמור� נאיסךמי ןרוםטצ�,

ֺמכ� ןמזוכאור� גטםא, ןוי ג לוס�צ סג�שוםםמדמ ןמסעא.

־הםאךמ ג סנאגםוםטט סמ סעטץאלט ֳףכנףץסמנ ןמסכוהםטץ כוע, ךמעמנ�ל ןנטסףשא ןנטץמעכטגמסע�, סעטכטסעטךא ןנמטחגוהוםטי װאנחמם�, ןנט גסוי דכףבטםו ט רטנמעו סמהונזאםט�, גמגסו םו ע�דמעווע ך ףסכמזםוםםמסעט. ֲ סךאחאםםמל למזםמ ףבוהטע�ס�, ןנמסכוזטגא� וו מסמבף‏ כ‏במג� ט ןנטג�חאםםמסע� ך ןמ‎חטט ּאגכאגט. ֲכט�םטו ג�סמךמץףהמזוסעגוםם�ץ ט דכףבמךטץ ןמ סגמולף סמהונזאםט‏ עגמנוםטי ִזאכאכטההטםא ֱאכץט מסמבמ משףעטלמ גמ לםמדטץ דאחוכ�ץ ט «םמג�ץ» סעטץאץ ןמ‎עוסס�, ךאך ס עמקךט חנוםט� סמהונזאםט�, עאך ט פמנל�.

ׁגמ‏ ןנטג�חאםםמסע�, כ‏במג� ט גמסץטשוםטו ןמ‎חטוי ּאגכאגט ןמ‎עוססא ג�נאחטכא ג בוסוהו ס ֽ.ֽףנחאהו - ךמננוסןמםהוםעמל דאחוע� «ּמכמהוז� ׂאהזטךטסעאםא» («ִזאגמםמםט ׂמקטךטסעמם»). ־עגוקא� םא ודמ גמןנמס: «ֲארו ןנוהןמקעוםט� ג לטנמגמי ןמ‎חטט?» סכוהף‏שטל מבנאחמל: « ּאגכאגט ֱאכץט, גוכטקטו, ךמעמנמדמ חאענףהם�‏ס� מןנוהוכטע� סכמגאלט. ֿמ למולף עגונהמלף ףבוזהוםט‏, ןנמסענאםסעגמ הףץא ט ןכאםועאנםמסע� ל�רכוםט� סאלמדמ םוןנוגחמיהוםםמדמ דוםט� קוכמגוקוסעגא םו למזוע ב�ע� עאךטל דכףבטםם�ל ט גסומבתולכ‏שטל ךאך ף ּאגכאגט...» (8,128).

ֲמחהויסעגטו עגמנקוסעגא ִזאכמכטהההטםא ֱאכץט םא ןמ‎חט‏ װאנחמם� ןנמסכוזטגאועס� ךאך ג סמהונזאםטט, עאך ט ג סעטכטסעטךו, ט סןמסמבאץ מבנאחםמדמ ןמסענמוםט� ל�סכט, ןונוהאקט קףגסעג. ֿמ‎עוססא ןמסעטדאוע לטנ הףץמגםמסעט ּאגכאגט קונוח סמבסעגוםם�י הףץמגם�י ןמטסך. ׀מכ� ט חםאקוםטו ‎עמדמ הףץמגםמדמ ןמטסךא, ס צוכ�‏ נאסךנ�עט� עאים סמעגמנוםט� ט סאלמןמחםאםט�, ןנמ�גכ�‏עס� ושו ג דאחוכ�ץ ןונגמדמ סבמנםטךא סעטץמג ןמ‎עוסס�:

ֽא חט עאץעאל, םא חט פאגךאל, םא חט ‏לםאל, םא חט ‏סנ,

ֽא חט ץמךאל, םא חט במהאל, םא חט מעאר, םא אח מב (2,127).

ֽט טח םטחמג �, םט טח גונץמג, םט טח בכאדמהוםסעגט�, םט טח במדאעסעגא,

ֽט טח ן�כט, םט טח גוענא, םט טח מדם�, םט טח גמה�.

ּמםמעוטסעטקוסךטו ט לטסעטקוסךטו עול� םמגאעמנסךטץ דאחוכוי, ןמסעוןוםםמ נאסרטנ��ס� ט ףדכףבכ��ס�, ג וו ןמסכוהף‏שטץ סעטץמעגמנוםט�ץ מבנועא‏ע למעטג� סאלמןמחםאםט� ט סענולכוםט� ך ג�סמךמי הףץמגםמסעט. ֻטנטקוסךטי דונמי ןמ‎עוסס� טהוע ך ןמחםאםט‏ ֱמדא ןמ ןףעט ָסכאלא (׀ףץט סאץאנ עאגמפט דףכט סףנץ לוךףםאה, ׀ףץו, ךט באנ ץאךטךאעט טסכמל לונאסאה(3,272) (ִףץ ףענא סמגונראוע סג�שוםםמו ךנףזוםטו (ןאכמלםטקוסעגמ) גמךנףד ךנאסםמי נמח�, ִףץ,ךמעמנ�י המסעטדםוע ןנאגה� טסכאלא) ט מסמחםאוע, קעמ ג ‎עמל סןאסוםטו מע במזוסעגוםםמדמ הנףדא (כ‏בטלמדמ). ־םא זאזהוע םאיעט במזוסעגוםםף‏ טסעטםף ג סובו. ֻ‏במג� ג סעטץאץ װאנחמם� ןנמןמגוהףועס� ךאך סמחטהאעוכ�םא�, מךנ�כ�‏שא� ט סןאסא‏שא� קוכמגוךא מע גסוץ בוה ט םאןאסעוי סטכא.

ֵסכט הנףדטו טח דמהא ג דמה סעאנו‏ע, עמ וו כטנטקוסךטי דונמי, מךנ�כוםם�י כ‏במג�‏, סעאםמגטעס� למכמזו, מבנועאוע בוססלונעטו. ֿמ‎עוססא זוכאוע, קעמב ‎עא כ‏במג� ב�כא קטסעמי, םוחאןאקךאםםמי, טסךנוםםוי ט מקטשא‏שוי. ֿמ ‎עמי ןנטקטםו, ג ןמטסךאץ מקטשא‏שוי ט גמחג�רא‏שוי כ‏בגט מםא סמגונראוע ןאכמלםטקוסעגמ ג מבטעוכ� במזוסעגוםםמי כ‏בגט. ֻ‏במג� האוע וי עאךטו סטכ�, קעמ מםא מסלוכטגאועס� חא�גטע�:

ֱמכאל הוץף אגקאל בףבאנ,עמ טרך גאנחאל במ ױףהמ,

�י,ךט קאגמםט המהאט האנ מכאלט ןטנו לאנמ(1,468).

ִאי ךנ�כ�� לםו ט ך םובוסאל ןמהםטלט, קעמב ס ֱמדמל למדכא ןנוהאע�ס� כ‏בגט

־, האגרטי לםו למכמהמסע� ג ‎עמל גועץמל, סעאנו‏שול לטנו!

ִויסעגטעוכ�םמ, עולא כ‏בגט ג ןמ‎חטט װאנחמם� ןמנמי מבנועאוע לועאפמנטקוסךמו חגףקאםטו, א ןמנמי, ט לטסעטקוסךף‏ מךנאסךף. ֿנמןמגוהמגאםטו לטסעטקוסךמי עולאעטךט, ןנמ�גטגרויס� ג עגמנקוסעגו װאנחמם� ןמה בכאדמעגמנם�ל גמחהויסעגטול ןמ‎חטט ִזאכאכטההטםא ֱאכץט, �גכ�ועס� עול זטגמעגמנם�ל פאךעמנמל, ךמעמנ�י סןמסמבסעגמגאכ ףךנוןכוםט‏ ףסעמוג ךכאססטקוסךמי ןמ‎חטט ג וו עגמנוםט�ץ. ֵסכט ף ּאגכאגט סונהצו �גכ�ועס� ןונוגמהקטךמל �ח�ךא גכ‏בכוםםמדמ:

ּט¸םט מנטפף לאתנףפ טם הטכ,

ױאלודאנהאה בא סמםט עאנקףלמםו (4).

ּוזהף סףפטול (מנטפמל) ט ָּ (לאתנףפמל) ‎עמ סונהצו

ּוקועס� ןמהמבםמ ןונוגמהקטךף.

ֻטנטקוסךטי דונמי װאנחמם� עאךזו זאזהוע ןמהמבםמ חונךאכף מענאזאע� ג סובו קףגסעגא גכ‏בכוםם�ץ (גכ‏בכוםםמדמ ט גמחכ‏בכוםםמי) ט ג�ןמכם�ע� נמכ� טץ ןונוגמהקטךא:

־טםאאל, ךט באיםט עףגף עף םטראסעאאל,

ֱטדחמנ עמ ץאלורא קףםטם עאנקףלמם ראגאל (3,274).

�, חונךאכמ, םאץמה�שווס� לוזהף עמבמי ט עמבמ‏,

ֿףסע� זו גסודהא � בףהף עאךטל ןונוגמהקטךמל.

ׁנוהט דאחוכוי װאנחמם� גסענוקא‏עס� לםמזוסעגמ מבנאחצמג, ג ךמעמנ�ץ למזםמ ג��גטע� וו בכטחמסע� ס ּאגכאגט, ךאך ס עמקךט חנוםט� �ח�ךא, עאך ט ןמ‎עטקוסךמדמ גטהוםט�. ֲ עאךטץ סעטץאץ �סםמ משףשאועס� ףהאנםמסע� סכמדא ט עמםךמסע� גמסןנט�עט� לטנא, מסמבא� נטעלטקוסךא� לףח�ךאכ�םמסע�; צוכוםאןנאגכוםםמסע� טסןמכ�חמגאםטו ןמגעמנמג, ןנמעטגמןמסעאגכוםטי, במדאעסעגמ סטםמםטלטקוסךמדמ נ�הא, ךמעמנ�לט טחמבטכף‏ע דאחוכט ‎עמדמ גוכטךמדמ ןמ‎עא. ֿמלטלמ סמחגףקט� סעטץמג ‎עטץ ןמ‎עמג ג ןכאםו סעטכטסעטךט ט ץףהמזוסעגוםםמל גטהוםטט, ןמנמי ג דאחוכ�ץ װאנחמם�, ןמ ןכאגםמסעט ט לףח�ךאכ�םמסעט םאןמלטםא‏ע ןוגףקטו סענמךט ִזאכאכטההטםא ֱאכץט:

ּאם, ךט האנאץעט ראבאל, לוגאו לוץמץאל בטהוץ,

ֲ-אנ ראפאךמדףרעאאל, בףט סאבמץאל בטהוץ.

׀ףהט נאגמםאל, גאכו בוסאנף ןמ לונאגאל,

׀מסע לאדף, ךאק לאדף, נףץאלף נמץאל בטהוץ (2,280).

� הונוגמ םמקט, ץמקף, קעמב ע� ןכמהמג האכ לםו,

ֿףסע� � ט מךנארוםא צגועמל חאךאעא, חאןאץ נאססגועא האי לםו.

� ןנמעמקםא� נוךא, םמ בוסןמנ�המקום למי ןמעמך,

ֽו דמגמנט ןנאגהף, םו דמגמנט ךנטגהף, ל�עוזם�י ט ןףע� גונם�י האי לםו.

ֿנמאםאכטחטנמגאג האםםף‏ דאחוכ� במכוו גםטלאעוכ�םמ, ןנוזהו גסודמ, למזםמ ףסכ�ראע� חגףקאםטו ג�סמךמי ט בכאדמחגףקםמי לףח�ךט, ג ךמעמנמי ןונג�י, גםורםטי ןכאסע (לוענטקוסךטי נאחלונ אנףחא), ג סמקועאםטט סמ סל�סכמגמי לףח�ךמי, נמזהא‏שויס� בכאדמהאנ� ןמגעמנאל ט ןנמעטגמןמסעאגכוםט�ל, מבנועא� דאנלמםט‏ סמחגףקט� סמ געמנ�ל ןכאסעמל לףח�ךט, סןמסמבסעגףוע גמחנאסעאםט‏ ‎סעועטקוסךמדמ גמחהויסעגט� םא קטעאעוכ�. ֿנטלונמל ןמהמבםמדמ גמכםף‏שודמ ט חאסעאגכ�‏שודמ ןףסעטע�ס� ג ןכ�ס נטעלא, למזוע סכףזטע� צטעטנףול�י םטזו בויע מהםמי טח דאחוכוי װאנחמם�:

ּאם האנט סאה ץטחמםאאל, ¸נ בט¸, ךט גמ ראגאל,

ׂמנ ראגאל, עאנאב ראגאל, חאץלא ראגאל, םאגמ ראגאל (1, 89).

� הגונ� סמעםט ךכאהוחוי, ןנטהט כ‏בטל�י, קעמב מעגמנטכאס� �,

ׁעאכא סענףםמי, סעאכא ןוסםוי, סעאכא לוהטאעמנמל, סעאכא לףח�ךמי.

־עםמסטעוכ�םמ ‎עמי מסמבוםםמסעט �ח�ךא ןמ‎חטט װאנחמם� טםעונוסם�ל ןנוהסעאגכ�ועס� ג�סךאח�גאםטו הנףדמדמ טנאםסךמדמ כטעונאעףנמגוהא ְכטנטחמ ֺאחגא, ךמעמנ�י מעלוקאוע, קעמ «אםאכטחטנף� עגמנקוסעגמ װאנחמם�, סכוהףוע ןמהקונךםףע�, קעמ וו �ח�ך ג במכ�רוי סעוןוםט טסן�עאכ גכט�םטו מקאנמגאעוכ�םמסעט ט, גלוסעו ס עול, ל�עוזםמסעט דאחוכוי ּאגכמםמ, דכףבטםף ל�סכוי ט קףגסעג עא�שטץס� ג ןמ‎חטט ״אלסא. ֿמנמי ג וו �ח�ך גךנאה�גא‏עס� ‎כולוםע� �ח�ךא טםהטיסךמדמ סעטכ�, ןמנמי מם עאךזו םאןמלטםאוע מ גוכטקטט ץמנאסאםסךמדמ, םמ ןנט גסול ‎עמל מם םו ןמחגמכ�וע חאב�גאע�, קעמ וו דאחוכט ט טץ �ח�ך ןנוזהו גסודמ �גכ�‏עס� מעבכוסךמל סמגנולוםםמסעט ט םאןמכםום� םמג�לט ג�נאזוםט�לט ט ךמםסענףךצט�לט, א עאךזו ךמלןמחטצטמםםמ-סענףךעףנם�לט םמגרוסעגאלט, נמזהוםם�לט וו ןמ‎עטקוסךטל טםעוככוךעמל» (7,2).

ֽוךמעמנ�ו מבנאח� ט מבמנמע� נוקט, קאסעמ ףןמענובכ�ול�ו ִזאכאכטההטםמל ֱאכץט, גסענוקא‏עס� עאךזו ט ג דאחוכ�ץ ןמ‎עוסס�. �עמ עאךטו סכמגא, ךאך ץףנרוה (סמכםצו), םמי (סגטנוכ�), הטכ (סונהצו), םףנ (כףק), לאגכמ (ןמךנמגטעוכ�), פאנהמ(חאגענא), ט, ךמםוקםמ זו ןנממבנאח גמחכ‏בכוםםמי ׁמכםצא (״אלסא). ָ םאהמ ןנטחםאע�ס�, קעמ מםא ןנמ�גכ�וע עף זו סלוכמסע� ג סמחהאםטט םמג�ץ סכמגמסמקועאםטי, נוקוג�ץ מבמנמעמג ט סגמבמהף גךףסא. ׁ‏ננואכטסעטקוסךטו ךאנעטם�, ךמעמנ�לט במדאעא ןמ‎חט� ּאגכאגט, עאךזו גסענוקא‏עס� ג ןנמטחגוהוםט�ץ װאנחמם�. ־הםאךמ סכוהףוע ןמהקונךםףע�, קעמ טסןמכ�חמגאםטו ס‏ננואכטסעטקוסךמדמ לועמהא טחמבנאזוםט� ג ךמםעוךסעו סכמזם�ץ ט האכוךטץ הכ� גמסןנט�עט� נאחףלא ךאנעטם ג דאחוכ�ץ, ג סנאגםוםטט ס םמג�ל סעטץמל ג�דכ�ה�ע ןנמשו: ך ןנטלונף, עאךטו סנאגםוםט�, ךאך «סעאםמגטעס� עףקוי ט ןףשו עףקט סעאםמגטעס� ץלףנמי» («אבנף אבנעאנ רףהאם»), טכט כטראעס� ךאקוסעגא סמכםצא ט כףם�» («סטפאעט ץףנרוהטגף ךאלאנטנמ במץעאם»):

ֱאתה אח טם אבנ רףהאל, אבנעאנ אח אבנ רףהאל,

ֺט םא ץףנרוהטט לאם למםה הטדאנ, םא қאלאנט (3,187).

ַאעול � סעאכא עףקוי, ןףשו עףקט סעאכא ץלףנמי �,

׳עמ םו מסעאכמס� םט למודמ סמכםוקםמדמ ךאקוסעגא, םט סט�םטו כףם� גמ לםו.

ֿמה בכאדמעגמנם�ל גמחהויסעגטול ןמ‎חטט ּאגכאגט ט ודמ לטסעטקוסךטץ נאחל�רכוםטי, עאךזו גמרוהרטץ ג ןמ‎עטקוסךטי לטנ װאנחמם� ג ןנמצוססו מסגמוםט� ודמ חאזטדאעוכ�ם�ץ, דכףבמךמ סטלגמכטקוסךטץ מבנאחמג, מםא סמחהאכא גוכטךמכוןם�י צטךכ דאחוכוי פטכמסמפסךמ-לטסעטקוסךמדמ ץאנאךעונא. ֲ וו סעטץאץ מבנאח ׁמכםצא ןנוהסעאוע ג זוםסךמל מבכטךו (עאךמגמ ג�נאזוםטו ראלסט ҳטםמבאםהמם-סמכםצו, ןמךנאסטגרווס� ץםמי), ג הנףדמל לוסעו ןמ‎עוססא, גםוחאןםמ םאהוכ�� מבנאח ודמ גמחכ‏בכוםםמי ןנטלועאלט סמגנולוםםמסעט, ןנטדכאראוע םא פנאםצףחסךטי עאםוצ (2,433). ָםמדהא ״אלס –ׁמכםצו ןנוגנאשאועס� ג סףנף ָץכאס, דמגמנ� מ עמל, קעמ ״אלסף-ׁמכםצף םוע במכוו לוסעא ג מבטעוכט אהנוסאעא, מםא ןמהקונךטגאוע םוהמסעאעךט ודמ הףץמגםמסעט (3,343). ֲסו ‎עמ סגטהועוכ�סעגףוע, קעמ ןמ‎עוססא סענולטעס� סלמענוע� םא זטחם� םמג�ל גחדכ�המל, סג�חאע� םמג�ו ןמטסךט ג ןמ‎חטט ס דכףבמךטלט ןמ‎עטקוסךטלט ענאהטצט�לט.

ִויסעגטעוכ�םמ, ץמע� ג צוכמל גמ לםמדטץ דאחוכ�ץ װאנחמם� משףשאועס� סכוהמגאםטו עוץםטךו ןמ‎חטט ּאגכמםמ, גאזםמ ןמהקונךםףע�, קעמ ג וו דאחוכ�ץ, ג חאגטסטלמסעט מע הףץא גנולוםט ט סמצטאכ�םמי לטססטט ןמ‎עוסס�, �גםמ ןנמסכוזטגאועס� ךטןוםטו קףגסעגא םאצטמםאכ�םמי דמנהמסעט. ֲהמץםמגוםטו ןמ‎עוסס� ודמ ןמ‎חטוי ןמחגמכטכמ װאנחמםו, םאנ�הף ס ןנמןמגוהמגאםטול לטסעטסעטקוסךטץ עול, ןףסעטגרטס� ג ןמטסךט םמג�ץ גמחלמזםמסעוי ץףהמזוסעגוםםמדמ טחמבנאזוםט� הויסעגטעוכ�םמסעט, ג נאלךאץ סמבסעגוםםמדמ עגמנקוסעגא, המבטע�ס� פטכטדנאםםמי רכטפמגךט זולקףזטם סגמוי ןמ‎חטט. ׁכוהמגאםטו ענאהטצטמםםמי ןמ‎חטט ג עגמנקוסךטץ טסךאםט�ץ ןמ‎עוסס� ןמנמי םאבכ‏האועס� ג סןמסמבאץ טחמבנאזוםט�, ןמנמי ג סמהונזאםטט ט סעטכטסעטךו ךכאססטךמג עאהזטךסךמ-ןונסטהסךמי כטעונאעףנ�. ־סעאגא�ס� גונםמי ןנטגונזוםךמי ג�סמךטץ מבנאחצמג ןמ‎חטט ךכאססטךמג ט סמץנאם�� קאסעמ ןונגמחהאםםמסע� טץ סמהונזאםט�, מםא ןמסעמ�םםמ גה�ץאוע ג םטץ םמג�ו ךנאסךט ט מעעוםךט, נאסךנ�גא� טם�ו גמחלמזם�ו דנאםט ג�נאזוםט� ל�סכט ט קףגסעג ג ענאהטצטמםם�ץ זאםנאץ.

ׁןטסמך כטעונאעףנ�:

1. װאנחמםא. Қאענאו אח ּ¢כט¸ם, לףםעאץאבט ארתמנ, ױףאםה: «ֽףנט לאתנטפאע», 2003, .I, 509 סאҳ.

2. װאנחמםא. Қאענאו אח ּ¢כט¸ם, לףםעאץאבט ארתמנ, ױףאםה: «ֽףנט לאתנטפאע», 2003, .II, 469 סאҳ.

3. װאנחמםא. Қאענאו אח ּ¢כט¸ם, לףםעאץאבט ארתמנ, ױףאםה: «ֽףנט לאתנטפאע», 2003, .III, 377 סאҳ.

4. אכמכףההטםט ׀ףל¿. ֺףככט¸ע. . II–ִ.: ְהטב, 1992, 890 ס.

5. ֱוהטכ. ־סמנ. .1.Ғאחאכט¸ע.-ִףראםבו:ְהטב,1990, 704 סאҳ.

6. ְכטאסƒאנט ״ותנה¢סע.׳ארלאםהמחט רותנט טלנ¢חט עמטך. ִ.:ְהטב,1997

7. ְכטנטחמט אחגא. װאנחמםאו אח ױףאםה.ֲובכמדט װאנחמםאט ױףאםה¿,1383

8. ״מטנמםט אגמם בא ס¢ט טבעטךמנ גא עמחאךמנטҳמ לונאגאםה. (ׁ¢ҳבאעט ֽףנאכטט ֽףנחמה במ װאנחמםא. «אגמםמםט ׂמטךטסעמם», ¹47, 9.10.2006)

ָ.װ.׀�שלאםמגא

ֵָֹֽ ִ�ֲ׀ִ� ְַֹ�ְֻֽ ֽ�ׁ׀ �ׁ�׀ֻ�׀ָ

ֺוק�ם �סנטם 1990-ת� טככ�נטםה�ם סמםנא �ה�בטייאעא יוםט ל‏גחףכאנ ‎�כהט: ֳאנאבא� לצשאנטב�סט, ר�שטהכטך, דאקד�םכ�ד, הטה�נ‎טםכטך, סמסטאכ ןנמבכולכ�נ ג� ס. ּ�שח בףםא ‎‏נ� ה� �ה�בטייאעהא ענא‎טך לויככ�נ יאנאםה�. ֱף תצנ םאנאשאעכ�ד �ה�בטייאע�ם טםעטל ל‏גחףכאנהאם ףחאדכארלאס�םא, ל�חלףםףם טתעטלאטכ�רל�סטם� ס�ב�ב מכלףרהףנ. 2002-תט טכה� טס� ױףנאלאם בטנ פ�נדכטכטך יאנאעה�. «ׂ�םשא ימככאנ ימכקףסף» ןמגוסעטםט יאחה�. ֿמגוסעה� אןאנ�ת� ם� סמסטאכ ןנמבכולכ�נ, ם� ה� ךנטלטםאכ שאהטס�כ�נהטנ. ׁצזוע ֿ�נחאה אהכ� דאה�ם�ם ‏לצנ ימכףהףנ. ִצםיאהא הוהוךעטג, למהונם, ןמסעלמהונם �ס�נכ�נטם ה�בה� מכהף�ף חאלאםהא בף ןמגוסעט ע�םדטהקטכ�נ ב�כך� ה� יצךס�ך דטיל�עכ�םהטנל�י�ת�ך, אללא ל�ם בף �ס�נ� ה�י�נ גונטנ�ל. ׳צםךט לצ�ככטפ ב�נ-ב�ח�יטםה�ם ףחאדה�נ, ע�בטטהטנ. �ס�נטם ד�שנ�לאם� ֿ�נחאה יוםטיועל�יך�ם ‏חצםה�ם ה‏נה יאר ב‏יצך ץאכאס� מ�כף ֱ�שנףחף סוגטנ. ֻאךטם סוג‎טסטםט ס‏יכ�י� בטכלטנ, טככ�נכ� בף ל�ש�בב�עט ד�כבטםה� ‎טחכ�הטנ. ��נ רויה�ם ץ�ב�נסטח מכאם ֱ�שנףח בארדאס� טכ� וגכ�םטנ. ָכך ל�ש�בב�ע מץף הארא ה�י�ם ֿ�נחאה טס� אכט ע�שסטכ אכ�נ, ‏חצםצ וכל� ש�סנ והטנ. ��םתכטך ע�נאג�עטםט יאגאר-יאגאר טעטנהטיט בטנ חאלאםהא עאכו מםף וגכט ךטרט טכ� דאנר�כארה�נ�נ. ׳מץ הטדד�עכט, ם�חאך�עכט ג� דאי��ךור מכאם ׂ�שסטם ֿ�נחאה�ם הטדד�עטםט ת�כב והטנ. ׂ�שסטם ה� מםא בט‎אם� דאכל�נ. �ס�נטם ךףכלטםאסטיא ם‏דע�סטםה� לצ�ככטפ ׂ�שסטםט חטההטיי�עכט סטעףאסטיאיא סאכ�נ: בטנ ע�נ�פה� ׂ�שסטםטם ש�נ ץ�נהא רוי צסעצםה� וגה� םאנאח�כ�ד סאכאם ש�יאע ימכהאר� ֵסלטנא, הט‎�נ ע�נ�פה� טס� ֿ�נחאה… ׁוקטל דאנר�ס�םהא דאכאם ׂ�שסטם ֵסלטנאהאם אינ�כלא�א ד�נאנ גונטנ. ֵסלטנאם�ם מםףם שאדד�םהא םאכאיטד ס‏חכ�נ האם�רה��םהאם ץ�ב�נ עףעאם ֿ�נחאה בף וגכטכטךה�ם גאח ךוקל�ך, ץמרב�ץע מכלאסא הא בטנ אטכ�םטם הא��כלאס�םא ס�ב�בךאנ מכלאלאד טסע�יטנ ג� �של�ה ב�י אהכ� אהאל�ם ע�ךכטפט טכ� ׂצנךטי�י� טרכ�ל�י� ‎והטנ. ׂ�שסטם טס� מםא גטהא בוכ� הול�ה�ם ֿ�נחאה� אץעאנלאלא�א ס‏ח גונטנ. �צםכ�נטם בטנטםה� ֿ�נחאה �של�ה ב�יה�ם ׂ�שסטםטם ׂצנךטי�ה� מכלאס� ץ�ב�נטםט ורטהטנ. �צלאם והטנ ךט, ׂ�שסטם מםףם אנץאס�יתא ‎�כטב. ֻאךטם צק ‎צםכצך ס�פ�נט במיףםתא ֿ�נחאה שוק ׂ�שסטםטם יאה�םא הא הצרלצנ. ֱטנ לצהה�ע סמםנא ֱאך�יא דאי�האםהא נ�פטד�סטםה�ם ׂ�שסטםטם ‎�םת בטנ ד�חכא אטכ� דףנהף�ףםף ורטהטנ. ֱוכ�ת� ֿ�נחאה עאכו דףרףםף ‏חצ ה� בטכל�ה�ם ףקףנלףר מכףנ. �לצנ ימכםףם סמםףםא ד�ה�נ ע�ך ךוק�ת�ך ימכקףיא קוגנטכטנ.

�ס�נ שאדד�םהא ש�כ� ע�םדטהקט פטךנט ימץהףנ.

־םא ‎‏נ� ה� ‏ח פטךטנכ�נטלט דויה והטנ�ל. �ס�נ מץףםאדכ�ה�נ, ןמגוסעטם ע�כ�בכ�נטם� תאגאב גונטנ. ֻאךטם לצ�יי�ם דצסףנכאנ הא ימץ הויטכ. ּצ�ככטפ �ס�נטם �גג�כטםה� ׂ�שסטםט מץףתףםףם ‎‏חצםה� ףתאכה�נ. ־ץףתףםףם ד�כבטםה� בף טםסאםא ש�הסטח ל�ש�בב�ע מיאה�נ. ֻאךטם �ס�נטם סמםףםהא בף ל�ש�בב�עט שוק� וםהטנטנ. ־ץףתףהא ׂ�שסטםטם ֿ�נחאהא ב�סכ�הטיט לצםאסטב�עטם ס�לטלטכטיטם� רצבש� מיאה�נ. ֿ�נחאה�ם סא�מככארלאהאם ‎ועל�סט ׂ�שסטםטם בטנ האשא מםף אץעאנלאיאתא��םא ד�נאנ גונל�סטם� ס�ב�ב מכא בטכל�חהט. �‎�נ ׂ�שסטם ֿ�נחאה� ש�דטד�ע�ם סוגטנהטס� בוכ� ד�פטכה�ם ‎ועל�יטם ס�ב�בטםט אנארה�נלאכ�, שאהטס�כ�נטם ה�נטםכטיטם� גאנלאכ� טהט. ־, טס� בףםף ועלטנ. ֿ�נחאה� שוק ימץלףר ךטלט ש�יאע�םהאם סטכטנ, בטנ בארדאס� טכ� אטכ� ש�יאע� דףנףנ. �‎�נ דויה ועהטיטל בף ת�ש�עכ�נ מכלאסא טהט «ׂ�םשא ימככאנ ימכקףסף» ‎�םתכטךכ�נט אנע�ד ‎ונטה� דאכל�ר טךט ארטדטם ף�ףנסףח ל�ש�בב�עטםה�ם ב�שס וה�ם ‎‏ח�כ בטנ ןמגוסע מכאנה�.

ּצ�ככטפטם וכ� ש�לטם טכ ם�רנ מכףםלףר «ׂאכויטם את� דטסל�עט» ןמגוסעט ה� ֻאלטי� טכ� ׀�ראה�ם ף�ףנסףח ל�ש�בב�עטםה�ם ב�שס והטנ. ֱף �ס�נטם סצזוע ץ�עעט ה� «ׂ�םשא ימככאנ ימכקףסף» ךטלט לאנאדכ�ה�נ. ֻאךטם «ׂאכויטם את� דטסל�עט» בטנ ד�ה�נ סצםט ע�סטנ בא��רכאי�נ. ֹ�םט שאהטס�כ�נטם אנה�ת�ככ�� נואככ�דהאם האשא קמץ לצ�ככטפטם פאםעאחטיאס�םא ב�םח�יטנ: ל�ש�בב�ע צח�נטםה� דףנףכאם אטכ�, �ענאפהאך�כאנ�ם ד�סדאםת לצםאסטב�עט ג� ם�שאי�ע פאתט�גט סמםכףד.

ּצסע�דטככטךה�ם סמםנא �ה�בטייאעהא יאנאםאם בטנ יוםטכטך ה� ס�ם�הכט ם�סנ� לאנא��ם אנעלאס� מכהף. ֱף �ם�ם� 2002-תט טכה� ה� האגאל והטנ. ֱף טכה� �ג�ח ּאשלףה ֻ�כ�הא��ם ס�ם�הכט ם�סנטם םצלףם�סט מכאם «ֹאההאם ק�ץלאח ‎צםכ�נטל» ןמגוסעט אינ�תא ךטעאב שאכ�םהא ם�רנ מכףםהף. �שגאכאעכאנ לצ�ככטפטם ‏ח הטכטםה�ם גונטכטב. ְגעמבטמדנאפטך �ס�נהטנ. ׁצזוע אינ�-אינ� בארכ�דכאנ אכע�םהא גונטכס� ה� בטנ-בטנט טכ� בא�כ�ה�נ. ֽ�סנ שטסס�סטםה�ם סמםנא ףי�ףם ‎�כהט, ‎�כל�הט רוטנ ןאנקאכאנ� גונטכטב. «�צכבטך� ‎וה�םה�ם סמםנא מעףנףב ץמה גונהטל ד�כ�ל�:

ֺ‏םצכסצח יאראלאד יאראי�ר הויטכ,

ְ��חהא ב‏יצי�נ ך‏םצכסצח עטך�.

�לנצם באשאנ קא�� ש�כ� ד�ר הויטכ

�לנצם ד�ר קא��םא קאעלאה�ד ב�כך�».(1,49)

�שגאכאעכאנ אנאס�םהא סטסעולכט �כאד� עוח-עוח ןמחףכףב. �ךס�נ שאככאנהא סמםנאך� �שגאכאע �גג�כךט טכ� ףי�ףםכארל�נ. ּצ�ככטפ ל�ךע�ב טככ�נטםה�ם האם�ר�נ ג� בטנה�ם-בטנ� ִ�ה�דףכף האי� טכ� בא�כ� �שגאכאעא ךוקטנ. ּ�ךע�ב ץאעטנ�כ�נט בטנ ך�םאנהא דאכ�נ. ִ�ה�דףכף האי�ם�ם לאת�נאכאנ� בארכאי�נ. ֹוםטה�ם ףראדכ�ד טככ�נטם� דאי�ה�נ סמםנא ‎�םתכטך טככ�נטםה�ם, טכך סוג‎טסטםה�ם ב�שס והטנ ג� יוםטה�ם שוק בטנ ושעטיאת, �כאד� מכלאהאם ל�ךע�ב טככ�נטםה�ם ב�שס והטנ. ֿמגוסעטם ץצסףסטיי�עטםה�ם עאלאלטכ� ףחאד, ן�נאך�םה� בטנ יאח�ה�נ. ּ�דס�ה, ל�נאל איה�ם הויטכ. �ג�ח ּאשלףה ֻ�כ�הא��ם ‏חצםצם «ןמגוסע» אהכאםה�נה�� בף יאח�הא במככףתא קוים�םלטר ג� ףחףם-ףחאה� ע�סגטנכ�נ טרכ�םטב. ֱ�חט פטךטנכ�נט אםכאלאד צקצם מץףתףיא הטאכוךעמכמזט כצ��ע כאח�לה�נ. ּ�ס�כ�ם: «ֻאן טכך ‎צםה�ם לטהבויטם טהטך. ��עטנהטיט דאץ�, �נטך דףנףסףםף, ל‏גחף ל�םטלכ� יאנ� ב‏כ�נהט» (1, 9).

ׁאהאכאה�דכאנ�ל בף ןמגוסעטם שאםס� ס�גטיי�ה� מכלאס� באנ�ה� טכךטם ע��ססצנאע יאנאעה�� צקצם �ענאפכ� ר�נש� ושעטיאת דאכל�נ.

�ע�ם טכ צקצם ה� יאח�ק�כאנ�ם �ם קמץ לצנאתט�ע ועהטךכ�נט ל‏גחצ לצשאנטב� ל‏גחףסףהףנ. ֻאךטם לאנאדכ� בטנ ץצסףסטיי�ע גאנ. ְח�נבאיתאם �ה�בטייאע�םהא גאץעטכ� לצשאנטב� ל‏גחףסףםהא יאח�כל�ר �ס�נכ�נטם �ךס�נטיי�עטםה� ה‏יצר ס�שם�כ�נט גאנ. ְללא ֳאנאבא� לצשאנטב�סטםה�ם ב�שס וה�ם �ס�נכ�נטם שוק בטנטםה� ה‏יצר ס�שם�כ�נט ימץהףנ. ֱף �ס�נכ�נה� האשא קמץ לצשאנטב�םטם א�נ�-את�ס�, ה�שר�עכ�נט ‏ם ןכאםהאה�נ. 2002-תט טכה� לצשאנטב� ל‏גחףסףםהא יאח�כל�ר �ם סאםבאככ� �ס�נכ�נה�ם בטנטםטם ה� לצ�ככטפט ֵכקטם �צסויםב�יכטהטנ. ֵכקטם �צסויםב�יכט ה� סמם טככ�נה� �ה�בטייאעא ‎�כ�ם ד�כ�ל סאשטבכ�נטםה�םהטנ. ׂ�םדטהקט ֲאדטפ ֹףסטפכט לצ�ככטפ שאדד�םהא יאח�נ: «ֵכקטם �צסויםב�יכט ש�כ� ם�סנ אכ�לטםה� רוהוגנכ�נ יאנאעלאי�ב, אללא שאקאםסא יאח�כאתאד מ ב‏יצך �ס�נכ�נטם לאיאס�, ‏חצכצ טםהטה�ם דמיףכףנ» (4).ׂ�םדטהקט ֵכקטם �צסויםב�יכט טכ� �ךנ�ל �יכטסכטםטם יאנאה�ת�כ�� אנאס�םהא בטנ מץראנכ�ד, ב�םח�יטר ‎‏נצנ. ֱף הא מםהאם טבאנ�עהטנ ךט, ש�נ טךטסט צקצם אןאנ�ת� ל‏גחף המ�ףכהףדכאנ�, אינ� הצרהצךכ�נט, סמםנא ש�סנ�עטםה� מכהףדכאנ� ך�םההטנ. ֻאךטם בף מץראנכ�ד ֵ.�צסויםב�יכטםטם שוךאי�כ�נטםה� ע�דכטה ס�גטיי�סטםה� הויטכ. ֱףםכאנ יאח�ק�ם�ם יאנאה�ת�כ�� באנ�ה� ע�םדטהקט פטךטנכ�נט טהט. ָםהט טס� לצ�ככטפטם ‏ע�ם טכ «ְח�נבאיתאם» זףנםאכ�ם�ם אכע�םת� סאי�םהא קאן מכףםלףר «ֳמתא» אהכ� �ס�נט באנ�ה�. ֶףנםאכהא שוךאי� אה� טכ� גונטכ�ם בף �ס�נ �סכטםה� «ֳףנהףם ר�נדטסט» אהכאםאם ןמגוסעטם טךטםתט פ�סכטהטנ. ֿמגוסעטם בטנטםתט פ�סכט מכאם «�סטנכ�נ»ה� לצשאנטב�םטם ה�נךמכףםלאחכ�� ע�סגטנ מכףםףב.

ָךטםתט פ�סטכ טס� יוםטת� בארכאיאם ‏חצםצה�נךטלטחטם, אכמגכאםאם דטסאס שטססטלטחטם ג� ל��כףבטיי�עטלטחטם ךטקטך בטנ אם� ע�סגטנ מכףםףב. ִמ�נףהףנ, ֲאדטפ ֹףסטפכט ֵכקטםטם ש�כ� רוהוגנ �ס�נכ�נ יאנאעלאה��ם� יאח�נ. ְללא ח�םםטלטחת� «ֳמתא» שטסס�סטםט 2002-תט טכטם רוהוגנ �ס�נט שוסאב ועל�ך מכאנ. «ֳףנהףם ר�נדטסט»םה� מץףתף לצ�ככטפט ע�ךת� יאח�ק� ךטלט ימץ, ש�ל ה� ןסטץמכמד ךטלט עאם�י�נ. ׳צםךט טךטםתט פ�סטכה� ֵכקטם �ס�נטםטם ד�שנ�לאם� מכאם �סטנ דמתאם�ם הףי�ףכאנ�ם�ם, הצרצםת�כ�נטםטם, שטססכ�נטםטם סמם ה�נ�ת� ע�בטט ע�סגטנטםט גונ� בטכטב. �ס�נט מץףיאנך�ם ד�נ��ח יאח�ק�ס� ׳טם‎טח ְיעלאעמגףם «�סנה�ם ףחףם ‎צם» נמלאם�ם� ץאע�נכאה�ל. ׀מלאםהא בוכ� בטנ יונ גאנ טהט. �ס�נטם ד�שנ�לאם� ֹוהט‎וי המסעף ֳאחאםדאן� ְםא ֱויטע ד�בנטסעאםכ��םהא ה�פם ועל�י� ‎וה�נך�ם ימכ במיף ֱמנאםכ� האיאםאתא��םא םות� ‎�כטב ק�ץה��ם�, ֳאחאםדאןכא עאם�רכ��ם�, לצשאנטב�ה�ם סמםנאך� טככ�נט ץאע�נכאי�נ. ֱטנ םוק� סאאעא בטנ טםסאם ‏לנצ ‎‏חכ�נט ‏םצםה�ם ךוקטנ.

ֱףםא ב�םח�נ הועאכ ֵכקטם �צסויםב�יכטםטם ןמגוסעטםה� ה� גאנ. �סטנ ש�י�עטם בטנ ךצםתצם� ק�ךטכטב ְנלטךטם מ�כףםףם ם� גאץע מםף קא��נאתא��ם� ‎‏חכ�יטנ. ָםהט בארדאכאנ�ם�ם סאשטבכטך, א�אכ�ד ועהטיט בטנ ש�י�עה�, בף המ�לא מתאדהא מ םות� ‎‏ח�כ ‎צםכ�נ ךוקטנלטרהט. ֱאבאס�ם�ם םא��ככאנ�ם�ם הטםכ�לטרהט. ֺוק�ם ש�נ סאםטי� �סטנטם יאה�םא טככ�נ ‏םת� באר גונלטר �שגאכאעכאנ� סאכ�נה�: «ׂמיףםף ץאע�נכאי�נה�, טכך סוג‎טסטםט יאהא סאכ�נה�… שוק בטכל�הט םות� סוגהט. ׁוגהטלט? �גג�כת� ש�נ רוי מםא ‎צכל�כט ‎�כטנהט. ׁמםנא ב‏יצך ד�ח� מכהף. ײק ד�חהאם סמםנא אנגאה� מםף אנחףסףםא קאעה�נה�, מםא מ�ףכ המ�הף» (2, 144).

�‏נצםהציצ ךטלט ש�נ טךט �ס�נה� תצחט ה� מכסא ב�םח�יטר גאנ. ְםתאד ֵכקטם �צסויםב�יכטםטם ד�שנ�לאם�ם�ם הףי�ףכאנ� האשא טםת�, האשא ך‏גנ�ךהטנ. ֹוהט‎וי המסע טעטנטב. ֳמתא טס� ג�ע�ם טעטנטב, יףנה טעטנטב. ֵכקטם בף טעךטה�ם המ�אם א�נ�כאנ� מ ד�ה�נ ‎‏ח�כ טרכ�יטב ךט, מםףם ג� גאץעסא �סטנכטךה� מכהף�ףםף הצרצםצנס�ם. ּצ�ככטפ ‏חצ דויה והטנ ךט, צקצםתצ פ�סטכה� דאכטבטיי�ע מכלאכ�ה�נ. ױ�כטכטם מ�כף ױאדאם ְנלטךטם מ�כףםא דאכטב ‎�כל�כטהטנ. ֻאךטם בף ש�כ�כטך נואכ הויטכ. «ְח�נבאיתאם �ס‎�נט דאכטב ‎�כל�ס�» צקצםתצ פ�סטכה� ע�ץלטם�ם בףםכאנ יאח�כאתאד. ֱף פ�סטכ ױאםך�םהטםה� באינאד עאץאתאד ד�שנ�לאם ְח�נבאיתאם (עצנך) �ס‎�נטם� ש�סנ מכףםלאכ�יה�. ֻאךטם ש�לטם �ס‎�נ ש�כ� המ�ףכלאי�ב. ֲ� טכך תצלכ�כ�נ ע�ץלטם�ם בוכ� יאח�כלאכ�יה�. ְנלטךטם ה�סע�סט ך�םהט ‎ונטה� דמיףב ‏ח יונכ�נטם� דאי�ה�נה�. ֳףנה מ�כף דףנה טס� דויחטםה�ם ףכאי�נה�. ֳטסאס דטיאל�ע� דאכלאלאכ�יה�?…» (2, 145).

ײלטה והטנ�ל ךט, סמם פ�סטכ ל�שח ֵכקטם �צסויםב�יכטםטם הצרצםהציצ ךטלט מכאתאד ג� «ֳףנהףם ר�נדטסט» ְח�נבאיתאם�ם ד�כ�ב�סט טכ� ם�עטת�כ�םלטר לצשאנטב� ל‏גחףסףםהא יאח�כל�ר ל‏שע�ר�ל בטנ �ס�נ מכאתאד.

�ע�ם טכ לצשאנטב� ל‏גחףסףםהא יאח�כל�ר האשא בטנ ןמגוסע «�האכ�ע» ד�חועטםטם לאנע ם‏לנ�כ�נטםה� קאן מכףםאם «… ֲ� מ ס�ש�נ אק�כאתאד» �ס�נטהטנ. �ס�נטם לצ�ככטפט ְדטכ ְבבאס ם�סנ �ס�נכ�נט יאחסא הא �סאס�ם ןףבכטסטסע ךטלט עאם�ם�נ. �ס�נכ�נטםה� ה� ב�הטט צסכףבכא לצדאיטס�ה� ןףבכטסטסעטך צסכףב האשא ‎צתכצהצנ. ֱוכ� �ס�נכ�נטםה�ם בטנט מכאם «… ֲ� מ ס�ש�נ אק�כאתאד» ןמגוסעטםה� ְדטכ ְבבאס ונל�םט �שאע�סטם� הצרלצר ְח�נבאיתאם �ס‎�נטםטם ד�כב א�נ�האם הףנףלףםף ע�סגטנ והטב.

ִ‏נה �ס‎�נט טכ� ראץעאכ� ‎צםה� ּףנמגהא ע�ך דאכאם ךמלאםהטנטם יו‎אם� טסע�יט ס�ש�נ אק�כאםא ד�ה�נ ק�ץ�ר ימכף עאןלאדה�נ. �‎�נ יאעסאכאנ ראץעאהא המםףב ‏כ�ת�ךכ�נ. ֱףםףם באנ גונל�ל�סט צקצם ךמלאםהטנ נףס ד�ח� טכ� בא�כ� מכאם ג� ה�פ�כ�נכ� האם�רה�� שגאכאע� יוםטה�ם האם�ר�נ. ֳףנף ס‏חכ�נ את, סמיףדהאם עטענ�י�ם �ס‎�נט מגףהא בטכל�חהט. ֺמלאםהטנ ‏כצלצ ‎‏חצםצם ‏םצם� אכ�ב ונל�םט לאר�ם�םא ע�נ�פ סצנצםצנ. ֹאםה�נלאד צקצם ‎�עטנ� בטכ�ת�יט בטנת� ע�ך�נ סאבאשא סא� ק�ץאתאדכאנ� הול�ך טהט. �סטנ מכאנאד ‎‏עצנהציצ ונל�םט ימכףם יאנ�ס�םהא ע�ך�נט �כטםה�ם בףנאץ�נ. ֱצעצם צלטהכ�נט ןףק מכאם ךמלאםהטנ שוק מכלאחסא אנאכאנ�םהאך� �ם ‎�םת �ס‎�נט «ש�כ� ד�ח צחצ» ‎‏נל�לטר ֳאנאם� ץטכאס ועל�ך טסע�יטנ. ֻאךטם לצלךצם מכלףנ. ״אץעא אנע�ד ‏ח טרטםט ‎‏נצנהצ. ֺמלאםהטנ ‏כצלצם בטנ אהה�לכ��םהא ‎�עטנהטיט �סטנטם – ְנסוםטם הצרל�ם מכהף�ףםף ףםףהףנ. ־םףם דאנר�ס�םהא אנע�ד הצרל�ם ימץ, ‏כצלצם בףח ם�פ�סט צחצםצ ס��אככאיאם טםסאם האיאם�נה�. ֱף טםסאם�ם ש�יאע� טס� ךמלאםהטנטם �כטםה�הטנ. ֺמלאםהטנ מםף בףנאץ�נ. ְנסום ימכהארכאנ�ם�ם יאם�םא ‎�כטנ. «ִצרל�ם» הוהטךכ�נטםה�ם ‎‏נהציצ טםסאםכ�� האם�ר�נ. ֺמלאםהטנט ֻימםטך� יאכגאנ�נ ךט, מםכאנא ק‏נ�ך ג� יאםאתאד אןאנלא�א טתאח� גונסטם. ֻימםטך טס� �סטכ ונל�םט ץטסכ�עטםט בצנףח� גונטנ. ְח סמםנא חטנג�ה� סצבשצם ר�פ�דכ�נט ‎‏נצםצנהצ. ֹאגאר-יאגאר ס�ש�נ אק�כ�נה�. ְק�כאם מ ס�ש�נט טס� ם� ךמלאםהטנ, ם� ֳאנא, ם� ּאחאםהאנאם ֿ�כ�ם‎ט, ם� ה� ֱאך�כ� באכאס� ‎‏נ� בטכהט.

ֳאנ�ר�ד צסכףבהא יאח�כל�ר בף ןמגוסעה� לצ�ככטפטם ְנסום מבנאח� הטדד�ע ק�ךטנ. �ה�בטייאע�ל�חהא ב�כך� ה� יו‎אם� ונל�םט סףנ�עהטנ ךט, לצסב�ע ןכאםהא ע�דהטל מכףםףב. ־םףםכא טםסאםתאס�םא האגנאםאם עצנך� יאנה�ל ועל�ך טסע�יטםט ְדטכ ְבבאס קמץ ע�סטנכט טרכ�יטב. ֱ�הטט ת�ש�עה�ם ךאלטכ מכלאסא הא לאנאדכ� ןמגוסעהטנ.

�ע�ם טכטם ם�סנט צקצם אןאנ�ת� ל‏גחףכאנהאם בטנט ה� סמסטאכ ןנמבכולכ�נ, יאראה��ל�ח ת�לטיי�עטם םאדטסכטךכ�נטהטנ. ֱף ל‏גחףהא יאח�כל�ר �ם ‎‏ח�כ �ס�נ ַ�ךא ֲטכאי�עמ�כףםףם «׃כהףח» זףנםאכ�ם�ם המדדףחףםתף ם‏לנ�סטםה� קאן מכףםלףר «ֺ�םה דמץףכף דאה�ם» ןמגוסעטהטנ. �ס�נה�ךט שאהטס�כ�נ ןאיעאץעהאם ך�םאנ בטנ נאימםהא ת�נ�יאם והטנ. ֱף נאימםףם טתנא שאךטלט ׁאי�כ ֱ�םה�נמ�כף ‎צת-ב�כא טכ� ףםטגונסטעועט בטעטנטב. ׂ�כ�ב�יך�ם ‎�חהטיט ֻאכ� אה�םהא ד�חא ץ�יאם�ע והטנ. ֱף ץ�יאם�עה�ם �חאב ק�ך�ם ֻאכ� סוגל�ה�ם בארדאס� טכ� אטכ� דףנףנ. ׁאי�כ ֱ�םה�נמ�כףםף טס� עאכויט טתנא שאךטלט ךטלט ל�סףכ ג�חטפ�י� ‎�עטנטב ק�ץאנ�נ. ֱ�ס בףנהא ֱ�םה�נמ�כף םות� טרכ�יטנ? ־, ע�שסטכ ר‏ב�סטםטם לצהטנטם� ך�םה ל�ךע�בכ�נטםטם בטנטםטם הטנוךעמנףםף בארדאס� טכ� �ג�ח ועל�סט באנ�ה� ‎‏סע�נטר גונטנ. ּ�דס�הט טס� סאעה�� ג�חטפ�םטם לצדאבטכטםה� אכה�� ןףככא ֱאך�ם�ם «לטכימםקףכאנ ל�ש�ככ�סטםה�» עטךהטנהטיט וגטם �י�נ-�סךטיטםט הצח�כעל�ךהטנ. ��לטם ל�ךע�ב הטנוךעמנףםףם יונטם� םאלטח�ה ךטלהטנ?

«- ׁאי�כ לצ�ככטל, אץ�, מ ל�ךע�בטם הטנוךעמנף קמץ סאגאהכ�, כ�יאד�עכט, טר באתאנאם, שאל�ם�ם ש‏נל�עטםט דאחאםאם בטנ אהאלה�נ. ׁטחטם הוהטיטםטח ּטנטר לצ�ככטל טס� לצ�ככטלה�ם קמץ בטנ דאכמרסאעאםה�נ (!) מץראי�נ. ּ�ךע�בכ�נה� ךוקטנטכ�ם אעעוסעאסטיא חאלאם� הא מ ‏חצםצ קמץ סאגאהס�ח לצ�ככטל ךטלט ‎‏סע�נטב. ׂ�שסטכ מ ל�ךע�בה� מכהףדתא ד�םא�עב�ץרהטנ. ��לטם ל�ךע�ב נאימם לטדיאס�םהא בטנטםתטכ�נ ס�נאס�םהאה�נ. ־ דאכמרסאעאם ּטנטר לצ�ככטלטם צלטהטם� דאכסא, ע�שסטכ ב�נבאה שאכא הצר�ת�ך.

- ־םהא ס�ם בוכ� וכ�, מ ל�ךע�ב הטנוךעמנףםף קא��נ ג�חטיי�עט בארא סאכ. ֳמי שוק מכלאסא צק יצח המככאנ ‎�עטנטב גונסטם ךט, בטח ה� טרטלטחט אר�נא בטכ�ך… ׁמםנא הא מםא לטםם�ע ה� דמי ךט, ב�ס ס�ם ש�ל יאץר�, ש�ל ה� סאגאהכ� מכהף�ףם צקצם טתנא שאךטלט ס�ם� עמץףםלףנ, בטנ ר�נעכ� ךט… ״�נעטלטחט ה� לצעכ�ד הו מםא» (5, 40,41).

ׁאי�כ ֱ�םה�נמ�כף בוכ� טרכ�יטנ. ַ�ךא ֲטכאי�עמ�כף ןמגוסעה� בטנ זףנםאכטסע דאה�ם מבנאח� הא יאנאעל�רה�נ. �חצם� «ׁ�הא» ע�ץ�ככצסצ ‎‏עצנ�ם ֽטכףפ�נ גאץעטכ� ׁאי�כ ֱ�םה�נמ�כףםףם גףנףכהף�ף ֻאכ�םטם ד�ח�ה�נ. ֱף ד�ח עוץםטךףלהא מץףיאנך�ם ‏ח דנףן ימכהאר�ם� סוגטנ. ֻאךטם מםכאנ אינ�כ�נכאנ. ֵכ� מ גאץעהאם הא ֽטכףפ�נ בטנ נ�פטד�סטםטם ע�ךטהט טכ� באנ דאה�ם�םא קוגנטכטנ. ׀וסעמנאםכאנ�ם בטנטםה� ‎‏ח�עקט טרכ�י�ם ּאםסףנףם עאןה�� לצרע�נטכ�נט �יכ�םהטנטנ. ְכה�� ל�גאתטבה�ם ּאםסףנףם הא ןאי�ם� אי�נלא�� ףםףעלףנ. ֱטנ ‎צם בוכ� לצרע�נטכ�נטםה�ם בטנט ה� ּאכטך ּטנח� מכףנ. ֽטכףפ�נ מםףם ע�ךכטפט טכ� באנ ש�יאע�םא סמם דמיףב זףנםאכטסעכטך פ�אכטיי�עטם� בארכאי�נ.

ֳ�חועטם נוהאךעמנף ּאכטך ּטנח� טס� גאץעטכ� ֽאח�םטם אהכ� גאנכ� בטנ דאה�ם�ם ל�רףדף מכףב. ֽאח�םטםטם �נט ׀ףסטיאהא ש�בסה� מכהף�ף צקצם ש�נ רוי ּאכטךטם טץעטיאנ�םהא טהט. ֽאח�םטםטם �נטםטם ש�בסה�ם בףנאץ�כה��ם� ורטה�ם ךטלט �כטםה� מכאם ןףככא «ׂףפאם» ד�חועטםטם ם�רנטם� בארכאי�נ. ֱף תצנ «זףנםאכטסעכ�נטם» קאן ועהטךכ�נט ד�חועט טס� באחאנהא יףלףנעא סאעאםכאנהאם בארדא אכאם ימץהףנ.

ֿמגוסעה� לצ�ככטפ קמץ לאנאדכ� בטנ ל�ס�כ�י� עמץףםףב. װ�נשאה ��פאךור בארהאם-איא�א ת�פ�ם‎טייאע מכאם הנאל �ס�נכ�נט יאח�נ. ׁןמםסמנף מכהף�ף צקצם בף �ס�נכ�נ קאן מכףםףנ ג� ׁאי�כ ֱ�םה�נמ�כףםףם ‎‏סע�נטרט טכ� ה� סאע�כ�נ. ְללא ׁ�ל�םה�נ ֿ�נג�נטר ךטלט יאח�ק�ם�ם ךטעאב� טס� טתנא שאךטלטםטם לצאגטםט ׁאכוש ֽטיאחכ�ם�ם מעא��םהא י��כ�ב דאכ�נ.

«ֺ�םה דמץףכף דאה�ם» ןמגוסעט ‎‏נצםהציצ ךטלט לאנאדכ� ל‏גחףהא יאח�כ�ב. �ס�נטם ב�חט ם‏דסאםכ� ת�ש�עכ�נט ה� גאנ. ּצ�ככטפטם �ס�נטם �גג�כטםה� ֻאכ� סףנ�עטםט גונל�ךה� ל�דס�הט מ טהט ךט, �ס�נטם סמםףםהא בף סףנ�ע גאסטע�סטכ� ׁאי�כ�ם �סטכ סטפ�עטםט ‎‏סע�נסטם. ֿמגוסעטם סמםףםהא, י�םט ֻאכ�םטם אה ‎צםצםה� ׁאי�כ ד�פטכה�ם ֻאכ� טכ� צחכ�ר�ת�ך, מ, טס� ׁאי�כ�ם ךטלכטיטםט ב�יאם וה�ת�ךהט. ֻאךטם לצ�ככטפ �ס�נ במיףםתא מץףתףיא ׁאי�כ�ם ךוקלטרטםט ג� בף ‎צםצםצ קאעה�נה�� צקצם סמם שטסס� ‎�נ�ךסטח מכףנ ג� ֻאכ� בףנהא שוק בטנ ג�חטפ�סט, פףםךסטיאס� מכלאיאם מבנאחא קוגנטכטנ. ָךטםתט בטנ ת�ש�ע טס� מהףנ ךט, לצ�ככטפ סףנ�עכ�נטם שאל�ס�ם� בטנע�נ�פכט ע�דהטל והטב. ֹ�םט מץףתף טסע�נ-טסע�ל�ח הצרצםצנ ךט, ‎‏נ�ס�ם בף ׁאי�כ�ם, ׁאכושטם, ּאכטך ּטנח�םטם, ֽטכףפ�נ ׁ�האם�ם שוק יאץר� ץצסףסטיי�עכ�נט ימץ טהטלט?

ּצ�ככטפ בףםכאנ� ם�ח�נ� אכסאיה� י�דטם ךט, האשא ף�ףנכף ם�עטת� �כה� ועלטר מכאנה�

ׁמם טככ�נ ס�ם�הכט ם�סנ� אנעאם לויכ ‏חצםצ ‏ע�ם טכטם ם�סנטםה� ה� ‎‏סע�נהט. «ְח�נבאיתאם» זףנםאכ�ם�ם צקצםתצ ם‏לנ�סטםה� ׁאבטנ ְח�נטםטם «ּ�ם ִֺׂ-ם�ם ע�תנטהץאםאס�םהא יאעל�ראל» אהכ� בטמדנאפטך ס�ם�הכט ןמגוסעט קאן מכףםףב. �ס�נטם �גג�כטםה� לצ�ככטפ בף �ס�נט יאחלאדהא ‎צההציצ ל�דס�הט אק�דכאי�נ: «ֱ�נט בארהאם ל�דס�הטלט בטכהטנטנ�ל: - בף ןמגוסע - ועטנאפ גאסטע�סטכ� ש�יאע�ל�ם, עאכויטלטם, אטכ�לטחטם, יאר�הכאנ�ל�ם ג� בצע‏גכצךה� לצאסטנכ�נטלטחטם נאסע ‎�כהטיט, טםהטי�ת�ם דאנאםכ�ד דאכאם, דאנאםכ�ד דאכה��םא ‎‏נ� ה� צנ�יטלטחט האשא קמץ ס�ץאם סטנכ�נט שאל�יא אק�דכאלא�� ד�נאנא אכל�ראל» (3, 79). �ס�נה� ‏ם ןכאםהא ק�ךהטיט בטנ ךאנטךאעףנאיא ‎‏נ� ש�בס� אע�כאם ע�כ�ב�םטם באר�םא ‎�כ�םכ�נהטנ. ּצ�ככטפ �ס�נה� ׁמגוע נוזטלטםטם הוסןמעטך ע�נ�פכ�נטם� איה�םכ�ד ‎�עטנלטרהט. ֱף �ס�נה� ה� ןףבכטסטסעטך צסכףב דאבאנ�דה�נ. ֱ�הטטכטךה�ם ףחאד �ס�נ שאדד�םהא ב�הטט �ס�נ ךטלט האם�רלאד לצלךצם מכלאה�� צקצם בף דויהכ� ךטפאי�עכ�םל�כט מכהףל. ֽ‏דסאםכ� האשא בטנ ת�ש�ע ה� מהףנ ךט, לצ�ככטפ הול�ך טסע�הטיט פטךנט עאלאלכאלאל�ר בארדא בטנ פטךנ� ךוקטנ. ּ�ס�כ�ם: �ס�נטם בטנ יונטםה� ְֽׁ עוכוךאםאכ�ם�ם טרקטכ�נטםטם גונהטיט ץ�ב�נכ�נט, םטעדכ�נטםט לצחאךטנ�י� דמיףנ. ׁאםךט ל�דס�הט �ס�נ יאחלאד ימץ, עוכוךאםאכ�ם טרקטכ�נטםטם אעעוסעאסטיאס�ם� ךוקטנל�ךהטנ.

ׁ�ם�הכט ם�סנטם האשא בטנ םצלףם�סט ְפאד ֳףכטיוגאם�ם «�לנצ ‏נם�ך מכאםכאנ» ןמגוסעטהטנ. ֱף �ס�נה� ה� ב�הטט �ס�נ צקצם ץאנאךעונטך מכאם ב�הטט ע�סגטנ ג� טפאה� גאסטע�כ�נט הול�ך מכאנ ךט, ימץהףנ. «ֳףנף» צסכףבהא יאח�כל�ר בף �ס�נ ןמגוסעה�ם קמץ מקונךט ץאע�נכאה�נ.

�ע�ם טכ יאח�כל�ר האשא בטנ �ס�נ «ׁמם ל�םחטכט ױ�ח�נ מכהף» �ס�נט טכ� מץףתףכאנא עאם�ר מכאם ֳףלנאכ ׁאה�דחאה�םטם «ּ�םטל םאךאל דאנהאר�ל» ןמגוסעטהטנ. ֱף ןמגוסע �סכטםה� בטנטםתט �ס�נטם ל�םעטדט האגאל�ה�נ. �ס�נ ׁויטה �צסויםטם מ�כף ג� לצ�ככטפטם דאנהאר� �א�אעאי ׁאה�דחאה�םטם ד�סא ‏לצנ ימכףםף טר�דכאםה�נ�נ. ּצ�ככטפטם �ס�נט יאחאנך�ם ל�דס�הט מץףתףסףםא �א�אעאי�ם טסעוהאהכ� נ�ססאל מכהף�ףםף ‎‏סע�נל�ך מכלאל�רה�נ. ־, ש�ל ה� שאדד�םהא קמץ אח רוי בטכהטיטלטח נוןנוססטיא דףנבאםכאנ�םהאם בטנט מכאם ׁויטה �צסוים, מםףם אטכ� טחגכ�נטםטם מ חאלאםך� הףנףלף, ש�יאע ר�נאטעט שאדד�םהא ל�כףלאע גונטנ.

ּצסע�דטככטך דאחאםה�דהאם סמםנא טככ�נכ� ‎טחכט סאץכאם�כאם אנץטגכ�נ אק�כה�. ֱטנ קמץ ל�עכ�בכ�נ ב�ככט מכהף, עאנטץט פאךעכאנ ארךאנכאםה� ג� בף פאךעכאנ יוםט �ס�נכ�נטם יאח�כלאס� צקצם ל�םב� מכהף. ֵנל�םטכ�נטם ְח�נבאיתאםא דאנר� יצנצעהציצ ‎וםמסטהט �ךס ועהטנ�ם �ס�נכ�נ יאח�כה�. ֱף ימכהא טס� טכך אהה�ל� �חטח� ��פ�נחאה� «�צכצסעאםהאם ‏םת�» נמלאם� טכ� אעה�. �ע�ם טכ טס� «׃כהףח» זףנםאכ�ם�ם מםףםתף סאי�םהא �כטסאשטב ָסנאפטכחאה�םטם «ׁצלצךע‏ךצכ�ם ה�נ�» ןמגוסעט קאן מכףםהף. ֱף ןמגוסעה� הטדד�ע ק�ך�ם בטנ ץצסףסטיי�ע ה� מהףנ ךט, סאבטעכ�רלטר �ה�בט םמנלאכאנהאם, ד�כטבה�ם ך�םאנא ק�ץלא גאנ. �ס�נה� גאשטה, אנה�ת�כ סצזוע ץ�עעט ימץהףנ. ֿמגוסע אינ�-אינ� בארכ�דכאנהאם טבאנ�עהטנ ג� הט‎�נ בארכ�דכאנכא �כאד�סט מכלאיאם סצזוע ץ�עעטם� לאכטךהטנ. ֱף �ס�נ ה� ס�ם�הכט ם�סנטם םצלףם�סטהטנ. ׂאנטץה� ל‏גתףה מכאם פאךעכאנכא ונל�םטכ�נטם ב�הםאל �ל�ככ�נטםט מץףתףיא קאעה�נאם בטנ �ס�נהטנ. «ֱא�נ�דאם הא��» אהכאםאם שטסס�ה� לצ�ככטפ ש�כ� ץאםכ�דכאנ ה‏גנצםה� ונל�םטכ�נטם ץאכד�ל�חא דאנר� יצנצעהציצ ל�ךנכט סטיאס�עט עאנטץט פאךעכאנכא טחאש והטנ. �ס�נה� ‎‏סע�נטכטנ ךט, ֲ�נ�םה ל�כטיט ״אשםאחאנ האשא יצךס�ך ל‏גדו דאחאםלאד צקצם ד�ח� �צנחאה� ָבנאשטל ץאםא גונטנ. ֱף דמשףלכףד ם�עטת�סטםה� ״אשםאחאנ�ם מ�כף ��לרטה ל�כטך ע�יטם מכףםףנ. ָבנאשטל ץאם�ם באר�ם�ם ויר-טרנ�ע� דאנ�רה�� גאץעהא ּ�כטך ��לרטה� אנץאכאםאם ְגאל ֺמץא ״ףראהא לויהאם סףכאי�נ. ׂצנך דאם�םא סףסאל�ר בף י�נע�ת� טםסאם דאם� ע‏ךל�ךה�ם ח‏גד אכ�נ. ּצ�ככטפ �כטסאשטב ָסנאפטכחאה� ןמגוסעטם ץצסףס�ם בף שטסס�סטםה� ונל�םט ץטסכ�עטםט קמץ ‎‏ח�כ גונ� בטכלטרהט. ��נ בטנ ְח�נבאיתאםכ� צקצם דאה�ם םאלףסף ש�נ רויה�ם צסעצם מכהף�ף שאכהא ונל�םטכ�נ טסע�ךכ�נטם� �ךס�נ שאככאנהא שטיכ� ג� דאה�ם גאסטע�סטכ� םאטכ מכףבכאנ. ּ�נאלכאנ�םא קאעלאד צקצם דאה�ם� דאבא�א גונטב מםףם םאלףסףםהאם טסעטפאה� והטבכ�נ.

�ס�נטם בארדא שטסס�סטםה� טס� ךטלס�סטח דאכאם הצרל�ם ‏גכאה�ם� ‏ח באכאס� ךטלט סאץכאיאם ְח�נבאיתאםכ� דאה�ם�ם אדטב�עט גונטכטב. 1905-תט טכה�ךט סמיד�נ�ל חאלאם� גאכטהויםכ�נטםטם דמיףב דאקה�� ְבנאאל� ּאיא מ�כף ׀�שטלכ� בטנ‎� ב‏יצהצנ. ־םא «מ�ףכ» הויטנ. ְללא ךורטרה�ם לטככטי�עת� ונל�םט מכהף�ףםף ‏ינ�ם�ם בף מ�כאם וכ� ונל�םטי� יאנאראם םאםךמנכף�ף והטנ. «ְםא» הוהטיט, סצהצםצ �להטיט בטנ דאה�ם� ‏כהצנל�ךה�ם ק�ךטםלטנ.

ֿמגוסעטם שטסס�כ�נט אנאס�םהא חאלאם �כאד�סט ה� ימץהףנ. ֹ�םט �שגאכאעכאנ לצץע�כטפ גאץעכאנהא באר גונטנ. ּצ�ככטפ �ס�נט סטכסטכ� שוךאי� ךטלט ה�נת ועהטנס� האשא יאץר� מכאנה�. ׳צםךט בוכ� דוינט-�ם�ם�גט פמנלאכ� �ס�נט מכא בטכסטם ךט, ע�םדטהקטכ�נ יאץר� דאנר�כאלאס�ם. ־םף הא דויה והטל ךט, �ס�נ שאדד�םהא ש�כ� ע�םדטהקט נ�יט ימץהףנ. ַ�םםטלת� �ס�נט מ ד�ה�נ ה� ףחאד מכלאיאם ךוקלטרה� באר�ל�חא ‎�עטנטכ�ם פ�כאך�עכ�נט �ךס ועהטנ�ם ןמגוסעכ�נ טקטםה� ץצסףסט יונט מכאם ןמגוסעהטנ.

�ה�בטייאע סטיאש�ס�

1. �ג�ח ּאשלףה ֻ�כ�הא�. ֹאההאם ק�ץלאח ‎צםכ�נטל. ֱאך�, 2002

2. ֵכקטם �צסויםב�יכט. «ֳמתא». «ְח�נבאיתאם» זףנםאכ� ¹6. 2002.

3. ׁאבטנ ְח�נט «ּ�ם ִֺׂ-ם�ם ע�תנטהץאםאס�םהא יאעל�ראל» ְח�נבאיתאם זףנםאכ� 2002,, ¹3,.

4. ֲאדטפ ֹףסטפכט. ֵכקטם �צסויםב�יכט. ׀�דס וה�ם מ�כאם ג� יאץףה ך�םהטם םא��ככאנ�. «�האכ�ע» ד�חועט 16 יאםגאנ. 2002-תט טכ ¹10.

5. ַ�ךא ֲטכאי�עמ�כף. «ֺ�םה דמץףכף דאה�ם». «׃כהףח» זףנםאכ� 2002, ¹9

Əkrəm Rüfət oğlu Hüseynzadə

NAXÇIVAN DİYARINDA QƏDİM TAYFALAR VƏ SEMANTİK ŞƏRHLƏR

Xalqımızın ulu abidəsi olan “Kitabi Dədə Qorqud” dastanda Vətənin dağları, çölləri, bulaqları, al-əlvan çəmənləri, əzəmətli qalaları, abidələri haqqında söhbətlər gedir.

Dastanın boylarında Qədim Azərbaycanın bir çoץ yוrlərinin adları çəkilir ki, onların bir çoץu Naxçıvan diyarındadır: Əlincə, Şərur-Dərələyəz, Ağ qaya, Altun taxt, Qaraçuq, Qarasux, Şərik (Şərur), Dərəşam, Göyçə dəniz (Göygöl), Günortac (Günorta daşı), Sallaxana, Qazan və s. Ümumiyyətlə Naxçıvan regionunda dastanın qəhrəmanlarının adını yaşadan 50-dən artıq toponim və mikrotoponim qeydə alınmışdır (8,10-11).

Naxçıvan MR Ordubad rayonunun Kilit və Kotam kəndlərində qədim Oğuz türk tayfaları yaşamışdır ki, onlardan birinin adı İşquzlar (İç oğuzlar), digəri isə Diqliqoz (Dinqiliqoz) adlanır ki, bu da dış Oğuzların adı ilə bağlıdır. Hətta bəzi mənbələrdə göstərilir ki, Salur Qazanın sərkərdələrinin birisinin adı Dinqili bəy olmuşdur (9, 21). Dastandan məlum olur ki, orada gedən proseslərin mühim bir qismi Naxçıvan ərazisində baş vermişdir. Bayandır xan və Qazan xan hakimiyyətləri, onların iqamətgahları çox ehtimal ki, bu ərazilərdə olmuşdur.

Dastanda öz əksini tapmış şəxs, tayfa və yer adları habelə digər adlar bu gün insanlarımızda vətənpərvərlik, yurd sevgisi, tariץi keçmişini yaşatmaq kimi keyfiyyətlərin yaranmasında mühüm əhəmiyyət kəsb edir.

Dədə Qorqud dastanında və «Oğuznamə»lərdə adı çəkilən və böyük maraq doğuran, tariץi əhəmiyyət kəsb וdən adlardan biri də “Kanlı”, “Kanqlı”, “Qanlı Qoca..” adıdır ki, bu ad bu gün Naxçıvanda və Azərbaycanın digər yerlərində yaşayan Kənqgərli soyadını daşıyan qədim «Kanqlı» tayfasının adı ilə bağlıdır.

Kəngərlilər tarixən cəsur, cəngavər döyüşçü bir türk qəbiləsi olmuşdur. “Kəngərli” sözü bəzi mənbələrdə qəhrəmanlıq, igidlik mənasını ifadə edən “Qanq+ər+eli” kəlmələrindən meydana gəldiyi də göstərilir.

Kəngərlilər Naxçıvanın ictimai-siyasi, mədəni həyatında, bu diyarın idarə וdilməsində, düşmən təcavüzündən qorunmasında həmişə mühüm rol oynamışlar. Bu tayfa adının köklərinin çoץ qədim tariץlərə getdiyini və bu adın Dədə Qorqud dastanlarında, “Oğuznamə”lərdə, Oğuz Xaqan dastanlarında işləndiyini görə bilirik. Akademik İsmayıl Hacıyev yazır ki, “Oğuz türkünün ən qədim qollarından biri Kəngərlilərdir... “Kitabi Dədə Qorqud”da Kəngərlilər “Kanqlı” adı altında xatırlanır” (2,79). ֵlə Dədə Qorqud kitabında da bוlə yazılır: “Qanlı Qoca-personajın adı kitabın bütün çaplarında səhv olaraq “Qanlı Qoca” kimi oץunmuşdur. “Kanlı” ץalqımızın yaranmasında iştirak etmiş qədim soyköklərdən biri olan Kəngərlilərin qədim adıdır” (1,261)

Tarixi mənbələrin qeydinə görə və bəzi rəvayətlərə görə bizim eranın IV-əsrində Muğanın Cənubunda Hun–türk tayfaları yaşayırdılar. Bunların arasında Kəngərlilər çoxluq təşkil etmişlər. Tarixşunas alimlər göstərmişlər ki, «Kəngərli mənşəli qəbilələr eramızın IV–VII əsrlərində indiki Azərbaycan Respublikası və onun ayrılmaz parçası olan Naxçıvanda və bu yerə yaxın bölgələrdə qədimdən məskunlaşmışlar» (2,79).

Rusiyada konsul olaraq İrana gedən Yermolov yolüstü bir neçə gün Naxçıvanda Naxçıvan xanı Kalbalı xana, onun oğlu Ehsan xana qonaq olmuşdur. Yevmolov xatirəsində bu yolüstü görüş haqqında xatirəsində yazır ki, Kalbalı xan Kəngərli mənə dedi ki, üç min ildən artıqdır ki, bizim Kəngərli tayfası bu ölkəni idarə etmişdir. Bizə xoş münasibət göstərənlərə sadiq dost olmuşuq, düşməni isə nifrətlə qarşılamışıq, גətənimizi onlardan cəsarətlə qorumuşuq.

XI əsrdə Naxçıvan hakimi Məlik Cəstan Kəngərli Naxçıvan üzərinə hücuma keçən düşmən ordusunu darmadağın etmişdir. O zaman Naxçıvanda yaşayan böyük şair və müəllim Qətran Təbrizi Məlik Cəstanın qəhrəmanlığını tərifləyərək onun şərəfinə böyük bir mədhnamə də yazmışdır.

“Cəstan Allahın köməyi tac-mülkün qılıncı ilə

Tac-təxti düşməndən qorudu

Hökmdar gecə-gündüz taxt başında

Qurd sürüyə düşən kimi düşmənlərin üstünə düşdü.....”(10,18)

Şair divanında Cəstanın oğlu Şəmsəddin Kəngərli və Naxçıvan şahı Əbü Dülaf haqqında da bir sıra mədhiyyələr yazmışdır. Onların da Naxçıvanı qorumaqda göstərdikləri qəhrəmanlıqlarını tərıf etmışdir.

ױalqımızın ən qədim folklorlarından olan “Oğuznamələ”lərdə də Kəngərlilərin qədim adı keçməkdədir. Azərbaycanın Oğuz elinə daxil olması tarixi mənbələrə də məlumdur. Bir çox alimlər oğuzların Azərbaycanda, Anadoluda eradan çox-çox əvvəllər yaşadıqlarını qeyd etmişlər. Faruq Sümərin “Oğuzlar” əsərində deyilir: “Oğuzlar azərbaycanlıların əcdadlarıdır... Oğuzlar Türkiyə türkləri, Azərbaycan türkləri, Iran və Türkmənistan türklərinin atalarıdır” (4,6). F.Rəşidəddinin “Oğuznamə”sini farscadan tərcümə edən R. M. Şükürova qeyd edir ki, bu “Oğuznamə” ya Anadoluda yazılmış, ya da Azərbaycanda yazılmışdır (9,263). “Oğuznamə”də oxuyuruq ki, “Azərbaycan” türk sözüdür. “Azər” türkcə “Yüksək”, “Bayqan” isə yer, məkan deməkdir (3,41).

“Oğuznamə”lərdən məlum olur ki, arabanı kəşf edənlər Kanqlı tayfası olmuşdur. “Oğuznamə”də dוyilir: “...Oğuz Kağanın çeriyində bacarıqlı, cüssəli bir kişi vardı. Bu kişi bir araba çapdı... Arabalar gedəndə “Kanğa, kanğa” deyə səs çıxarırdılar. Onun üçün arabaya “Kanğa” adı qoydular. Oğuz Kağan kanğaları gördü, güldü, ayıtdı. Qoy yüklü arabaları əsirlər çəksin. Sənə verilən “Kanğalıq” adı qoy kanğanı yada salsın”(3,28).

Dədə Qorqud hekayələri Oğuz dastanının bir hissəsi və ya davamı kimi də adlandırıla bilər. Elə kitabın içində də bu hekayələrin Oğuznamə adlandırıldığını görürük. “Qazılıq qoca oğlu Yeynək boyu”nda deyilir: “…Min yerdə ipək xalça döşənmişdi. Iç Oğuz və Daş Oğuz bəyləri məclisə toplaşmışdı…Dədəm Qorqud gəlib boy boyladı soy soyladı. Bu Oğuznamə Yeynəyin olsun!- dedi” (1,195).

Görkəmli ədəbiyyatşünas alim Fuad Köprülü Dədə Qorqud kitabındakı on iki boyun hər birini ayrıca “Oğuznamə” adlandırmışdır (4-13).

Fəzlullah Rəşidəddinin (XIV əsr) “Oğuznamə”sində Oğuzun şəcərəsi verilmişdir ki, bunun Nuh Peyğəmbərdən (s.ə.s) gəldiyi göstərilir. Yeri gəlmişkən qeyd edək ki, Nuh Peyğəmbərin (s.ə.s) gəmisinin Naxçıvanda Gəmiqayada-onun Kiçik Qafqazın ən yüksək zirvəsi olan Qapıcıqda (3906 m) oturması və Nuh Peyqəmbərin (s.ə.s) qəbrinin Naxçıvanda “Köhnə Qala”da מlmאsı mənbələrdə göstərilir. Naxçıvanlı realist rəssam Bəhruz Kəngərli (1892-1922) 1919 və 1921-ci illərdə Nuhun qəbrini bir neçə variantda rəsmini çəkmişdir. Sərdabəli bu məzar palçıq kərpicdən hörülmüş və yer üstündən 1, 1.5 metr yüksəklikdə dairə şəklindədir. Çox maraqlı və diqqət çəkici budur ki, Gəmiqayada וkspוdiysiyada olduğum zaman rast gəldiyim məzar yerləri də ənənəvi qaydadan fərqli olaraq dairəvi şəklində olaraq daş parçalardan yer üstündə hörülmüşdür. Rəvayətə görə Nuhun övladlarından birinin adı Yafəs olmuş və Yafəsin oğlu olarkən Nuh peyğəmbər ona Türk adını vermişdir. Türkün də övladlarından birinin adı Əlincə olmuşdur ki, Əlincə qalası da Naxçıvandadır.

“Oğuznamə”lərdən bu da məlumdur ki, Kəngərlilər ilk dəfə olaraq vəhşi atı əhliləşdirmiş, hündürə qalxaraq ərאzini idarə etmiş, ilk dəfə at sürəti əldə etmiş və daha sonra da araba kəşf edərək ondan nəqliyyat növü kimi istifadə etmişlər. Gəmiqayada qayaüstü rəsmlərdə iki və dörd təkərli at araba rəsmləri bir neçə yerdə təsvir olunmuşdur.

Göründüyü kimi Kəngərli tayfalarının adı ən qədim folklor nümunələrimizdə adı keçməklə qədim kökə malik olub, tariץi əhəmiyyət daşımaqdadır.

Ə D Ə B İ Y Y A T

1. Kitabi Dədə Qorqud. Tərtib וdəni və müqəddimə yazanı Fərhad Zוynalov və Samət Əlizadə. Bakı: Yazıçı, 1988.

2. İsmayıl Hacıyev, Şükür Məmmədov “Naxçıvan və Naxçıvanlılar” Bakı-Elm-2001.

3. Oğuznamə.Çapa hazırlayanı, müqəddimə, lüğət və şərhlərin müəllifi Samət Əlizadə. Bakı: Yazıçı, 1987.

4. Faruq Sümוr. Oğuzlar. Bakı: Yazıçı, 1992.

5. Məhəmməd Fuad Köprülüzadə. Azəri ədəbiyyatına aid tədqiqlər. Bakı-Sabah-1996, səh.58.

6. V. Q. Əliyוv Gəmiqaya abidələri. Bakı: Azərbaycan Dövlət nəşriyyatı. 1992.

7. Ş. A. Cəmşidov Kitabi Dədəm Qorqud. Bakı: ֵlm, 1999.

8. S.Y. Babayev “Naxçıvanda Kitabi Dədə Qorqud toponimləri”, Bakı-1999.

9. F. Rəşidəddin “Oğuznamə”, Bakı-1997.

10. Q.Təbrizi Divan. Fars dilindən çוvirəni Qulamhüsוyn Bוqdוli.Bakı: Az.SSR ֵA, 1967.

׀ֵַ�ֵּ

ִ׀ֲֵֽ�� ֵֵֻּֽֿ� ֲ ְֽױ׳�ְֲֵֽ ָ ֳֵ־ ְְֵָֺּֽׁׂ

ֲ סעאע�ו ףךאח�גאועס�, קעמ הנוגם�� ןכולוםא “ֺוםדונכט” ג ‎ןמסאץ “ֺטעאבו ִוהו ֺמנךףע”ו ט “־דףחםאלו” ןמכףקא‏ע סגמט ךמנםט טח הנוגםטץ. ׃ךאחאםמ ג סעאע�ו, קעמ ‎עט ןכולוםא גןונג�ו ןנטנףקטכט כמראה� ט טחמבנוכט אנבף (עוכודא). ׂאךזו מןטס�גאועס� ךמנםט מדףחמג, ךמעמנ�ו גוהףע סגמט ךמנםט מע ןנמנמךא ֽמ�, דנמב ךמעמנמדמ םאץמהטעס� ג ֽאץק�גאםו.

SUMMARY

A.R.HUSEYNZADE FOLKLORE SEMANTIC OF THE NOTION OF “KANGLY

In the article analysis the derivation of “Kangly notion. The author researches the toponymes, tribes names which exists in Nakhchivan. He notes the special names in “Dedem Korkud” epic and the “Kengerly” and “Kangly” notions.

ֻויכא ּטנחמוגא

ֲ־ ָּ� ֲׁ־ֱ־ִ�

(ֿנמבכולא םוסממעגועסעגט� ןמכמזטעוכ�םמי טהוט ס וו גמןכמשוםטול).

ֿנמבכולא חאנמזהוםט� ט נאחנאסעאםט� הגטזוםטי םאנמהם�ץ לאסס ןמה ןנוהגמהטעוכ�סעגמל ץאנטחלאעטקוסךמי כטקםמסעט טלווע ג סגמוי מסםמגו ןוקאכ�ם�י פאךע ענאםספמנלאצטט ג ג�סרוי סעוןוםט ןמכמזטעוכ�םמי טהוט ג סאלמו מענטצאעוכ�םמו וו ןנמ�גכוםטו.

ֲ האםםמי סעאע�ו ל� נאססלמענטל האםםף‏ ןנמבכולף, מןונטנף� נמלאםמל – בוסעסוככונמל ׃לבונעמ �ךמ «ָל� נמח�» ט םוךמעמנ�לט המךףלוםעאכ�ם�לט סגוהוםט�לט.

װאךע ג עמל, קעמ לםמדטו םאנמהם�ו הגטזוםט� (ג האםםמל סכףקאו נאססלאענטגאולמדמ םאלט סנוהםוגוךמגמדמ סמצטףלא), טלו‏שטו סגמוי צוכ�‏ ךאךטו-כטבמ ןמכטעטקוסךטו, ךכאססמג�ו טכט נוכטדטמחם�ו טחלוםוםט� ט סךאםהטנף‏שטו, ס ןונגמדמ גחדכ�הא, ןמכמזטעוכ�ם�ו, סןנאגוהכטג�ו כמחףםדט ןמסעוןוםםמ ןנטמבנועא‏ע ץאנאךעונ אבסמכ‏עםמ ןנמעטגמןמכמזם�י ‎עטל ןנוךנאסם�ל כמחףםדאל ט טהו�ל. ֽאןמלטםאוע גסו ‎עמ «ךאנםאגאכ» ס ןונומהוגאםט�לט, חאגףאכטנמגאםםמי «ןנאגהמי», םאדכ�ל רףעמגסעגמל.

ֽוע םטקודמ ןנוךנאסםוו זוכאםט� סגמבמה� ט במנ�ב� חא םוו… ֵסכט סגמבמהא םו המץמהטע המ אבסףנהא, םו םאןמלטםאוע ה��גמכ�סךטי «ךאנםאגאכ», םו �גכ�ועס� סגמבמהמי כטר� הכ� מהםטץ…

ֲ נמלאםו ׃לבונעמ �ךמ «ָל� נמח�» מקום� ךנאסמקםמ ןמךאחאםא מהםא טח עאךטץ «סגמבמה». �עמ – זףעךטי, בוסמגסךט םוףןנאגכ�ול�י «ךאנםאגאכ» םאנמהם�ץ לאסס, המ אבסףנהא ןונוגונםףגרטץ ס םמד םא דמכמגף מבשוןנטם�ע�ו ךאםמם�, ןמעונ�גרטץ עגונהף‏ ןמקגף טסעטם� ןמה םמדאלט. ֳמגמנ� סכמגאלט ֻמעלאםא, ךאנםאגאכ�ם�י «סלוץ םו גסודהא סכףזטע סגמבמהו»(1, ס.477). ָבמ ּ�עוז – ‎עמ בוחףלםא�, המץמה�שא�, קאסעום�ךמ, המ אבסףנהא סגמבמהא הכ� מהםטץ ט םוקעמ המ ענאדוהטט ןנמעטגמןמכמזםמו – הכ� הנףדטץ.

ֿנוהגמהטעוכ�סעגמגאכ ‎עטל «ךאנםאגאכמל» ץאנטחלאעטקוסךטי כטהונ ִמכ�קטםמ. ֽאקאג סגמ‏ סלףע��םסךף‏ הו�עוכ�םמסע� ךאך מב�קם�י סןטנטעףאכ, מם ןמרוכ לםמדמ האכ�רו טץ ןנטםצטןמג. ֵסכט ןמסכוהםטו, םו בוח םוךמעמנמדמ מסםמגאםט�, ןנמןמגוהמגאכט טהו‏ «בוהםמסעט ױנטסעא» הכ� סוב� ט הכ� הנףדטץ ( קעמ, ןמם�עםמ, ב�כמ דנמלמל סנוהט �סםמדמ םובא הכ� צונךמגם�ץ סעמכןמג ט טם�ץ במדאקוי), עמ ִמכ�קטם מבת�גכ�וע סגמבמהף אבסמכ‏עםמ םא גסו – םא ןנאגמ חאץגאע�גאע� קףזמו טלףשוסעגמ, מבכאהאע� קףזטלט זוםשטםאלט, ףבטגאע� םוסמדכאסם�ץ… ִגטזוםטו םומב�קאיםמ נאחנמסכמס�, ך םולף ןנטלךםףכט ע�ס�קט סעמנמםםטךמג «סגמבמהםמי» זטחםט. «ָח זאזה� ןמךא�םט� ט טח םאלונוםט� מקטסעטע� לטנ למדףע ג�יעט ךנמגמןנמכטעטו ט קוכמגוךמףבטיסעגמ…» - דמגמנטע מהטם טח דונמוג נמלאםא. (3, 186) ָ פטכמסמפסךמו ףלמחאךכ‏קוםטו הנףדמדמ דונמ�: « ׂמכןא, מץגאקוםםא� מסמב�ל ‎ךסעאעטקוסךטל ןמנ�גמל, מב�קםמ ןףעאוע הטאגמכ�סךטו חאךמם� ס במזטטלט» (3, 161).

ֺמםוקםמ זו, גןמכםו ןמם�עםמ, קעמ ףקאסעםטךט ןמהמבם�ץ הגטזוםטי – ‎עמ דמכ�ע�בא, קונם�, הכ� ךמעמנמי עאךטו ךאך ִמכ�קטם מכטצועגמנ�כט «במנ�בף, ףםטקעמזוםטו גכאסעט דמסןמה»… (3, 228) ׃לבונעמ �ךמ זו ןמהגונדאוע ןסטץמכמדטקוסךמלף אםאכטחף פאךע ףקאסעט� ג ‎עטץ הגטזוםט�ץ כטקםמסעוי הנףדמדמ נמהא. ־הטם טח דונמוג נמלאםא, ב�גרטי ףקאסעםטך ‎עמדמ הגטזוםט� ׀ולטדטי עאך מבת�סם�וע סגמו «המכ�קטםטאםסעגמ» סןףסע� ענטהצאע� כוע: «…ּמט נמהטעוכט דמנמזאםו, דמכמהא � םו גטהוכ! ִכ� לום� ‎עמ ב�כמ גנמהו… םו חםא‏ ךאך סךאחאע�… ׳עמ-עמ ןמץמזוו םא דנמלאהם�י ןנאחהםטך, םא ךאנםאגאכ. ׃ ִמכ�קטםמ םא דמנאץ, ןמךא ל� םו םאקאכט וסע� ל�סמ עמגאנטשוי, ןמדטברטץ ג סץגאעךו… ֿמךא מע דמכמהא םו ןונולונכמ סעמכ�ךמ, קעמ סעאכמ ףזו ט םו סתוסע�, ט ל� סבנאס�גאכט ענףן� ס מעךמסמג ׀ובוככמ םא ןמענאגף סעונג�עםטךאל ט גמכךאל… ְ למזוע ב�ע�, האזו ט עמדהא… ל� ה�ראכט גמחהףץמל… ךאך ב� סךאחאע�? ׁגמבמה�. ִמ עוץ ןמנ � םו גטהוכ, קעמ עאךמו סגמבמהא. ֿנמןמגוהםטךט סךאחאכט: «ָסעטםא האסע גאל סגמבמהף». ָ ל� ןנוגנאעטכטס� ג סגמבמהם�ץ ט סקטעאכט, קעמ ‎עמ ט וסע� טסעטםא. ׁקטעאכט, קעמ גסו, קעמ ל� הףלאול, - סןנאגוהכטגמ…»(3, 229) ָעאך, ׀ולטדטי – קאסע� ‎עמי עמכן�, מבף�םםמי זאזהמי סגמבמה�, ךמעמנא� ןנמ�גטכאס� םא הוכו ג ךנמגאג�י ןמץמה, ךאנםאגאכ נאחנףרוםט�, אבסףנהםף‏ נואכ�םמסע�. ּ�עוז ב�כ םא כטצמ. «ֳמגמנ�ע עובו, - מבת�סם�כ ׀ולטדטי, - ‎עמ ב�כ בףים�י ךאנםאגאכ, א םא ךאנםאגאכאץ גסו גסודהא גגונץ עמנלארךאלט».(3, 229) «ּ� ךנמגט םו שאהטכט! ֽארא ט גארא, םארא ט גארא, נוךט ט נוךט, םוקודמ זהאע�, םוקודמ זהאע�, גנול� ןנמנמקוסעגא ִמכ�קטםא טסעוךאכמ, ט ל� דםאכט זטחם� גמ גוס� מןמנ!..» (3, 330) – ג ‎ךסעאעטקוסךמל אפפוךעו, עאך ןמץמזול םא עמע, קעמ ב�כט מץגאקום� גסו ףקאסעםטךט הגטזוםט� ִמכ�קטםא, ןנטחםאועס� ׀ולטדטי ןונוה סףהמל טםךגטחטצטט. ָ סםמגא חגףקטע טסעטםא מ ןנוךנאסםמל םאלונוםטט «מקטסעטע� לטנ» ט מ סענארםמל ךנמגמןנמכטעטט, ךאך אבסףנהםמל נוחףכ�עאעו ןמהמבםמי גוכטךמי טהוט - ףסעאלט ׀ולטדט�: « ּ� ץמעוכט כףקרודמ לטנא, ןמךמ� ט בכאדמהאעט, ט סקאסע�� הכ� גסוץ. ּ� ץמעוכט ףבטע� גמיםף, עף גמיםף, ךמעמנף‏ ןנטםמסטעו ג לטנ ג�. ֲסו גמים� טח-חא גארוי סךאנוהםמסעט! ְ ג� עוןונ� גח�כטס� ךמכמע� םאל דכאחא עול, קעמ נאהט סןנאגוהכטגמסעט ט סקאסע�� ל� ןנמכטכט םולםמדמ ךנמגט»(3, 330). ֽולםמדמ ךנמגט… ֽו ץמקוע כט סךאחאע� ׃לבונעמ �ךמ ףסעאלט סגמודמ דונמ�, קעמ םטךאךא� טסעטםא םו טלווע ןנאגמ םא ךנמג�. ִאזו םא סאלף‏ לאכף‏. ִא ט ךעמ מןנוהוכטע דנאםטצ�? ַהוס� זו ל� גטהטל, קעמ סעאםמגטעס� ס טסעטםמי, ךמעמנא� חטזהועס� םא ענףןאץ טםאךמל�סכ�שטץ. �עמ האזו ףזו םו פאםאעטחל. �עמ סאל�י מב�קם�י «ךאנםאגאכ» ןנוסעףןכוםטי, ךאנםאגאכ אבסףנהא…

־הםאךמ גס�ךמלף נאחדףכף סעמכ� ןאדףבםמי סגמבמה� וסע�, ךאך ט כ‏במלף, ןףסע� האזו אבסףנהםמלף ךאנםאגאכף, וסעוסעגוםם�י פטםאכ. «ִכ� צונךגט םו מןאסםא ונוס� ןנמסעוצמג», - גמסךכטצאוע ױמנץו, «מםט סאלט סוב� מבנוךא‏ע םא דטבוכ�, טץ ןמהעאקטגאוע םומבנאחמגאםםמסע�. ֽוגוזוסעגוםםמו סףלאסבנמהסעגמ ִמכ�קטםא ט טזו ס םטל םטךמדהא םו ןנטגוהוע ך ךנטחטסף במזוסעגוםםמדמ ןמנ�הךא. ־םמ ןנמןמגוהףוע םאסטכטו ט ןמדטבםוע מע םאסטכט�, מםמ, ‎עמ סףלאסבנמהסעגמ, םו מסעאגטע סכוהמג, מםמ טסקונןאועס�, ךאך טסקונן�גאועס� ךאנםאגאכ., ט םו עאך ףז סענארםמ, וסכט גמ גנול� ןנאחהםטךא /…/ בףהוע גמסןנמטחגוהום /…/ מבנ�ה ךנושוםט� םאג�גמנמע.(3, 405).

־ ןנטנמהו חאנמזהוםט� הגטזוםטי, ןמהמבםמ המכ�קטםטאםסךמלף, פטכמסמפסעגףוע ג נמלאםו ֲטכ�דוכ�ל ֱאסךונגטכ�סךטי. ־ךאח�גאועס�, םו םאהמ ב�ע� גוכטךטל ןנומבנאחמגאעוכול, קעמב� סמבנאע� במכ�רמו קטסכמ סעמנמםםטךמג סגמוי, ךאךמי ב� מםא םט ב�כא, עומנטט. ֻ‏הט ןנטל�ךא‏ע בוסךמםוקםמ, נאסרטנ�� נ�ה� חאנמהטגרודמס� הגטזוםט�… ןמ עמי ןנמסעמי ןנטקטםו, קעמ ס הועסעגא, מע מעצמג ט הוהמג סכ�ראכט נאססךאח� מ גוכטךטץ ןנומבנאחמגאעוכ�ץ ט סמגונרוםם�ץ בנאעסעגאץ ט מבשםמסע�ץ. ֲ לוקעאץ מ כףקרוי זטחםט, ‎עט כ‏הט גונ�ע, קעמ טלוםםמ עמ הגטזוםטו, ך ךמעמנמלף ןנטלךםףכט מםט, ט וסע� עמ סאלמו… סמגונרוםםמו.

«-ַםאקטע, ךאזהמלף הגטזוםט‏ המסעא‏עס� ג םאסכוהסעגמ הועט ןנוה�הףשטץ הגטזוםטי»? – סןנארטגאוע םאסעאגםטךא גוס�לא סל�רכום�י ףקוםטך ודמ ְהסמם.

«-׀אחףלוועס�, ןמעמלף קעמ ג הגטזוםט�ץ ףקאסעגף‏ע במכ�רו‏ קאסע�‏ ןנמסעוצ�, האכוךטו מע עומנטי», - מעגוקאוע ֲטכ�דוכ�ל.(3, 165-166).

־ ןמהמבם�ץ הגטזוםט�ץ, טלוגרטץ לוסעמ ג סנוהםוגוךמגמל סמצטףלו למזםמ דמגמנטע� לםמדמ. ֲ מסםמגםמל, מםט, ךאך טחגוסעםמ, ןנטקטםמי סגמוי טלו‏ע וסעוסעגוםםמו סענולכוםטו קוכמגוךא ך כףקרוי זטחםט, א מבףסכמגכום� זו סןוצטפטקוסךטל לטנממשףשוםטול סנוהםוגוךמגמדמ קוכמגוךא םוח�בכולמי גונ� ג ןנמןמגוהף‏שטוס� ײונךמג�‏ ךאםמם� נוכטדטט.

ֲ עמל זו נמלאםו «ָל� נמח�» ׃לבונעמ �ךמ נאססךאח�גאוע םאל מ עאך םאח�גאול�ץ «ןאסעףראעאץ», המסעאעמקםמ רטנמךמל הגטזוםטט, בוסקטסכוםם�ו קכום� ךמעמנמדמ, �גםמ, ב�כט מהמכוגאול� לאססמג�ל «ךאנםאגאכ�ם�ל» ןסטץמחמל. ײוכ� – ךמםוקםמ זו, ַאגמוגאםטו ׁג. ֳנמבא ֳמסןמהם� ף םוגונם�ץ. ֲהמץםמגטעוכט הגטזוםט� - «ג�ףקוםטךט למםאסע�נוי ט וןטסךמןסךטץ ףקטכטש»(3, 160), ךמעמנ�ץ גנ�ה כט גממבשו חםאכט ג כטצמ קכום� הגטזוםט�. «…ךמדהא לםמדטו ע�ס�קט כ‏הוי, ןמגונטג ךאךמלף – עמ מבושאםט‏, מבתוהטם�‏עס� ט םאקטםא‏ע ענובמגאע� מבושאםםמדמ, מםט םו סךכמםם� חאהאגאע�ס� גמןנמסמל, ךעמ זו טלוםםמ דמגמנטכ ס םטלט, ךעמ טץ מבתוהטםטכ».(3, 160)

ִגטזוםטו «ןאסעףראע» נאחנאסעאכמס�, גסו במכוו גבטנא� ג סוב� סבנמה סענאם�, ןונוץמה� טח דמנמהא ג דמנמה, דנאב� ט ףבטגא� םוגטםם�ץ זטעוכוי. ֺאנםאגאכ אבסףנהא ב�כ חאגףאכטנמגאם ןנוךנאסםמי, ס עמקךט חנוםט� מבשוןנטם�ע�ץ סןוצטפטקוסךטץ ןמם�עטי םאנמהא סנוהםוגוךמגמי ֵגנמן�, צוכ�‏ - «ןונובטע� גנאדמג טסעטםםמי גונ�»,(3, 159) ׂמכ�ךמ לאכמ ךעמ הףלאכ מב ‎עמל גסונ�וח, ךאך גסודהא סנאבמעאכ אבסףנהם�י חאךמם לאםטןףכ�צטט «סג�ע�לט טסעטםאלט», כ‏הט ןנמסעמ «לוקעאכט מךאחאע�ס� ןמהאכ�רו מע נאסןנמךכ�עמי נמהטם�».(3, 159) ֳמגמנ� סכמגאלט ױמנץו, ‎עמ הגטזוםטו, «ןנמןמגוהף� םאסטכטו, ט ןמדטבכמ מע םאסטכט�».(3, 405)

ֲ 1212 דמהף מהםמלף םולוצךמלף לאכ�קטךף ןמ טלוםט ֽטךמכאס �ךמב� �גטכמס� גטהוםטו, קעמ ֳנמב ֳמסןמהום� בףהוע מסגמבמזהום םו לוקמל, א לטנמל, כטר� בוסןמנמקם�לט מענמךאלט. ּאכ�קטך סלמד ףבוהטע� ג ןנאגהטגמסעט סגמודמ גטהוםט� מךנףזא‏שטץ. ִגטזוםטו נאחנאסעאכמס�, ןמןמכם��ס�, ג מסםמגםמל, הוע�לט. ֲ טסעמנט‏ ‎עמ הגטזוםטו ט גמרכמ ךאך «הועסךטי ךנוסעמג�י ןמץמה». ֺמםוקםמ זו, המ ֿאכוסעטם� מםט םו המרכט… ֺאנםאגאכ אבסףנהא חאךמםקטכס� ןכמץמ – במכ�רטםסעגמ הועוי ןמדטבכמ ןמ המנמדו, ושו ג סגמוי נמהםמי סענאםו מע דמכמהא ט ץמכמהא, הנףדטו זו ןמןאכטס� ג נאבסעגמ ך סאנאצטםאל.

ָסעמנט� לםמדמו ןמךנ�כא לנאךמל. ֽאןנטלונ, םוךמעמנ�ו טססכוהמגאעוכט סקטעא‏ע,, קעמ ‎עמ םו ב�כ גמגסו «הועסךטי ךנוסעמג�י ןמץמה». ׁס�כא�ס� םא עמ, קעמ ג סנוהםוגוךמג�ץ ץנמםטךאץ סעמנמםםטךט ֽטךמכאסא טלוםף‏עס� סכמגמל pueri, קעמ ט מחםאקאוע «מענמך», מםט ןנמגמה�ע אםאכמדט‏ סמ סנוהםוגוךמג�לט סענאםאלט, ג עמל קטסכו ט ׀ףס�, דהו מענמךאלט םאח�גאכט ט ןמסכוהםטץ טח ןמסכוהםטץ – סכףד ט נאבמג. ֿמ‎עמלף וסע� גונסט�, קעמ ‎עמ גמגסו םו «הועסךטי ךנוסעמג�י ןמץמה», א «ןאכמלםטקוסעגמ בוסןנאגם�ץ ןנמסעמכ‏הטםמג».(2, 245).

ַהוס� זו ןנטץמהטע םא ףל סעאנטםםא�, גסול טחגוסעםא� םולוצךא� כודוםהא «ֺנ�סמכמג טח ֳאלוכ�םא», ךמדהא ןמסכו עמדמ, ךאך ג�גוכ טח דמנמהא ךנ�ס, עאטםסעגוםם�י ךנ�סמכמג, חאטדנאג םא סגמוי גמכרובםמי פכויעו, ףגמהטע טח דמנמהא ט הועוי.

ָ ג עמע זו לטד םא חגףךט ‎עט

ָח גסוץ המלמג סבוזאכטס� הועט,

ָ םוחםאךמלוצ גסוץ דףנ�במי

ֿמגוכ טץ ג ֲוחונ חא סמבמי…(2, 249).

׃קום�ו טססכוהמגאעוכט םארכט םולאכמ המךאחאעוכ�סעג עמדמ, קעמ סנוהםוגוךמגמו דאלוכ�םסךמו ןנוהאםטו סךנ�גאוע סאלף‏ םאסעמ�שף‏ ענאדטקוסךף‏ ב�כ�. ַא סךאחמקם�ל מבנאלכוםטול ט פאםעאחטוי חהוס� סמךנ�עא גסו עא זו טסעמנט� מ ןאכמלםטקוסעגו טח נמהם�ץ לוסע לאסס� הועוי ט ןמעמל טץ עאטםסעגוםםמל טסקוחםמגוםטט. ֿמ מהםמי טח גונסטט, ‎עמ עאךזו גמגסו םו ב�כט הועט. ָםעונוסםמ, קעמ ןמ כודוםהו, מםט ג�רכט טח דמנמהא, ןנטעאםצמג�גא� ןמה פכויעף חאדאהמקםמדמ «ךנ�סמכמגא». ִוכמ ג עמל, קעמ ג עו גנולוםא ןמ ֵגנמןו ץמהטכמ סענאםםמו חאבמכוגאםטו, גמרוהרודמ ג טסעמנט‏ ןמה םאחגאםטול «עאםצוגאכ�םמדמ ןסטץמחא». ֱ�כמ כט ‎עמ חאבמכוגאםטו ןסטץטקוסךטל, טכט ג םוסקאסעם�ץ הויסעגטעוכ�םמ גסוכ�כטס�, ךאך עמדהא בוחףךמסםטעוכ�םמ גונטכט, בוס� – םוטחגוסעםמ. ֽמ כ‏הט, לאססאלט מהמכוגא�ס� ‎עטל סענאםם�ל ןסטץמחמל, ףנמהכטגמ הונדאכטס� ג הולמםטקוסךמי ןכ�סךו המ עוץ ןמנ, ןמךא םו ןמדטבאכט…-גמע, ןמטסעטםו, ךאנםאגאכ סלונעט.

ֺעמ חםאוע, ךאך ב�כמ םא סאלמל הוכו… ׂמכ�ךמ גןוקאעכוםטו, קעמ גסו סךאחאםםמו – חגום�� מהםמי, ןמךא נאחנמחםוםםמי צוןט.

ֽמ גונםולס� ך פוםמלוםף «הגטזוםטי» ג סנוהםוגוךמגמי ֵגנמןו ט

ןמן�עאולס� נאחמבנאע�ס� ג דכמבאכ�ם�ץ ןנטקטםאץ טץ חאנמזהוםט�. ִכ� ‎עמדמ םומבץמהטלמ ןנוהסעאגטע� ךמכמנטע ‎ןמץט, מ ךמעמנמי טהוע נוק�.

ֽוח�בכולא� גונא ג בטבכויסךטו ךאםמם� ןמהגונדאועס� במכ�רמלף טסן�עאםט‏ - וגנמןויסךטי סנוהםוגוךמג�י קוכמגוך םו למזוע ןמם�ע�, ןמקולף ֳמסןמה� ןמחגמכטכ לףסףכ�לאםאל גח�ע� ָונףסאכטל ( ג�ץמהטע, קעמ גלוסעו ס דנמבמל ׁ�םא ֱמז�ודמ – ױנטסעא). ׁלףעא גנולום, ךמעמנא� ץאנאךעונטחףועס� חאנמזהוםטול נאחכטקם�ץ כזוףקוםטי ט סוךע, ןנמ�גטכאס� ג םאטג�סרול אןמדוו. ֲאכ�הוםס�, ךאעאנ�, המכ�קטםטאםו, סןטנטעףאכ�, לטםמנטע�, סמלםטעוכ�ם�ו «ןמכףבנאע��» - ט גסו ןנמןמגוהף‏ע קעמ – עמ סגמו, ןמנמי, המ אבסףנהא טחגנאשא‏שוו, סעאג�שוו «גגונץ עמנלארךאלט» צונךמגם�ו ךאםמם�. ָ כ‏הט, ף ךמעמנ�ץ ןנמסעמ ןמקגא ףץמהטע טח – ןמה םמד מע גסוי ‎עמי םומןנוהוכוםםמסעט ט סףלבףנםמסעט ב�עט�, עונ�‏עס� ג ‎עמל ןמעמךו טסעטם ט כזוטסעטם. ׁ הנףדמי סעמנמם�, םו בףהול חאב�גאע�, קעמ טלוםםמ ‎עמע ןונטמה ג טסעמנטט ֵגנמן� חםאלוםףועס� נוחךטל הולמדנאפטקוסךטל גחנ�גמל, לוהכוםםמ, םמ גונםמ נאסראע�גא‏שטל ףסעמט פומהאכטחלא. ֳמכמה ט מעסףעסעגטו טםמי ןונסןוךעטג� דמם�ע כ‏הוי ג דמנמהא. ְ טח דמנמהמג – ג הנףדטו דמנמהא. ְ טח ‎עטץ דמנמהמג - ךףהא – םטבףה� ןמהאכ�רו טח םוןנטגועכטגמי סגמוי סענאם� – ץמע� חא למנו, ץמע� ַא ֳנמבמל ֳמסןמהםטל, ץמע� ך קונעף םא נמדא.

ָעאך, טהו� סגמבמה�, גמ טל� ךמעמנמי למזםמ האזו ףלונוע�. ָהו� סגמבמה�, מבתוהטם�‏שא� כ‏הוי ג לאסס� ט חאסעאגכ�‏שא� טץ בוסםמגאע�ס� ג ךאנםאגאכו «עאםצוגאכ�םמדמ ןסטץמחא». ָ זונעג�. ֱוסקטסכוםם�ו זונעג� ןנוסעףןכוםטי גמ טל� ןנטחנאקםמי ןנוךנאסםמי טהוט. ׂאךמגא ג טסעמנטט סמצטףלא ןוקאכ�םא� חאךמםמלונםמסע� םוסממעגועסעגט� ןמכמזטעוכ�םמי טהוט ס וו גמןכמשוםטול.

ֻטעונאעףנא

1.ֻמעלאם �., «ֲ�ץמה טח כאבטנטםעא», סל. נמלאם ׃לבונעמ �ךמ «ָל� נמח�», ּ., «ֺםטזםא� ןאכאעא», 1989.

2.ֽוןמלם�שטי ֽ.ֽ. «ׁעמ גוכטךטץ חאדאהמך טסעמנטט», ּ., «ֲוקו», 2006.

3.�ךמ ׃לבונעמ «ָל� נמח�», ּ., «ֺםטזםא� ןאכאעא», 1989.

Xülasə

“Azadliq naminə (müsbət ideanın öz təcəssüm ilə uyğunsuzluğu problemi)” məqaləsi hakimiyyət və xalq hərəkatının qarşıdurması mövzusuna həsr edilib. Məqalə müəllifi bədii əsərlərin nümünəsində bu fenomenin daha çox müsbət ideanın özünün ən mənfi təzahürünə transformasiyasını bildirdiyini sübut edir.

Summary

The article “In the name of Freedom (the problem of imbalance between positive idea and its realization” deals with opposition of authority and national movements. On the base of works of art the author shows how often this phenomenon stands for transformation of most positive ideas into most negative development.

Nəcəfova Mərziyyə Aככאשיאנ ד�ח�

H.KÜRDOĞLU YARADICILIĞINDA MILLI “MƏN” YADDAŞI

90-ת� טככ�נ ְח�נבאיתאם ןמוחטיאס�םהא Qarabağ ל‏גחףסף �צסוים ֺצנהמ�כף יאנאה�ת�כ��םהא כויעלמעטג ע�רךטכ והטנ. ֱף ה‏גנה� ֳאנאבא� ל‏גחףסףםףם �צסוים ֺצנהמ�כף ןמוחטיאס�םהאם ס‏שב�ע אקאם ע�הדטדאעק� ֿ.�צכ�כטיוג שאדכ� מכאנאד יאח�נ ךט, יאר�ם�ם אש�כ בטנ קא��םהא ֳאנאבא� ל‏גחףסף, ג�ע�ם ש�סנ�עט יאנאה�ת�כ��ם�ם בארכ�תא ל‏גחףסףםא קוגנטכהט. ֱף ל‏גחףהא ראטנטם יאנאה�ת�כ�� יוםט ךויפטיי�עכ�נ עאןה�. ֱ�הטט טפאה� ג� ע�סגטנ גאסטע�כ�נט, כטנטך מבנאחכאנ סטסעולט ג� ס. ראטנטם ד�כ�לטםה� יוםט ל�חלףםהא, יוםט קאכאנהא ע�חאשצנ ועל�י� בארכאה�. ִ‏גנצם שאהטס�כ�נטם� ףי�ףם ל‏גחףכאנ – םאנאשאע ב�ר�נט שטססכ�נ, ש�דטד�ע אץעאנ�רכאנ�, ג�ע�ם� ל�ש�בב�ע, ג�ע�ם ש�סנ�עט ג� ס. בף כטנטךאם�ם בארכ�תא דאי�סטם� קוגנטכהט. ״אטנ ‎צםה�כטך ש�יאעהא באר גונ�ם נואככ�דכאנ� ס�לטלט הףי�ףכאנכא טר�דכאםה�נ�נ ג� ב�םח�נסטח ראטנ ע�ץ�ייצכצם� ףי�ףם ל�םאכאםה�נ�נ, יוםט נ�ם‎ קאכאנכאנ� טכ� �ךס ועהטנטנהט.

׀.�צכ�כטיוג �.ֺצנהמ�כף כטנטךאס�םהא 90-ת� טככ�נ ֳאנאבא� ל‏גחףסף ןאכטענאס�ם�ם ח�ם‎טםכטיטםט ץצסףסט גףנ�ףכאיאנאד פטךטנכ�נטםט האגאל ועהטנ�נ�ך יאח�נ ךט, ראטנטם כטנטךאס� ג�ע�ם ש�סנ�עט ל‏גחףסףםהא יאחה�� רוטנכ�נכ� סמם ה‏גנכ�נה�ם ועטבאנ�ם ח�ם‎טםכ�רל�י� ג� יוםט ל�חלףם האר�לא�א בארכאה�. ֲ�ע�ם ש�סנ�עט ראטנ קמץ ה�נהכט ועלטרהט. ֱ�כט, קמץ ה�נהכט ראטנ טהט. ֱף טפאה�ל� ‎‏נ� ל�םט ב�כך� ה� ד�םאיאם הא עאן�כאתאד ךט, «מ, שאםס� ראטנהטנ ךט, ה�נהט מכלאס�ם?» �סכטםה� בף בוכ�הטנ. ְםתאד בף ה�נה קמץ ך‏גנ�ך ג� ש�חטם טהט. ״אטנטם וםטם�-במיףםא וכ� בטקטכלטרהט ךט, יאנאהאם וכ� בטכ מםכאנ� דמרא יאנאעל�רה�. ֹאנאהאם בף דמראכ�� מםא גונ�םה� ש�לטם ה�נה�, �כ�ל� באב ה‏חצל ה� גונל�יט ףםףעלאל�רה�. ֱף ה‏חצלצם ‏חצ ה� בטנ ה�נה טהט. ֱף ה‏חצל ש�נ שאםס� בטנ פטחטךט ע�סטנ� דאנר� מכסאיה�, ם� גאנ טהט ךט? ֱף ה‏חצל הצםיאם�ם בצעצם ץאםאכאנ�םהא באר גונ�ם שאדס�חכ�דכאנא, �האכ�עסטחכטךכ�נ� ג� ע‏ךצכ�ם שאדס�ח דאםכאנא דאנר� ל�ם�גט בטנ ה‏חצל טהט. ֱף מ ה‏חצל טהט ךט, ראטנט הצח 50 טכ האלכא-האלכא, ד�ענ�-ד�ענ� לטסנאכאנא שמןהףנהף ג� יאנאעה�� ב�םח�נסטח כטנטך ס‏ח םאץ�רכאנ� טכ� אה�ם� �ה�בטייאע�ל�ח�ם עאנטץטם� �ב�הט יאחה�:

ׂאבכאיא בטכל�הטם בף םטסךטכט ס�ם,

ֹאםה�דתא �נטהטם ‎טכ�-‎טכ� ס�ם.

ִאשא דטסל�ע הויטכ בטנ ה� ‎צכ�ס�ם,

ִ‏נה הטגאנ טקטםה� דאכאם ֺצנהמ�כף

ֱף לטסנאכאנהא ראטנטם ה‏חצלצ דמראכארה�, םאצלטה טהט. ֱטנ חאלאםכאנ:

ֻאק�ם�ל ס�כה�נ�לכ�,

ֱמנאםכ�, טכה�נ�לכ�

־�ףככאנ�ם ד�חכאנ�,

ִאנ ‎צםה� פטכ הףנףלכף

ֻאק�םהאם יא�� ךוקל�ח,

ֽאל�נה איא�� ךוקל�ח,

ִ�נ�כ�נ ל�חאנ מכאנ,

ױ�םח�נ בף הא�� ךוקל�ח — הוי�ם לצבאנטח ראטנ ‏לנצםצם דצנףב קא��םהא יאלאם םא‎צלאם ‎‏נצםצנהצ:

־ם טכהטנ אע קאן�נ מנהא יא��כאנ,

ױאטםטם ‎‏חצם� האר�ם א��כאנ.

ֱטנ ה� ֳמק ֽ�בטכ�נ שאקאם המ�ףכאנ,

��סנ�עכ� סאנאכ�ב-סמכאם ֺצנהמ�כף.

ַאלאם ֳאנאבא�האם ףכאה� ךוקהט,

ֳאםכ� יאנאס�ם� יאכאה� ךוקהט.

־ ‎ות� יףץףלא ‎טנהט ֺמנמ�כף,

׃חאדהאם באר�ם� בףכאה� ךוקהט.

ֵכ� בף ה�נה� ה‏חל�י�נ�ך ע�נך ועהט בף פאםט הצםיאם� �.ֺצנהמ�כף. ִ‏חל�הט יףנה-יףגאס�םהא ץאטםטם אע קאןלאס�םא. ִ‏חל�הט ףסעאה� ׁאנ� ְר��ם «�פסאם�גט ט‎טהכטךכ�נטם� חאלאם-חאלאם» ראשטהט מכהף�ף ֺמנמ�כףםףם, ֳאקאד ֽ�בטםטם, ��ת�נטם ‏גכאהכאנ�ם�ם בף ‎צםךצ «שאי-שאנאי�םא» אנס�ח-דמנסףח קאכ-קא��נ�םא». ֱ�כך� ה�, וכ� בףםא ‎‏נ� בטנ חאלאםכאנ, «ראטנ ץ�יאכ�ם�ם דצהנ�עט» טכ� ׁאנטבאבאם�ם גצסאכ�םא דמגףראם, ס�סטםט ױ�ח�נ ךצכ�ךכ�נטםטם דאםאהכאנ�םהא ׁאנ�באבאיא ‎‏םה�נ�ם ראטנ שאדדא דמגףרהף ג� נףשףםף ר�שטהכ�נטם נףשףםא דאעה�». (׀.�צכ�כטיוג «�כצלציכ� גצסאכא קאעאם ראטנ», «ֺנוהמ» ד�חועט, 14, 21 אגדףסע, 2004)

�לנצםצם סמםףםא ךטלט �.ֺצנהמ�כףםף יףנה טעךטסט יאםה�נ�ב יאץה�, ראטנט ד�ההטםט �יהט, צנ�יטםט, ד�כבטםט ך�ה�נכ�, םטס‎טככ�, �כ�לכ� יצךכ�הט:

�טתנאם הףסעא��יאל אכעל�ר יאר�םהא,

ֺאר ךט, בטנ ה� ‎‏נ�ל ל�ם ֳאנאבא��.

ֳאחאכאנ ד�בנטלט ֺטנסטם באר�םהא,

ׂ�ח� אה דמיאכאנ: «ֺצנהמ�כף הא��».

ֱ�כך� ֳאנאבא�� ‎‏נ�ל המיףםתא,

ֱאץאם תאלאכ�םא הצםיא במיףםתא (�.ֺצנהמ�כף. «ֹףנהףלא דףנבאםה�נ ס‏חצל», ֱאך� «ׁאבאש» - 2005, ס.24 (508 ס.)

״אטנטם רונכ�נטםה�ם בארכאי�ב ףחאםאם ג�ע�ם ל�ש�בב�עט ג� בף עצך�םל�ח ל�ש�בב�עטם ץ�יאכ� פמםףםהא מץףתף הצרל�ם עאןהא�� אכע�םהא טםכ�י�ם ֻאק�ם�, ֺ�כב�ת�נט, ֳףבאהכ� יאיכאדכאנ�ם�, ׁאנ�באבא, ִ�כט הא�, ָר�דכ� הא�כאנ�ם�, הט‎�נ מבאכאנ�, וככ�נט, ך�םהכ�נט סוינ והטנ. ״אטנטם המ�לא ֻאק�ם� הצרל�ם תאיםא��םא ךוק�םה�ם סמםנא מםףם ד�כ�ל� אכה�� ה‏נהכצךכ�נטםה� ה� ה�נטם יףנה םטס‎טכט גאנ. ְךאהולטך ֱ.ֽ�בטיוג יאח�נ ךט, תאם� גאנכ�� ד�ה�נ סוגהטיט ֻאק�ם הא�כאנ�ם�ם יא�� הצרל�םטם עאןהא��םהא דאכלאס� מםף ה�נטם ל�ם�גט סאנס�םע�כאנא הצקאנ ועלטרהט:

�חאב ‎‏נל�לטרהטל ש�כ� בףםתא ל�ם,

ְי�כה�ל עאםנ�האם לושנ ףלהףדתא ל�ם.

ֳוינט האר דמילאי�ם ל�חאנ�ל צסע�,

ֻאק�ם אכ�םלאסא ‎‏ח יףלףםתא ל�ם.

ֱוכ� הוי�םכ�נ עאן�כ�נ ךט, ‎ףיא רונטלטח ֳאנאבא� שאהטס�כ�נטם� בט‎אם�הטנ. �כב�עע�, בוכ� הויטכ! (ֱ�ךטנ ֽ�בטיוג «ֹףנהףלא דףנבאםה�נ ס‏חצל» �.ֺצנהמ�כףםףם ויםט אהכ� ךטעאב�םא יאחה�� ‏ם ס‏ח. ס.5-6).

ּאנאדכ�ה�נ ךט, �.ךצנהמ�כףםףם 90-ת� טככ�נ יאנאה�ת�כ��םהא ֳאנאבא� ה�נהט �‏יק�, ַ�ם‎�חףנ ה�נהט טכ� דמגףרףנ. ײסע�‎�כ ׂ�בנטח, �נה�בטכ, ֳאנאהא� ש�סנ�עט טכ� קאכךוקטה מכףנ. ֱף באנ�ה� �ה�בטייאערצםאס-ע�םדטהקט ֽאהטנ �אבבאנכ� יאח�נ: «״אטנטם רונכ�נ עמןכףסףםףם סמסטאכ-לטככט ה�י�נכ�נטםה�ם בטנט ה� ןמועטך לצשאךטל�םטם מ עאיכ� – בף עאיכ� גאשטה, בצע‏ג ְח�נבאיתאם טהויאס� �ענאפ�םהא ע�ל�נךצחכ�רל�סטםה� טפאה� מכףםףנ. ֳאנאבא�, �‏יק�, ַ�ם‎�חףנ, ה�נהט ��םףב ה�נהט טכ� דמגףראםהא, ׂ�בנטח, �נה�בטכ, ֳאנאבא� ש�סנ�עט טכ� קאכךוקטה ………-ל�שח בוכ� בטנ ה�נה בצע‏גכציצםה� ג� עאלכ��םהא ֲ�ע�ם ה� בצע‏גכ�רטנ, לטככט-עאנטץט עאכויטם פאתט�גט �ח�ל�עט בצעצם ל‏שע�ר�לכטיט טכ� ה�נך מכףםא בטכטנ. ״אטנטם «ֳאנאבא�א ץ�יאכט ס�פ�נט»םה� בף ס�פ�נ ע��ססצנאע�ם�ם ב�שנ�סט מכאם סטכסטכ� רונכ�נטםה� חמנאך� אינ�כ��ם, ל�תבףנט ש�סנ�עטם המ�ףנהף�ף שצחם המכף ץטפפ�עטם, ‎‏ים�נ ס�ח�כע�כאנ� ‎‏נל�ל�ך לצלךצם הויטכ:

ֽ�סטככ�נטל דאקד�ם הצרצב הא��כל�ר,

״�נב�עטל� טכאם הטרט סא��כל�ר,

�טחכט-‎טחכט םוק� רויעאם המ�ףכלףר,

ֹאץר�כאנ� יאלאם אכל�ר �כטלה�ם…

ֳאנאבא��ל – ֱאב�ךכ�נטם באבאס�,(ֽ.�אבבאנכ�. «ֹאנאכ� עמנןאד א�נ�ס�יכא… «�ה�בטייאע» ד�חועט, 6 טיףם 1997)

ֱוכ�כטךכ� ע�שכטכ� ת�כב ועהטיטלטח ןמוחטיא םצלףם�כ�נט יףנה טעךטסט ל‏גחףסףםףם טר�דכאםה�נ�כלאס�, �שאע� מכףםלאס� לטדיאסכאנ�ם� ע�פסטכאע� טכ� ם�ח�נה�ם ךוקטנל�יטם אךעףאכ מכהף�ףםף ‎‏סע�נטנ.

�.ֺצנהמ�כף ֲ�ע�ם� ס�האד�ע שטססכ�נטםט מ ד�ה�נ ‎צתכצ ל�חלףם קאכאנ�םהא מץףתףיא ע�דהטל והטנ ךט, ֲ�ע�ם מםףם סאשטבט מכלאד טסע�י�ם טםסאם�ם ם�ח�נטםה� טכאשטכ�רטנ, לצד�הה�סכ�רטנ, ל‏ע�ב�נכ�רטנ. �צסוים ֺצנהמ�כף רונכטנטםטם ל�חלףם ה�י�נט ג�ע�ם� ס�האד�עט, ֲ�ע�ם צקצם ה‏יצם�ם צנ�יטםטם שאנאי� טכ� שאיד�נ�נ:

…ֳמנץא��, סאעד�ם� ףםףהףנ ֲ�ע�ם,

ֲ�ע�האר מכלאי�נ ש�נ ימכהאם ‏ע�ם.

ֹ�ץ�כלאח ך‏ךצםצם צסעצםה� בטע�ם…

…ֲ�ע�ם� דıyלאסאד ‏ח תאם�ל�ח�,

ֱמר דמיסאד ה‏יצרה� לויהאם�ל�ח�,

ָבכטס דףכ ויכ�י�נ גטתהאם�ל�ח�…

�.ֺצנהמ�כף רונכ�נטםה� ג�ע�םן�נג�נכטך טםסאם ‏לנצםצם חטםם�עטהטנ. ֲ�ע�ם צקצם ה‏יצם�ם צנ�ך ֲ�ע�םטם האנ ‎צםצםה� פ�הא מכלא�א שאח�נה�נ. ֳ�שנ�לאםכ�ד, פ�כאך�ע ל�דאל�םהא יאנאם�נסא, �ם לצד�הה�ס, ם�תטב

�טסס מכאם ג�ע�םן�נג�נכטך ה� ֲ�ע�םטם עמץףםףכלאח ל�םכטיטם� דנאר� דאע� הצרל�ם ש�נטסכטיט י‏ם�כ�םה� ך�סךטםכ�רטב סטגנט ד�כ�םתא קוגנטכטנ:

ּ�ם הצםיא הול�ל ס�םסטח הצםיאיא,

ֽףנ הצר�נ צחצםה�ם ‎צם�ר�, איא.

ְםםא גצדאנ� ע�ך �יטכל�ח דאיא,

ְםםא ד�כבט ךטלט קטק�ךס�ם, ֲ�ע�ם.

�.ֺצנהמ�כף םאהטנ טסעוהאהא לאכטך ג�ע�םן�נג�נ ְח�נבאיתאם ראטנכ�נטהטנ. ־, ףסעאכ�דכא יאחה�� ֳאנאבא� ל‏גחףסףםהאך� רוטנכ�נט טכ� ‏ח ם�תטב ג�ע�םן�נג�נכטך לטססטיאס�ם� עאל כ�יאד�עכ� יונטם� יועטנלטרהטנ. ֳאנ� הצרל�ם� רטהה�עט םטפנ�ע הףי�ףסף, ג�ע�םן�נג�נכטך נףשף לצ�ככטפטם «ֱטח�» נ�הטפכט רוטנטםה� ה� שאךטלהטנ:

�ח�כה�ם ְנאח במיף ןאנçaכאnל�ר ג�ע�םטם,

ָםהט ה� ןאנאס�ם�ם ןאנאס� דאכל�ר בטח�. (�.ֺצנהמ�כף «ֹףנהףלא דףנבאםה�נ ס‏חצל», ֱאך�, «ׁאבאש» - 2005, ס6-7) (508 ס.)

ְךאהולטך ֱ.ֽ�בטיוג שאדכ� יאח�נ ךט, ל�ם טםאם�נאל ךט, צנ�ךה�ם ‎�כהטיט צקצם ג� ףסעאכ�דכא יאח�כה�� צקצם בף �כא רוטנכ�נ ֳאנאבא� ף�נףםהא, ֲ�ע�ם ף�נףםהא ה‏יצרכ�נה� לצעכ�ד ץאכד�ל�ח�ם ךאנ�םא ‎�כ�ת�ך, ‏ח ם�תטב ג�ע�םן�נג�נכטך לטססטיאס�ם� עאל כ�יאד�עט טכ� יונטם� יועטנ�ת�ךהטנ (ֱ.ֽ�בטיוג «ֹףנהףלא דףנבאםה�נ ס‏חצל» ךטעאב�םא ‏ם ס‏חה�ם ס.7)

�.ֺצנהמ�כףםףם ג�ע�םן�נג�נכך נףשףםהא יאחה�� רונכ�נט רצבש�סטח אינ�תא ע�הדטדאע ע�כ�ב והטנ. ּאנאדכ�ה�נ ךט, 1990-ת� טכה� ְח�נבאיתם מנהףסףםףם ה‏יצרך�םכטיטםט, ד�שנ�לאםכ��ם� ‎‏חכ�נט טכ� ‎‏נ�ם ראטנ דאנ� הצרל�ם� ‎צתכצ ש�ה�-דמנץף ‎�כטנ:

ׂמנןא��לא ‎‏ח הטךל� ס�ם,

�‏חצם� ‎צככ� ס�ץאנאל.

׳�ץאנהאנאל תטי�נטםט,

ֱא�נ�ם� רטר� עאץאנאל.

׳�םכטבוכ סמיכף ה�כטי�ל,

ׁאגארהאם ‏ענצ כ�כטי�ל.

�אגאכאםל�ר הא� סוכטי�ל,

ֳאיאכאנ יאנ�ב אץאנאל.

ײסעצםה�ם 2 טכ ךוק�םה�ם סמםנא ראטנטם רוטנכ�נטםה� ש�ה�-דמנץף שטססט ‏כ�חטיטנ, את�םאתאדכ� ל��כףבטיי�עטלטח ראטנטם צנ�יטםט הטהטב ןאנקאכאי�נ:

ִ‏םהצ הצרל�ם עאןהא��םא,

׳טק�ךכט-‎צככצך דאכלאה�.

ֱאר�ל�חא סמגףנלא�א

ֲ�ע�םה� ךצככצך דאכלאה�

׳א�האר ןמוחטיאל�חהא �צסוים ֺצנהמ�כףםףם ֳאנאבא� לצשאנטב�סט ל‏גחףסףםהא יאנאעה�� ס�נכ�נטםה�ךט טהויאכאנ בארהאם-בארא שףלאםטחל ל�פשףלףםףם טםטךאס�ה�נ הוס�ך ס�שג ועל�נטך. ֱף שףלאםטחל ‎וםטר ל�םאהא יונ צחצםה� טםסאם�ם ץמרב�ץעכטיט םאלטם� ש�נ ם� גאנסא, מםף דמנףלא�� ע‏גסטי� והטנ. ֵעטנאפ וה�ך ךט, הצםי�גט ר�נ ‏ח טבכטס מיףםכאנ� טכ� לויהאםהא אע מיםאהאםהא שףלאםטחל טהויאכאנ� ‏כ�חטיטנ, ש�נ שאםס� בטנ ץאכד�ם �ה�בטייאע� דאםא-דאם, ‏כצל-‏כצל טהויאס�ם� �סאס עףעףנ. �ה�בטייאערצםאס-ע�םדטהקט ֽאהטנ �אבבאנכ� שאדכ� מכאנאד יאח�נ: «ֳ�ההאנכ�דכא, חמנאך�כ�דכא, סאהטחל ג� ם�פסכ� – לטם טככ�נטם בף שויגאםט טםסעטםךעכ�נטכ� דכמבאכ לטדיאסכאנהא קמץ �תאטב בטנ ר�ךטכה� קףכ�ראם קוגטך ןאנאדלאעטך א��כ, ה‏גע�כ�ב םאעףנאכ ל�םעטד �ה�בט נ�דטבטםט – ןמוחטיאם� ‏ח ףכף ל�נע�ב�סטםה� וםהטנל�י�, מםף סמיףד בויטםכ�נטם �יכ�םת�סטם�, גאץע ‏כהצנ�ם ל�ר��כ� ג� שמבבטסטם� קוגטנל�י� טםהט האשא טסנאנכא תאם אע�נ.

ָר�דכ� נמלאםעטךא, ןאנכאד ץ�יאכ, שףלאםטחל, ס�פד�ע ג� ל�נש�ל�ע ךטלט אםכאי�רכאנ בף ‎צם חאלאם�ם ק‏שנ�סטםה� אםתאד טסעושחאכ� בטנ ע�ב�ססצל המ�ףנףנ. ֲ� הצםי�גט ר�נ ‏ח טבכטס מיףםכאנ�םא לויהאם אץעאנאםהא, דףנבאם ‎�ח�םה� טכך ‏םת� «ראטנ ץאכד�» ש�ה�פ ג� צםגאם סוקטנ; ם� ד�ה�נ את� מכסא הא, שוינ�ע המ�ףנסא הא, בוכ�ת� —

ַאכ�ל הצםיא ץויטנץאש�ם קטיםטםט

ֱ�הץאש צקצם ם�נהטגאםא ה‏םה�נטנ.

ּ�כףל מכףנ ךט, ש�דטד�ע�ם ה� בף חאכ�ל הצםיאהא —

��כ� יאח�כלאל�רה�נ ךאלטכ טםסאם ךטעאב�,

ִצםיאם�ם ה�נסכטיטהטנ ב�כך� רויעאם ךטעאב�.

ִאר ךטלט דאכאדכאסאם, הארהאם ףתא ‎‏נצם�נ.

ֳ�כ�םתכאנכא יאח�כאם ‎צםאשס�ח דאם ךטעאב�.

ױ�סע�הטנ ח�לאם�לטח, דאם דףסףנ כאץעא-כאץעא,

�אם� ע�בטב קאנ�סט, שאם� כמ�לאם ךטעאב�?..

״אטנ ץאכד�ם ראטנ מ�כף ב�ר�נ דאנר�ס�םהא סףאכ� בוכ� דמיףנ ג� ע�בטט ךט, טםסאםכ��ם םטתאע�ם� ג� ץטכאס�ם� יום� רוטנטם דאהטנ ם�תטבכטיטםה�, ןמועטך ס‏חצם ותאח�םהא ג� סושנטםה� אנאי�ב-אץעאנ�נ». (ֽ.�אבבאנכ�. «ֹאנאכ� עמנןאד א�נ�ס�יכא…» «�ה�בטייאע» ד�חועט, 6 טיףם 1997). �ףלאםטסע טהויאכאנ �צסוים ֺצנהמ�כףםףם �ס�נכ�נטםה� ס�לטלט טפאה�סטםט עאן�נ. ״אטנ, צנ�יטםט בוכ� לטככ�עטם, ץאכד�ם בצע‏גכצךה� יצךס�ך ח�ךאיא לאכטך ב�ר�נ ‏גכאה� ימכףםהא �סטנ‎�לטנ. �.ֺצנהמ�כףםףם רוטנכ�נטםה� שףלאםטסע הףי�ףכאנ טםסאם ‏לנצםצם ר�נאפ�ע חטנג�סט ךטלט ל�םאכאםה�נ�כ�נ. ׁאכלאם ״�כג�ה�נ�כט יאח�נ ךט, �צסוים ֺצנהמ�כף ֲ�ע�ם� ס�האד�ע שטססכ�נטםטם מ ד�ה�נ לצד�הה�ס ל�חלףםהא ‎‏סע�נל�י� םאטכ מכףנ ךט, ֲ�ע�ם מםףם �דטה�כט סאשטבט מכלאד טסע�י�ם טםסאם ם�ח�נטםה� טכאשט טבאה�ע‎אשא קוגנטכטנ, ג�ע�םהאר אה� ל‏ע�ב�נכ�רטנ, מםףם ף�נףםהא ש�כאך מכם ‏גכאה�ם�ם אה� ג� צםגאם� �ב�הטכ�רטנ. ֲ�ע�ם עאכויטם� כאדויטהכטך טס� ג�ע�םהארכ�ד גטתהאם�ם� טעטנל�ך ר�נ�פ המ�ףנףנ. (ׁ.״�כג�ה�נ�כט. «ֲ�ע�ם� ס�האד�ע, לטככט �ח�ל�ע ג� פ�כס�פט שטךל�עכ�נ ןמוחטיאס�». «ַאלאם» ד�חועט, 1997, ¹3).

H.Kürdoğlu Vətənə sədaqət hisslərinin o qədər müqəddəs məzmunda göstərməyə nail olur ki, Vətən onun əqidəli sahibi olmaq istəyən insan nəzərində ilahi ibadətgaha çevrilir, vətəndaş adı mötəbərləşir, onun uğrunda həlak olan övladının adı və ünavanı əbədiləşir, Vətən taleyinə laqeydlik isə vətəndaşlıq vicdanını itirmək qənaəti doğurur.

Ədəbiyyat

1) ׀.�צכ�כטיוג «�כצלציכ� גצסאכא קאעאם ראטנ», «ֺנוהמ» ד�חועט, 14, 21 אגדףסע, 2004

2) �.ֺצנהמ�כף. «ֹףנהףלא דףנבאםה�נ ס‏חצל», ֱאך� «ׁאבאש» - 2005, ס.24

3) ֱ�ךטנ ֽ�בטיוג «ֹףנהףלא דףנבאםה�נ ס‏חצל» �.ֺצנהמ�כףםףם ויםט אהכ� ךטעאב�םא יאחה�� ‏ם ס‏ח. ס.5-6

4) ֽ.�אבבאנכ�. «ֹאנאכ� עמנןאד א�נ�ס�יכא… «�ה�בטייאע» ד�חועט, 6 טיףם 1997

5) ׁ.״�כג�ה�נ�כט. «ֲ�ע�ם� ס�האד�ע, לטככט �ח�ל�ע ג� פ�כס�פט שטךל�עכ�נ ןמוחטיאס�». «ַאלאם» ד�חועט, 1997, ¹3

׀ֵַ�ֵּ

ׂולא ֺאנאבאץא ג עגמנקוסעגו ֳ.ֺףנהמדכף חאםטלאוע מסמבוכ לוסעמ ג סמגנולוםםמי אח-י ןמוחטט 90-ץ דמהמג. ֿמוע ג�נאזאוע סגמו מעםמרוםטו ך זטחםט םאנמהא, ועמ ענאטהטט ס ןנטסףשוי ֱמכ�‏ ט סמסענא האםטול. ֿמוע גטהטע ןנטקטםף ועמדמ ג םארול נאגםמהףרטט. ׂמסךא ט כ‏במג� ןמועא ך נמהטםו ןנוגנאשאועס� ג ודמ קוסעגו ג בףםע, ג ןנט�ג ך בונ�בו ןנמעטג חאץגאעקטךמג.

SUMMARY

The Theme of Karabagh in the contemporary poetry of Azerbaijan in the 90^th year takes the important place in the H.Kurdoglu. The last of land, the tragedy of the people, the theme of being a refuge are expressed with high manner of expression. The poet sees the reason of occupation of our land in indifference and forgetfulness.

The poets regret of Motherland are become to rebellion, grief and sadness

Gözəl Ağayeva

MILLI DEMOKRATIK HƏRƏKAT DÖVRÜNDƏ

GÜNEY AZƏRBAYCAN POEZIYASININ ƏSAS ISTIQAMƏTLƏRI

1941-ci ildə Güney Azərbaycanda Rza şah rejiminin dağılması, milli mətbuatın bərpası ədəbi mühitin yenidən canlanmasına səbəb oldu. Ölkədəki ictimai-siyasi proseslər Güney Azərbaycan şairlərinin bədii yaradıcılığına əhəmiyyətli dərəcədə təsir göstərib, müraciət obyektlərini konkretləşdirdi. Onlar hədəfi qeyri-müəyyən olan şikayət məzmunlu əsərlərin, gözəlləri vəsf edən qəzəllərin dövranının sona çatdığını anlayaraq zamanın tələbi ilə ayaqlaşmağa çalışırdılar. İstər şairlər, istərsə də oxucular hər şeydən əvvəl yaşadıqları ölkənin vətəndaşları, milli-demokratik hərəkatın fəal iştirakçıları idilər. Professor Sabir Əmirov “Cənubi Azərbaycan milli-demokratik ədəbiyyatı (1941-1990-cı illər)” kitabında yazır ki, o dövrdə yaranmış ədəbiyyat “həm mövzu etibarilə, həm də obyektiv aləmin təqdimində istifadə edilən bədii vasitələr cəhətdən özündən əvvəlki ədəbiyyatdan fərqlənirdi” (7, s.20). Gənc Balaş Azəroğlu hələ 30-cu illərin sonunda yazmışdı:

Mən nə şah, mən nə sultan, nə yaraşıq, nə zinət,

Nə əfsanə, nə mələk, nə saray, nə səltənət…

Nə peymanə, nə saqi, nə şərab şairiyəm,

Azadlığın carçısı, inqilab şairiyəm (5, s.18).

Milli demokratik hərəkat dövründə Güney Azərbaycan poeziyasında ictimai-siyasi mövzular başlıca yer tuturdu. Şairlər əsərlərində vətən, millət, azadlıq mövzularına üstünlük verirdilər. Bu da təbii idi. Çünki uzun illərdən bəri fars millətçiləri Azərbaycan xalqına və onun yaşadığı əraziyə məxsus olan hər bir şeyi farslaşdırmaqdan ötrü, necə deyərlər, əllərindən gələni əsirgəməmiş, Rza şahın diktatorluq rejimi isə şovinizmin kulminasiya nöqtəsi olmuşdu. Vətən mövzusunda yazılmış əsərlərdə doğma yurdun rəngarəng təbiətinin təsviri, ölkənin tarixi keçmişi öz bədii ifadəsini tapırdı. Bəzən konkret olaraq Azərbaycana, Təbrizə, Zəncana, Ərdəbilə, bəzən isə ümumiyyətlə, doğma yurda müraciətlə yazılmış şeirləri birləşdirən ümumi cəhət onlarda əksini tapan vətən sevgisidir. O vaxta qədər əsasən qəzəl janrında yazmış Əli Fitrətin “Vətən eşqi” şeirində oxuyuruq:

Mənim yarım diyarımdır, dəxi bir özgə yarım yox,

Vətəndən qeyri aləmdə mənim mehrü nigarım yox.

Vətən məftuniyəm, dildə odur, səbrü qərarım yox,

Məhəbbət camını nuş etmişəm peymanə-peymanə (4, s.24).

Gördüyümüz kimi, şairin məftunu olduğu “yarı”, “mehrü nigarı” gözəl bir qız yox, məhz vətəndir. O, “eşq camını” isə məşuqədən ötrü deyil, vətəndən ötrü “içir”. Deməli, klassik formalara, ifadələrə yeni məzmun daxil olurdu.

1941-1946-cı illərdə yazılmış əksər şeirlər vətənin azadlığı naminə İran irticası ilə döyüşə girməyə, onun düşmənlərini məhv etməyə çağıran poeziya nümunələri idi. Məsələn, Mir Mehdi Çavuşi “Azərbaycana xitab” şeirində yazırdı:

Hər əmrin var, söylə mənə,

Söz vermişəm, ana, sənə!

Bir qətrə qandan qorxmaram,

Candan şirindir xoş məram (4, s.117).

Bu misralar həmçinin Seyid Cəfər Pişəvərinin nitqlərindən birində işlətdiyi “Qoy bütün dünya bilsin ki, Azərbaycan milləti yaşamaq üçün ölməyə hazırlanmışdır” (10, s.369) kimi çağırışın müasir poeziyada bədii əks-sədası idi.

Bu dövrdə yaranan əsərlərdə mübariz notlarla yanaşı həm də güclü inam ruhu əksini tapırdı. Şairlər xalqın irtica ilə mübarizədən qalibiyyətlə çıxacağına ürəkdən inanırdılar. 1941-1946-cı illərdə Güney Azərbaycan şairlərinin əsərləri xalqın milli-azadlıq hərəkatına kömək edir, zəhmətkeş kütlələri mübarizəyə ruhlandırırdı.

Diktatorluq rejiminin süqutundan sonra Güney Azərbaycanda çoxlu ictimai-siyasi təşkilatlar yaranmışdı. Lakin çox zaman həmin qurumların rəhbərlərinin ancaq öz mənafelərini güdərək müəyyən bir imtiyazla kifayətlənmələri xalqın həyatında nəinki mütərəqqi dəyişiklik yaratmır, əksinə, vəziyyəti getdikcə mürəkkəbləşdirirdi. Əslində vətən və xalq yolunda həqiqi xidmət göstərəcək bir təşkilat yox dərəcəsində idi. Deməli, Azərbaycan xalqının acınacaqlı vəziyyətinin səbəblərindən biri də müxtəlif qrupların başında duran imkanlı şəxslərin öz məhafeləri üçün çalışmasında idi. Məmmədəli Səfvət “Eylərəm” adlı qəzəlində yazırdı:

Görmürəm bir kəs vətənçin ağlaya, qəmgin ola,

Könlümü böylə qəmilə zarü naşad eylərəm.

Hər gələn bir növ ilə viran edər bu ölkəni,

Bir həya etməz, deyər: mən mülkü abad eylərəm (6, s.19).

1941-1946-cı illər Güney Azərbaycanın həyatında elə bir dövr idi ki, vətənin taleyi xalqın bütün təbəqələrinin birləşərək irticaya qarşı mübarizə aparmasından asılı idi. Tədqiq olunan dövrün poeziyasında əhalinin müxtəlif təbəqələrinin ittifaqının əhəmiyyətindən bəhs edən əsərlərə tez-tez rast gəlmək mümkündür. Əli Fitrətin “İttihad”, Müzəffər Dirəfşinin “Birlik”, “El gücü, sel gücü”, Ələkbər Dehxudanın “Fəqr hümməti” və s. əsərləri xalq kütlələrini düşmənə qarşı vahid cəbhədən mübarizə aparmağa çağırırdı.

Güney Azərbaycan poeziyasında təxirəsalınmaz məsələlərdən biri də xalq həyatının bədii boyalarla əks etdirilməsi, mövcud şəraitdə əhalinin qarşılaşdığı problemlərin səbəblərinin açıqlanması və real vəziyyətdə ona düzgün çıxış yolunun göstərilməsi idi. Mirzə İbrahimovun “Həyat və ədəbiyyat” kitabında oxuyuruq: “Hazırda Cənubi Azərbaycanda yaranan ədəbiyyatın əsas qayəsi xalqa xidmət etmək, vətənin xoşbəxtlik və səadəti yolunda çalışmaq, vətənpərvərlik ruhunu gücləndirmək, xalq və vətənin qeydi ilə yaşayan idraklı vətəndaşlar yetişdirməkdir” (8, s.66). Təsa-düfi deyil ki, Mir Mehdi Etimad “Qalmaz” qəzəlində yazmışdır:

Əlindən tut bu xalqın, gör nədir dərdi, əlac eylə,

Adı insan olan öz kütləsindən bixəbər qalmaz.

Bacardıqca elə bu ölkədə öz xalqına xidmət,

Həqiqət qarşısında çün bu xidmət bisəmər qalmaz (6, s.63).

Güney Azərbaycan poeziyasında biz tez-tez xalqın narazılığını ifadə edən əsərlərlə rastlaşırıq. Bu narazılıq nədən doğmuşdu? Hər addımda məmurların özbaşınalığı, rüşvətxorluğu ilə qarşılaşmaq mümkün idi. Öz haqqını tələb edən kəndlini ən ağır fiziki işgəncələr gözləyirdi. Xalq dövlət idarələrində fars məmurlarının bürokratizmindən, rüşvətxorluğundan, təhqiramiz münasibətlərindən cana doymuşdu. “Bülbül” imzası ilə yazılmış “Əhər şəhərinin tazə mənzərəsi” adlı şeirdə oxuyuruq:

Azadlıq üçün kəndli əgər zövq edərsə

Öz fikrini bu məqsəd üçün sövq edərsə

Xainluğuzu boynuza gər tövq edərsə

Al rüşvəti, vur şallağı qopsun dəridən ət,

Tale sənə vermiş yeni bir dadlığa fürsət (1, ¹12, 1320).

Qeyd edək ki, xalqın hüququnun pozulmasının, onun pis şəraitdə, ehtiyac içində yaşamasının əsas səbəblərindən biri də “millət vəkili” adını daşıyanların əhaliyə olan nəinki laqeyd, hətta yeri gəldikdə düşmən münasibətləri idi. “Şeytan” imzası ilə verilmiş şeirdə müəllif onların xalqın sərvətini soymağını, məclisdə passiv olmalarını, Tehran hökumətinin istəyinə uyğun sənədləri imzalamalarını, əhalinin sosial rifahı naminə tədbir görməmələrini və hər anda öz mənafelərini güddüklərini ifşa edirdi:

Adınızı qoyduz vəkili-xeyirxahi məmləkət,

Eylədiz təsvib hər əmri beduni məşvərət…

Qarətü tarac əlin əvvəl siz açdız millətə,

Binəva məxluqu ey tarac edənlər əl çəkin (1, ¹120, 1320).

Şairlərin yaradıcılığında xalqı cəhalətdə saxlayan, cürbəcür yalan vədlərlə sərvət toplayan zahidlərin, ikiüzlü ruhanilərin tənqidi də mühüm yer tuturdu. İbrahim Zakir əsərlərindən birində belə fırıldaqçı ruhanilərin daha başqa bir simasını, onların qəddarlığını ifşa etmişdir:

Bağlatdırırsan, vurdurursan rəyətə şallaq,

Arvad-uşağı gendən edir nalə və əfğan.

Bu zülmü edərsən yenə də islam olursan,

Haqq söz deyirəm, tez verirsən küfrümə fərman (6, s.40).

1941-1946-cı illərdə Azərbaycanın inkişafına, xalqın mədəni yüksəlişinə mane olan amillərdən biri də kor-koranə təqlidçilik idi. Xatırladaq ki, Rza şah yerli şəraiti nəzərə almadan Avropa ölkələrinin idarəçilik metodlarını İranda tətbiq etmişdi. Təsadüfi deyil ki, Avropa xalqlarını, xüsusən almanları təqlid edən hakim dairələri Güney Azərbaycan şairlərinin əsas tənqid hədəfi idi. Bu sahədə xüsusən “Həddad” təxəllüslü Ələkbər Pakzadın əsərləri (“Ax neyləyim”, “Budur təməddün əgər”, “Olar” və s.) diqqəti cəlb edir. Şairin fikrincə, insanın düşüncəsi, dünyagörüşü irəli getməlidir, zahiri yox:

Qarğa istir yeriyə qaz kimi, amma ki yazıq,

Yeriyənmir, atılır, yaxşı qaçanmır yenə də.

Gündə bir mod dəyişir, özgəyə təqlid eləyir,

İstir almanlı ola, leyk olanmır yenə də.

Fikri lazımdı dəyişmək, nə libası, nə dili,

Kəc gedir qafiləniz, yolda dayanmır yenə də (6, s.91).

Şair həmvətənlərinin ağır yaşayışını, kəskin sosial fərqi, üstəlik kəndlərdə əhalinin cəhalət içində ömür sürməsini, şəhərlərdə kübar təbəqələrin cürbəcür ədalarla özlərini əcnəbilərə oxşatmasını xalqın faciəsi hesab etmişdir.

1941-1946-cı illər Güney Azərbaycan poeziyasında əksini tapmış məsələlərdən biri də ikiyə bölünmüş xalqın ayrılıq həsrəti idi. Zahirən Araz çayı ilə ikiyə bölünmüş Azərbaycan xalqının hər bir övladının qəlbində bu həsrət dərin yer salmış və nəsildən-nəslə keçmişdir. Ələkbər Səbanın “Köşgü balaban” adlı məqaləsində oxuyuruq: “…Təbriz əhalisi öz əziz və sevimli vətəndaşlarının ayrılığından qəmgin və mütəəssir olub, ürəklərinin əlaqə və məhəbbətini bir çox hərəkətlər və nümayişlər vasitəsilə göstərirdilər… Bu ürəkdən olan təsirin nəticəsində xalq bir cür oyun icad etdi ki, adına “Köşgü balaban” deyirdilər” (3, ¹3, s.33). Şair Hilal Nasirinin bu oyun nəğməsindən istifadə edərək yazdığı eyni adlı şeiri maraqlıdır. Əsərdə ikiyə bölünmüş xalqın ayrılığı, ana-bala, qardaş, bacı həsrəti ifadə olunmuşdur.

Ana çığırır: “Vay, balam hanı?”

Bala çığırır: “Vay, anam hanı?”

Mələr qoydun sən hər iki canı!

Köşgü balaban Araza baxar,

Arazın suyu gözlərdən axar (2, ¹27, 1941).

Ümumiyyətlə, əksəriyyəti Araza müraciətlə yazılmış şeirlərdə bir xalqın iki yerə parçalanmasında sanki bu çay günahkardır. Əslində isə baiskarları, yəni tamahkar Rusiya və İran hakim dairələrini, onların yerlərdə olan əlaltılarını yaxşı tanıyan şairlər belə xitabdan bir ədəbi priyom kimi istifadə etmiş və xalqın illər boyu daşıdığı, nəsildən-nəslə keçən həsrətini poeziyanın dili ilə ifadə etməyə müvəffəq olmuşlar.

Güney Azərbaycan poeziyasında faşizmə nifrət də müəyyən yer tuturdu. Bir tərəfdən Rza şahın faşistpərəst siyasəti, digər tərəfdən sovet hərbi hissələrinin tərkibində gəlmiş ziyalıların Güney Azərbaycanda milli mətbuatı bərpa etmək, yerli əhalini ərzaq və zəruri mallarla təchiz etmələri və həyata keçirdikləri digər tədbirlər xalqın faşizmə nifrətini getdikcə artırırdı. “Ona görə bütün mütərəqqi şairlər həm ciddi, həm də satirik qələmlə faşizmə qarşı barışmaz mübarizə ruhu ilə yazıb-yaradırdılar” (9, s.76). Məhəmməd Biriyanın (“Röya”, “Dolaşma”), Mir Mehdi Çavuşinin (“Mənzum hekayə”, “Hitlerin növhəsi”), Yəhya Şeydanın (“Hitlerin zəban hal”), Cəfər Kaşifin (“Hitlern etirafı”) yaradıcılığında faşizmin tənqidi xüsusi yer tuturdu.

Milli-demokratik hərəkat dövründə Güney Azərbaycan poeziyasının yaradıcıları eyni zamanda xalqın azadlığı uğrunda düşmənlə vuruşan fədailər idi. Deməli, o illərin poeziyası həm də fədai şairlərin poeziyası idi. Mir Mehdi Etimad, İbrahim Zakir, Yəhya Şeyda, Cəfər Kaşif, Məhəmmədəli Fəxrəddini Məhzun, Müzəffər Dirəfşi, Quluxan Borçalu, Məhəmmədəli Düzdüzani və başqalarının əsərlərində vətən fədailərinin tərənnümü geniş yer tuturdu. Bulud Qaraçurlunun “Fədailər marşı”nın hər misrası fədailərin arzu və niyyətlərini ifadə edir. Əsərdə onların haqqı tələb etməsi və bu yolda canlarını belə əsirgəməyəcəkləri tərənnüm olunur. Əks halda fədailər məzlumların əziyyət çəkmələrinə, təqiblərə məruz qalmalarına dözə bilməyəcəklər. Ya vətəni azad etməli, ya ölməli:

Həqq istərəm, həqq yolunda candan keçmək rəvadır,

Bu ölümdən geri durmaq məzlumlara cəfadır,

Səngərlərdə qana batmaq dərdimizə şəfadır,

Qoy mən ölüm, ibrət alsın bizdən sonra hər gələn,

Çün azadlıq istəyirəm, bir də azad bir vətən (4, s.350).

Milli Hökumət qurulandan sonra poeziyada milli məsələyə münasibət aparıcı yer tutdu. Əli Fitrət, Mir Mehdi Etimad, Hüseyn Səhhaf, Müzəffər Dirəfşi, Mir Mehdi Çavuşi, Yəhya Şeyda və Balaş Azəroğlu Milli Hökumətə həsr etdikləri şeirlərində vətənin qəhrəmanlıq tarixini, Milli Hökumətin qurulmasını, Milli Məclisin seçilməsini tərənnüm etmələri açıq-aşkar demokratik ruhlu qələm sahiblərinin məfkurə cəbhəsinin möhkəmləndiyini göstərirdi.

1941-1946-cı illərdə GüneyAzərbaycanda yaranmış ədəbiyyat doğma ana dilində yazılmışdı. Məlum olduğu kimi, demokratik hərəkatda qarşıya qoyulmuş əsas məqsədlərdən biri millətin ana dilində təhsil alması, yazıb-yaratması hüququnun özünə qaytarılması idi. Demək olar ki, əksər şairlərin yaradıcılığında Azərbaycan dilinin tərənnümü, qədimliyi ön plana çəkilərək öz bədii əksini tapmışdır. Məhəmmədbağır Niknam “Doğma dilim” şeirində ilk təlimini anasından Azərbaycan dilində aldığını söyləyirdi. O, Azərbaycan dilinin qədimliyini poetik dillə oxuculara belə çatdırır:

Bu vətənin dağı, daşı, torpağı

Aşinadır Azərbaycan dililə.

Söhbət edir qızılgülün yarpağı

Bülbül ilə Azəristan dililə (4, s.247).

Mir Mehdi Çavuşi yaradıcılığında da dil məsələsinə toxunulmuşdur. “Dilimi” adlı şeirində şair dilinin qədimliyindən söz açır, əsrlərin tufanından qalib çıxdığını iftixarla söyləyir:

Bir çıraqdır ki, onu yandırıb əvvəldə zaman,

Söndürəmməz olar, gər min kərə tufan dilimi (2, ¹134, 1945).

1941-1946-cı illər Güney Azərbaycan poeziyası yalnız inqilabi ruhlu şeirlərdən ibarət olmamışdır. İstər heca, istərsə də əruz vəznində yazılmış əsərlərdə məhəbbət lirikası nümunələrinə rast gəlmək mümkündür. Məhəbbət lirikası özünü aşıq poeziyasında daha qabarıq göstərmişdir. Bu baxımdan Aşıq Hüseyn Cavanın qoşma və gəraylıları maraqlıdır. Onun nəzərində:

Əsl gözəl bəzək vurub bəzənməz,

Ay qabağa cığa tellər düzülməz.

Cavan Hüseyn heç sevgisiz dözəmməz,

Düşəndə yadına yar baxışları (4, s.283).

Mir Mehdi Etimad, Əli Fitrət, Yəhya Şeyda, Mir Mehdi Çavuşi, Müzəffər Dirəfşi və başqa şairlərin də yaradıcılığında sevgi hisslərini tərənnüm edən şeirlər vardır. Lakin janr və dil baxımından onların əsərləri daha çox klassik dövrün poeziya nümunələrini xatırladır və elə bir orijinallığa malik deyildir.

Cənubi Azərbaycan poeziyasında romantik şeirin də maraqlı nümunələrinə rast gəlmək mümkündür. Bu baxımdan Həbib Sahirin yaradıcılığı diqqəti cəlb edir.

Ay başqa bir dünyanı aydınladarkən mənim,

Xəlvət olan evimi ulduzlar aydınladır.

Röyaya dönmüş gecə ağır nəfəs alarkən,

Mənim o yanıq könlüm ulduzlara ucalır (4, s. 174).

Şairlərin yaradıcılığında gənc nəslin tərbiyəsi də mühüm yer tuturdu. Ələkbər Dehxuda, Mir Mehdi Etimad, Mir Mehdi Çavuşi, Hilal Nasiri, aşıq Hüseyn Cavan gənclərdə vətənpərvərlik, alicənablıq, səmimilik və s. müsbət keyfiyyətlər tərbiyə edən əsərlər yazırdılar. Mir Mehdi Çavuşinin “Tənbəl oğula atanın nəsihəti” əsərində ata oğlunu tənbəl olmamağa, zəhmətə, təhsil almağa, elm öyrənməyə, ədəbli olmağa çağırır:

Müftə bir loğma çörək heç kəsə verməzlər inan,

Gərək insan özünə iş görə kim qeyrəti var.

Bil ki, zinət deyilən elm və ədəbdir bəşərə,

Hər kəsin varsa, onun xalqa böyük minnəti var (6, s.138).

Ümumiyyətlə, 1941-1946-cı illər milli demokratik hərəkat dövrü Güney Azərbaycan poeziyasında yeni bir mərhələdir. Bu dövr ədəbiyyata vətənpərvərlik, xəlqilik, millilik kimi yeni məzmunlu mövzular gətirdi. Ədəbiyyatda olan boşluğun yerini mübariz və nikbin ruhlu yeni-yeni əsərlər tutdu. Sözsüz ki, bu əsərlər ictimai-siyasi həyat hadisələrinin tələbi nəticəsində meydana gəlmişdi. Həyatla səsləşən, vətəni, xalqı, azadlığı tərənnüm edən əsərlər bədii cəhətdən qüvvətli və ya zəif olmasına baxmayaraq, səmimi hisslərin tərənnümü kimi müsbət qiymətləndirilməlidir.

Ədəbiyyat:

1. “Azərbaycan” qəz., Təbriz, 1320, ¹12

2. “Vətən yolunda”, qəz., Təbriz, 1941, 1945

3. “Azərbaycan” jurnalı, (ərəb əlifbasında), Bakı, 1946

4. “Şairlər məclisi” məcmuəsi, Təbriz, 1945, ¹3-4

5. Azəroğlu B. Seçilmiş əsərləri. 2 cilddə, I c., Bakı: Azərnəşr, 1970, 303 s.

6. Cənubi Azərbaycan ədəbiyyatı antologiyası, 4 cilddə, III cild, Bakı, Elm,1988, 550 s.

7. Əmirov S. Cənubi Azərbaycan milli-demokratik ədəbiyyatı (1941-1990-cı illər), Bakı, 2000

8. İbrahimov M. Həyat və ədəbiyyat. Bakı: Azərnəşr, 1947, 212 s.

9. Məmmədova A. Güney Azərbaycan: mərhələlər, təmayüllər, etüdlər. Bakı Universiteti nəş., 1998, 321 s.

10. Pişəvəri M.C. Seçilmiş əsərləri. Bakı: Azərnəşr, 1984, 430 s.

׀ ֵ ַ � ּ ֵ

ֲ סעאע�ו, סס�כא�ס� םא מבשוסעגוםםמ-ןמכטעטקוסךטו ןנמצוסס� ט הנףדטו המךףלוםע�, םאףקםמ מבמסםמג�גאועס� ןנטקטם� גמחםטךםמגוםט� םמג�ץ עול ג �זםמ ְחונבאיהזאםסךמי כטעונאעףנו ט אםאכטחטנף‏עס� מבנאחצ� ןמ‎חטט 1941-1946-ץ דמהמג. ּמזםמ סךאחאע�, קעמ חהוס� ב�כט מץגאקום� במכ�רטםסעגמ עול, ך ךמעמנ�ל מבנאשאכטס� ןמ‎ע�.

S U M M A R Y

In this article referring to socio-political processes and other documentations in South Azerbaijan the reason of establishment of new themes in literary environment was grounded scientifically and poetry examples of 1941-1946 have been analyzed. It is possible to say that majority of themes which poets address are covered here.

ְכטוגא ֳ‏כ�ד‏ם ״ףך‏נ ך�ח�

ֲׁ�ַ� ּ.ֱָ׀ְֳָּ־ְֲ ׁ ׀׃ֺׁׁ־ֹ ֵָֻׂ׀ְׂ׃׀־ֹ

ׁ סונוהטם� ױױ גוךא, אחונבאיהזאםסךא� כטעונאעףנא גסעףןאוע ג ךאקוסעגוםםמ םמג�י ןונטמה סגמודמ נאחגטעט�, ץאנאךעונטחף‏שטיס� צוכ�ל נ�המל ץףהמזוסעגוםם�ץ טםםמגאצטי, ךמעמנ�ו ןמסעוןוםםמ לום�‏ע מבכטך כטעונאעףנ�. ְחונבאיהזאםסךא� כטעונאעףנא ןנמרכא סכמזם�י ןףע�, מחםאלוםמגאםם�י טהויםמ - ‎סעועטקוסךטלט טסךאםט�לט וו כףקרטץ ןנוהסעאגטעוכוי ט עגמנצמג.

ֻטעונאעףנא ג 50-�ו, א עאךזו ג 60-�ו דמה� ב�כא ןנמהףךעטגם�ל ג סל�סכו םמג�ץ עגמנקוסךטץ מבנועוםטי ט ןנמטחגוהוםטי, סמחהאםם�ץ ג זאםנאץ נמלאםא, ןמגוסעט, נאססךאחא.

ױףהמזוסעגוםםא� כטעונאעףנא, ףעגונזהא‏שא� םמגמו, ןונוהמגמו, ןנוךנאסםמו, במנועס� סמ גסול סעאנ�ל, םאץמה�שטלס� ג ןנמצוססו חאדםטגאםט�. ֲ ןונטמה� ףסטכוםט� מבשוסעגוםםמי ט סמחטהאעוכ�םמי הו�עוכ�םמסעט םאנמהא נמכ� כטעונאעףנ� םומב�קאיםמ ןמג�ראועס�.

ֽאנמהם�י ןטסאעוכ� ְחונבאיהזאםא ּטנחא ְזהאנ מדכ� ָבנאדטלמג מעםמסטעס� ך קטסכף עוץ ץףהמזםטךמג סכמגא ױױ גוךא, ךמעמנ�ו גסוי סגמוי עגמנקוסךמי הו�עוכ�םמסע�‏ סןמסמבסעגמגאכט נאחגטעט‏ םארוי כטעונאעףנ�. ֵדמ לםמדמדנאםםמו עגמנקוסעגמ, מעכטקא‏שווס� םאןנ�זוםם�לט ןמטסךאלט ץףהמזוסעגוםםמי פמנל�, דכףבמךטל מסל�סכוםטול ב�עט�, םונאחנ�גםמ סג�חאםםמו ס טסעמנטוי ט סודמהם�רםטל הםול, סעאכמ ןנוהלועמל גסוסעמנמםםודמ, דכףבמךמדמ טחףקוםט� ג אחונבאיהזאםסךמל כטעונאעףנמגוהוםטט. ־צוםטגא� עמ טכט טםמו �גכוםטו כטעונאעףנ�, מם סנאגםטגאוע ט סמןמסעאגכ�וע ודמ ס מעסעמ�שטל מע םודמ הנףדטל �גכוםטול, עמ וסע� נאחהגטדאוע נאלךט טססכוהמגאםט�, גגמהטע �גכוםטו ג ךנףד סףשוסעגף‏שטץ ג הנףדטץ כטעונאעףנאץ �גכוםטי, ן�עאועס� ג�הוכטע� ודמ סג�חט ט עוםהוםצטט, ןמחםאע� םו עמכ�ךמ ג לאסרעאבאץ כטעונאעףנ�, ודמ סמחהאגרוי, םמ טססכוהמגאע� גמ גנולוםט טסעמנטקוסךט ט סממעםמס� סמ גסוי לטנמגמי כטעונאעףנמי. ֱכאדמהאנ� עגמנקוסךמלף מסגמוםט‏ ןונוהמג�ץ ענאהטצטי נףססךמי ט וגנמןויסךמי כטעונאעףנ�, אחונבאיהזאםסךא� כטעונאעףנא ךאקוסעגוםםמ לום�כאס�, ןנטמבנועא� גסו במכ�רף‏ ךנטעטקוסךף‏ םאןנאגכוםםמסע�. ָםעוםסטגםמו נאחגטעטו אחונבאיהזאםךמ – נףססךטץ סג�חוי, סמןנטךמסםמגוםטו ס נףססךמי כטעונאעףנמי, סןמסמבסעגמגאכמ מבמדאשוםט‏ טהויםמדמ סמהונזאםט� ןנמטחגוהוםטי אחונבאיהזאםסךטץ ןטסאעוכוי.

ַםאךמלסעגמ ּ.ָבנאדטלמגא ט ןנמטחגוהוםט�לט נףססךטץ ןטסאעוכוי םאקאכמס� ושו ג נאםםוי למכמהמסעט, בףהףקט וש¸ ףקוםטךמל. ׁאל ּ.ָבנאדטלמג גסןמלטםאכ מב ‎עמל: «׀אססךאח� ְ.ּ.ֳמנ�ךמדמ םאסעמכ�ךמ ןכוםטכט לום�, קעמ � המ דכףבמךמי םמקט םו למד מעמנגאע�ס� מע ךםטדט. � קטעאכ סענאםטצף חא סענאםטצוי, בףהעמ גמכרובם�י םאןטעמך… «ֳמנ�ךמגסךא� נמלאםעטךא, בףהעמ לטפטקוסךא� מדםוםםא� ןעטצא ׁטלףנד – גושא� ןעטצא, ףםמסטכא לום� םא סוה�למו םובמ». ֲ נאססךאחאץ ֳמנ�ךמדמ ּ.ָבנאדטלמגא, מסמבמ ןנטגכוךאכט בכטחךטו םאצטמםאכ�םמלף הףץף אחונבאיהזאםצוג קונע� ץאנאךעונא: סלוכמסע�, רטנמעא םאעףנ�, ןמם�עטו המסעמטםסעגא.

ֿנמטחגוהוםט� ֳמנ�ךמדמ, מסעאגטכט ג הףרו ּ.ָבנאדטלמגא במכ�רף‏ כ‏במג� ך נףססךמי כטעונאעףנו. ֿנט סמןמסעאגכוםטט נמלאםעטקוסךטץ נאססךאחמג ְ.ּ.ֳמנ�ךמדמ «ֿוסם� מ ׁמךמכו», «ֱףנוגוסעםטך» ס ןמגוסע�‏ ּ.ָבנאדטלמגא «ֱףנוגוסעםטך» עוסםמו סמןנטךמסםמגוםטו טץ עגמנקוסךטץ ןנטםצטןמג ט םנאגסעגוםם�ץ ןמחטצטי ג ץףהמזוסעגוםםמל גמןכמשוםטט זטחםוםםמי פטכמסמפטט דונמ�-במנצא ןנמ�גכ�ועס� סמ גסוי מקוגטהםמסע�‏. ֽמ ג מעםמרוםטט ך עול, ךעמ םו נאחהוכ�וע גחדכ�המג דונמוג םא זטחם� ךאך םא במנ�בף, ןנוהןמקטעא� סןמךמיםמו סףשוסעגמגאםטו, למזםמ חאלועטע� סףשוסעגוםםף‏ נאחםטצף. ׂאך, וסכט ְ.ּ.ֳמנ�ךטי, טסןמכ�חף� ןנטול� מסענמי סאעטנ� ט �חגטעוכ�םמי טנמםטט, נוחךמ בטקףוע טחבנאגרטץ ןףע� חאל�ךאםט� ג ףחךמ-סמבסעגוםםטקוסךמל לטנךו, ןףע� ןמכטעטקוסךמי טםהופפונוםעםמסעט, עמ ּ.ָבנאדטלמג ג ‎עמל ןכאםו םו עאך ךאעודמנטקום, במכוו ל�דמך, במכוו דףלאםום. ־ם םו עמנמןטעס� מבגטם�ע�, א ן�עאועס� ןמם�ע� ןסטץמכמדט‏ מב�גאעוכ�. ׁמקףגסעגטו ך סעאנמלף ע‏נולםמלף םאהחטנאעוכ‏, ךמעמנמדמ זטחםוםם�ו מבסעמ�עוכ�סעגא, םומבץמהטלמסע� סמהונזאע� סול�‏ חאסעאגכ�‏ע ףסגמטע� זטעויסךף‏ «כמדטךף» - הוכאע� סגמו הוכמ, מןףסעטג דמכמגף, םו גלורטגא�ס� םט גמ קעמ («מעךאזףס� מע סכףזב�, סול�� ןמהמץםוע ס דמכמהף»), ןנמ�גכ�ועס� ג סםטסץמהטעוכ�םמ-טנמםטקוסךמל מעםמרוםטט ך םולף ױמסנמגא ׀ףחבוץא, ג מןטסאםטט ודמ םוכודךמי סכףזב�.

־צוםטגא� כ‏הוי םו ס ךכאססמג�ץ, א ס מבשוקוכמגוקוסךטץ ןמחטצטי, ּ.ָבנאדטלמג ס במכ�רמי סטלןאעטוי מעםמסטעס� ך ֽףנלףץאללוהף. ׀מסךמר� ט במדאעסעגמ, מךנףזא‏שטו ֽףנלףץאללוהא, םו ןנוגנאעטכט ודמ ג סאלמהמגמכ�םמדמ סםמבא, כטרוםםמדמ קוכמגוקוסךמדמ מבא�םט�. �עמ - המבנ�י, קוסעם�י, םאטגם�י למכמהמי קוכמגוך, מהםאךמ ג סטכף מסמבוםםמסעוי סגמודמ ץאנאךעונא, גמסןטעאםט�, מךנףזא‏שוי סנוה� מם םו קףגסעגףוע ג סובו סטכ� גסעאע� ג נ�ה� במנצמג. «ׂאךטו כ‏הט והגא כט למדףע ג�יעט חא ןנוהוכ� סגמודמ ךנףדא. ־םט סענאהא‏ע, חאלוקא� םוגוזוסעגמ ט םטשועף, םמ םו מעגאזטגא‏עס� גסעףןטע� ס םטלט ג סלונעוכ�םף‏ במנ�בף, טבמ םו גונ�ע ג ןמבוהף».

ֽו נאחהוכ�� גחדכ�המג ױמסנמגא ׀ףחבוץא ט ֽףנלףץאללוהא, ע‏נולם�י םאהחטנאעוכ� ג עמ זו גנול� מעםמסטעס� ך םולף ס גמסץטשוםטול ט ףגאזוםטול, מעהאוע המכזםמו ודמ סעמיךמסעט, ףבוזהוםםמסעט. ׂאךטל מבנאחמל, לוזהף ןונסמםאזאלט ּ.ָבנאדטלמגא, מעסעאטגא‏שטלט ןנמעטגמןמכמזם�ו זטחםוםם�ו ןמחטצטט, םוע עאךמי םוןנומהמכטלמי סעום�, ךאך ף ֳמנ�ךמדמ. ֲ ךאזהמל טח םטץ ּ.ָבנאדטלמג גטהטע ןנוזהו גסודמ קוכמגוךא סמ סגמטלט המסעמטםסעגאלט ט סכאבמסע�לט. ָ ‎עמ, ךאך םאל ךאזועס�, ב�כמ המסעטזוםטול אחונבאיהזאםסךמדמ ןטסאעוכ�, סג�חאםםמו ס ןמג�רוםטול טםעונוסא ך קוכמגוקוסךמי כטקםמסעט, הולמךנאעטחאצטוי כטעונאעףנ�, ץאנאךעונם�לט הכ� רוסעטהוס�ע�ץ דמהמג, ךמדהא ט ב�כא םאןטסאםא ןמגוסע�. ׁל�דקוםטו ךמםענאסעא לוזהף ןנמעטגמןמכמזם�לט ןנוהסעאגכוםט�לט מ סל�סכו זטחםט למזםמ מבת�סםטע� עאךזו עול, קעמ ןמגוסע� ּ.ָבנאדטלמגא - ןנמטחגוהוםטו ג צוכמל נואכטסעטקוסךמו ס ‎כולוםעאלט נמלאםעטךט, א «ֿוסם� מ ׁמךמכו» - סףדףבמ נמלאםעטקוסךמו, דהו נוחךא� ןמכ�נטחאצט� סעמנמם �גכ�ועס� גןמכםו המןףסעטל�ל ט חאךמםמלונם�ל.

׀מלאםעטקוסךטי הףץ, ג מןנוהוכוםםמי לונו מעכטקא‏שטי ןמגוסע� «ֱףנוגוסעםטך», סמסעאגכ�וע מסםמגף נאססךאחא ּ.ָבנאדטלמגא «׃ ךמסענא», ג ךמעמנמל למזםמ םאיעט לםמדמ מבשטץ קונע ס נאססךאחמל ּ.ֳמנ�ךמדמ «ׁעאנףץא ָחונדטכ�». ֳמנ�ךמגסךטי נאססךאח, ושו ג נאםםוי למכמהמסעט ןנמקטעאםם�י ּ.ָבנאדטלמג�ל, מסעאגטכ םוטחדכאהטל�י סכוה ג ודמ הףרו, ןמנאחטג ךנאסמעמי קוכמגוקוסךמדמ ןמהגטדא, סטכ�ם�לט סענאסע�לט, בףיםמי �נךמסע�‏ טחמבנאחטעוכ�ם�ץ סנוהסעג. ֲ נאססךאחו, סמסעמ�שול, ךאך ט ף ֳמנ�ךמדמ, טח ענוץ קאסעוי, דכאגםמו לוסעמ חאםטלאוע כודוםהא מב �כ�הזאםו - םאנמהםמל דונמו, גונםףגרול כ‏ה�ל ןמץטשוםם�י גנאדאלט מדמם�. ־סםמגף ‎עמי כודוםה�, ךאך ט כודוםה� מ ִאםךמ, סמסעאגכ�וע טהו� בוחדנאםטקםמי כ‏בגט ך סגמוי נמהטםו ט סגמולף םאנמהף, נאהט סןאסוםט� ךמעמנמדמ מבא דונמ� ג�נ�גא‏ע טח דנףהט סונהצו. ֳמנ�ךמגסךטו למעטג� ג נאססךאחו ּ.ָבנאדטלמגא נאחנאבאע�גא‏עס� םא םאצטמםאכ�םמל לאעונטאכו, חהוס� ןמךאחאם� נאחכטקם�ו ‎עאן� ג זטחםט �זםמדמ ְחונבאיהזאםא, ןנמהולמםסענטנמגאם במוגמי הףץ אחונבאיהזאםסךמדמ םאנמהא.

ֲמסןנט�עטו דמנ�ךמגסךטץ ענאהטצטי סךאח�גאועס� םו עמכ�ךמ ג סץמהסעגו ס‏זועא כודוםה� מב �כ�הזאםו ט ִאםךמ, םמ ט םא ‎סעועטקוסךמי סעמנמםו נאססךאחא: נמלאםעטקוסךט-ןנטןמהם�עמל סעטכו ןמגוסעגמגאםט�, דטןונבמכטחאצטט מבנאחמג ט ןנטנמהם�ץ �גכוםטי, ןכאגםמי ןמגוסעגמגאעוכ�םמי לאםונו נאססךאחקטךא, ךאך ב� ףגמה�שודמ סכףראעוכ� ג סךאחמקם�י לטנ ןנמרכמדמ. ֽמ ט חהוס� םאצטמםאכ�םא� סןוצטפטךא ג�נטסמג�גאועס� המגמכ�םמ קועךמ, ג��גכ�� סוב� ג םאנמהם�ץ ןמסכמגטצאץ, ןמדמגמנךאץ, נאסס�ןאםם�ץ ג נאססךאחו, ג טסןמכ�חמגאםטט םאנמהם�ץ ןמגונטי, ןוסום.

ֿמלטלמ ְ.ּ.ֳמנ�ךמדמ, ג עגמנקוסךמל נאחגטעטט ּ.ָבנאדטלמגא ס�דנאכ ט ְ.ֿ.׳וץמג, ץףהמזוסעגוםם�י ןנטםצטן ךמעמנמדמ ב�כ� מקום� בכטחמך ולף.

ֲ סעאע�ו «ֲוכטךטי ןנאגהמכ‏בוצ, דוםטאכ�ם�י ץףהמזםטך» ג סאלמל םאחגאםטט ךמעמנמי ןנמסלאענטגאועס� וו מסםמגםא� םאןנאגכוםםמסע� סענולכוםטו נאסךנ�ע� ןמ‎עטךף קוץמגסךמדמ עגמנקוסעגא ג סמקועאםטט ס ודמ דכףבמךמ נואכטסעטקוסךטל סמהונזאםטול, ּ.ָבנאדטלמג, םאח�גאוע ׳וץמגא טסעטםם�ל םמגאעמנמל, מעךנ�גאעוכול םמג�ץ טחמבנאחטעוכ�ם�ץ סנוהסעג, ג עמ זו גנול� ןמהקונךטגאוע ט םמגאעמנסךמו סמהונזאםטו ודמ ןנמטחגוהוםטי, מסגושוםטו םמג�ץ, םטךול םו ענמםףע�ץ ןכאסעמג נףססךמי הויסעגטעוכ�םמסעט. «ׁףנמגא� ןנאגהטגמסע� ג מןטסאםטט זטחםט, �סםא� צוכ� ט ג�סמךטי טהואכ, סכטע�ו ג מנדאםטקוסךמו והטםסעגמ» המגונרא‏ע ט מןנוהוכ�‏ע סןוצטפטךף םמגאעמנסעגא ןטסאעוכ�».

ֲ עגמנקוסעגו ְ.ֿ.׳וץמגא ּ.ָבנאדטלמג ןמךאח�גאוע סגועכף‏ גונף ג בףהףשוו, ןנמבטגא‏שף‏ס� האזו סךגמח� עו ןנמטחגוהוםט�, ךמעמנ�ו נאסךנ�גא‏ע סענארם�ו, ףנמהכטג�ו, �גכוםט� זטחםט. ־בנאשא�ס� ך ןמגוסעט «ֿאכאעא ¹6», דהו, ךאך טחגוסעםמ, האםא מבמבשא‏שא� ךאנעטםא הוסןמעטט ט ןנמטחגמכא ג ׀מססטט, ָבנאדטלמג צטעטנףוע סכמגא ֳנמלמגא, ןנמםטחאםם�ו ףגונוםםמסע�‏ ג חאגענארםול הםו, ךמדהא גמסעמנזוסעגףוע ןנאגהא ט «גמססט�וע חאנ� םמגמי זטחםט».

־סמבמו גםטלאםטו ּ.ְ.ָבנאדטלמג ףהוכ�וע סאעטנטקוסךטל נאססךאחאל ְ.ֿ.׳וץמגא, דהו מבתוךעמל סלוץא סעאםמג�עס� קטםמןמקטעאםטו, במ�חם� גסודמ םמגמדמ, סענאץ ג�יעט חא נאלךט צטנךףכ�נמג, ןנוהןטסאםטי, סןףשוםם�ץ «סגונץף». ֲמסץטשא�ס� עמםךטל לאסעונסעגמל ְ.׳וץמגא ג טחמבנאזוםטט עאךמדמ נמהא ןמנמךמג, ּ.ָבנאדטלמג גןטע�גאוע ג סוב� ט ודמ ענאהטצטט ג ‎עמי מבכאסעט. ֽאהמ סךאחאע�, קעמ המסעטזוםט� נףססךמי ךכאססטךט ג סאעטנטקוסךמל טחמבנאזוםטט מענטצאעוכ�ם�ץ סעמנמם הויסעגטעוכ�םמסעט סעאכט גוכטךמי רךמכמי הכ� ָבנאדטלמגא – ןטסאעוכ�. ֲכט�םטו ׳וץמגא, ׁאכע�ךמגא-�והנטםא, ֳמדמכ� משףעטלמ ןנמ�גכ�ועס� ג עאךמל ודמ נאססךאחו, ךאך «ּאםעטד ֳאסאםמגטק».

ֶטחםוםםא� ןמחטצט� ןטסךאנ� אםאכמקםא פטכמסמפטט ֱוכטךמגא טח נאססךאחא ׳וץמגא «׳וכמגוך ג פףעכ�נו», סהוכאגרודמ סגמטל הוגטחמל סכמגא «ךאך ב� קודמ םו ג�רכמ». ּמזםמ ס ןמכם�ל ןנאגמל סךאחאע�, קעמ דונמי מהםמטלוםםמדמ נאססךאחא ּ.ָבנאדטלמגא ּאםעטד ֳאסאםמגטק - ןנ�למו טץ ןנמהמכזוםטו. �עמע «מקום� מסעמנמזם�י קוכמגוך», ךאך טנמםטקוסךט ץאנאךעונטחףוע ודמ אגעמנ, ןונוסענאץמגשטך ט ב‏נמךנאע, ףסגמטכ «טסעטםף», ןמקונןםףעף‏ טח לםמדמקטסכוםם�ץ סמבנאםטי ט סמגושאםטי, םא ךמעמנ�ץ ב�גאוע, קעמ «ףלם�ו כ‏הט סקטעא‏עס� ףלם�לט ןמעמלף, קעמ הויסעגף‏ע ט ל�סכ�ע כמדטקוסךט», ט בוחףסכמגםמ, ןנטקטסכ�� סוב� טלוםםמ ך ‎עמי ךאעודמנטט כ‏הוי, מם גסו סגמט הויסעגט� ט ןמסעףןךט סענמטע םא מסםמגו םוךמי אבסענאךעםמי כמדטךט ןמגוהוםט�, חא קעמ ןמכףקטכ ןנמחגטשו ּאםעטד ֳאסאםמגטק (םא סאלמל הוכו ודמ חמגףע ּאללוה), ע.ו. ֻמדטךא ֳאסאםמגטק. ׁמדכאסםמ סגמומבנאחםמ ןמם�עמי «כמדטךו» מם נףךמגמהטעוכ� ףקנוזהוםט�, םטךמדהא םו ןנטםטלאוע סאלמסעמ�עוכ�ם�ץ נורוםטי, םו ןמהןטס�גאוע םטךאךטץ בףלאד, םו ןמכףקטג טםסענףךצט‏ סגונץף, עאך ךאך ןאםטקוסךט במטעס� מעגועסעגוםםמסעט, א ושו במכ�רו-ןמעונט המכזםמסעט, ךמעמנא� הכ� םודמ המנמזו גסודמ םא סגועו. ִאזו ןמלמק� ףעמןא‏שולף לאכ�קטךף מם םו נוראועס�, סקטעא� ‎עמ ןנמעטגמנוקאשטל «כמדטךו»: א גהנףד ‎עמע לאכ�קטך ס�ם םוהמסעמים�ץ קכוםמג מבשוסעגא, ט ךעמ-םטבףה� טח גנאדמג ףגטהטע, קעמ מם ולף ןמלמדאוע, עמדהא - ןנמשאי המכזםמסע�!

ׂמקםמ עאך זו, ךאך ֱוכטךמג במטעס� «ךאך ב� קודמ םו ג�רכמ», ּאםעטד במטעס� ג�יעט חא ןנוהוכ� «כמדטקוסךמדמ ןמגוהוםט�». ־הםאךמ, ךאך ב� סץמהם� םט ב�כט םאעףנ� דונמוג ׳וץמגא ט ָבנאדטלמגא נאחכטקםא� ‎ןמץא, םאצטמםאכ�םא� סנוהא, מבשוסעגוםםמ-ןמכטעטקוסךטו ףסכמגט� מןנוהוכ�‏ע ט נאחכטקטו צוכוי ג טץ ג�סלוטגאםטט, ט נאחכטקטו ג סאלמל ץאנאךעונו סלוץא.

ׂגמנקוסךט גמסןנטםטלא� קוץמגסךטו ענאהטצטט סאעטנטקוסךמי עטןטחאצטט - �חגטעוכ�םף‏ טנמםט‏, דנמעוסךמגף‏ חאמסענוםםמסע�, דטןונבמכטחאצט‏, ףלוםטו סמחהאגאע� ךמלטקוסךטו סטעףאצטט, ּ.ָבנאדטלמג ג מעכטקטו מע נףססךמדמ ןטסאעוכ�, נאחגוםקטגא‏שודמ םוםאגטסעםמו ולף מבשוסעגמ, ג ךמעמנמל מם חאה�ץאכס�, טסןמכ�חףוע סאעטנטקוסךמו מסלו�םטו ןמנמךמג הכ� ףעגונזהוםט� סמגנולוםםמי ולף הויסעגטעוכ�םמסעט. ֿמסעףןךאלט ֱוכטךמגא, ןמלטלמ ענףסמסעט חא סוב�, הגטזוע ט סענאץ חא ןונולום� ג מבשוסעגוםםמי זטחםט, ט ‎עמ ןנטגמהטע ודמ ך סכוזךו, המםמסטעוכ�סעגף ט הנףדטל ןמנמךאל. ־ןאסםמסע� בוכטךמג�ץ חאךכ‏קאכאס� ג עמל, קעמ מםט בוסצונולמםםמ געמנדאכטס� ג זטחם� מךנףזא‏שטץ, הףרטכט גסו זטגמו, ן�עאכטס� מךףעאע� גסו גמךנףד ןאףעטםמי לושאםסעגא ט מב�גאעוכ�שטם�. ּאםעטד ֳאסאםמגטק זו ןנאךעטקוסךט םו סןמסמבום ןנטקטםטע� במכ�רמו חכמ, עאך ךאך ודמ הויסעגט� גסענוקא‏ע מעןמנ. ֵסכט ֱוכטךמג גםףראוע כ‏ה�ל סענאץ, עמ ּאםעטד ֳאסאםמגטק סעאםמגטעס� ןנוהלועמל םאסלורוך האזו ף רךמכ�םטךמג. ֱףנםמ נאחגטגא‏שא�ס� זטחם� גכאסעםמ נאחנףראוע גסו «כמדטקוסךטו» ףלמחאךכ‏קוםט� ודמ חאסעאגכ�� הויסעגמגאע� סממבנאחםמ טסעטםםמי כמדטךו. ׂאך, לאכ�קטרךט םאסטכ�םמ ןנמע�דטגא‏ע ודמ נףךף ףעמןא‏שולף, למכמה�ו נאבמקטו ג�םףזהא‏ע ודמ ןמהןטסאע� סלועף נאסץמהמג םא סענמטעוכ�סעגמ סןמנעןכמשאהךט הכ� למכמהוזט, ךמעמנף‏ מם םו ןמהןטס�גאכ ףזו דמה, מזטהא� נףךמגמה�שטץ ףךאחאםטי.

ֱכטחךט ןמ סגמולף ץאנאךעונף פטםאכ�ם�ו סצום� נאססךאחמג ׳וץמגא ט ָבנאדטלמגא, דהו ג דנמעוסךמגמ-ךמלטקוסךמל ןכאםו ןמךאח�גא� סלונע� דכאגם�ץ ןונסמםאזוי, אגעמנ� ןמהקונךטגא‏ע ןנמעטגמוסעוסעגוםםמסע� טץ זטחםוםםמדמ ןמגוהוםט�.

־בנאשא�ס� ך עגמנקוסעגף עמדמ טכט טםמדמ נףססךמדמ ןטסאעוכ�, ּ.ָבנאדטלמג ן�עאכס� ןנמםטךםףע� ג עאים� ודמ ץףהמזוסעגוםםמדמ לאסעונסעגא, טחגכוק� טח םודמ ףנמךט, ענאםספמנלטנמגאע� טץ המסעטזוםט� ג סמבסעגוםםמל עגמנקוסעגו, סהוכאג טץ המסעמ�םטול סגמוי נמהםמי כטעונאעףנ�.

ֺאך טסעטםם�י ץףהמזםטך ּ.ָבנאדטלמג גס‏ סגמ‏ זטחם� ףקטכס� עגמנקוסךט מסגאטגא� המסעטזוםט� ךאך נמהםמי, עאך ט נףססךמי כטעונאעףנ�. ֺאך ףעגונזהאכ סאל ּ.ָבנאדטלמג: «ֲחאטלמסג�ח�, גחאטלמןמלמש� ט גחאטלמגכט�םטו ךאך ג ספונו םארוי זטחםט, עאך ט ג כטעונאעףנו ןנטםמס�ע סגמט ןכמה�. ּ� ףקטלס� הנףד ף הנףדא. �עמ ןנאגטכא םארוי זטחםט, ג עמל קטסכו ט כטעונאעףנםמדמ עגמנקוסעגא».

ֻטעונאעףנא

1. ּ.ָבנאדטלמג. ֳמכמסא זטחםט: ֺכאססטךט ט סמגנולוםםטךט. ׁעאע�ט. ּ., ׁמג.ןטסאעוכ�. 1985, 318 ס.

2. ּ.ָבנאדטלמג. ׁמבנאםטו סמקטםוםטי ג 6-עט עמלאץ. ּ., ױףהמזוסעגוםםא� כטעונאעףנא. 1986, ׂ. �ֲ סענ. 488. סענ.128.

3. ּ.ָבנאדטלמג. ֲוכטךטי ןנאגהמכ‏בוצ, דוםטאכ�ם�י ץףהמזםטך. ֱאך. ׀אב., 1960, ¹24, 29 �םגאנ�, סענ 3.

4. ׁ.ְדאוגא. ׀אסרטנוםטו דמנטחמםעא. ֱאךף, ֵכל – 2006.

5. ׁ.ְסאהףככאוג. ּמנו זטחםט ט ךמנאבכט כטעונאעףנ�. ֱ: 1998.

6. ֳ.ֳףכטוג. ְחונבאיהזאםסךא� כטעונאעףנא. ֱאךף, 2002.

Alxanova Qəmər Söhbali ד�ח�

PEYAMI SAFANƏN DƏRIN PSIXOLOJI ƏSASLARA ƏSASLANAN ROMANLARI VƏ ROMAN QƏHRƏMANLARI

�סכ�ם ׂנאבחמםכף מכאם, 1899-תף טכה� İstanbulda הצםיאיא ‎�כ�ם ־סלאם ֿויאלט, װצחףכט �ה�בט יאנאה�ת�כ��ם�ם שוינאםכאנ�םהאם מכאם, otuz dörd yaşında dünyasını d�yiרmiר רair ָסלאי�כ ׁאפאם�ם מ�כף טהט. O anasının adı olan Bedianı özünə təxəllüs olaraq istifadə etmiרdir. Peyami Safa imzası ilə qələmə aldığı romanları aרağıdakılardır:

«ׁ‏חהו ֺ�חכאנ», «״טלרוך», «ּאשרונ», «ֱטנ ְךראלה�», «�אםאם», «ִמךףחףםתף �אנטתטיו ֺמ�ףרף» («ִמדדףחףםתף ענאגלאעמכמזט ר‏ב�»), «װאעטש – �אנבטיו», «ֱטנ ׂונוההצהצם ׀מלאם�», «ּאעלאחוכ ֽמנאכטיא’ם�ם ֺמכעף�ף» (“Madumazel Noralyan�n kreslosu”), «ֹאכם�ח�ח», «ֱטח ָםסאםכאנ».

�לנצםצם קמץ שטסס�סטםט �ה�בטייאעא ש�סנ וה�ם ֿויאלט ׁאפאם�ם יאנאעה�� ד�שנ�לאםכאנ ש�יאעהאם ‎‏עצנצכלצר, צסכףבף, �ס�נכ�נטם ם�עטת�סט, מבנאחכאנ�ם הטכטםה�ם גונטכלטר פטךטנכ�נ ה�נטם הצרצםת� ג� ח�ךאס�םהאם לויהאםא ק�ץל�רה�נ.

Onun «ֹאכם�ח�ח», «ּאעלאחוכ ֽמנאכטיא’ם�ם kמכעף�ף», «״טלרוך», «ֱטח iםסאםכאנ», «ֱטנ tונוההצהצם rמלאם�» ג� ס. ךטלט �ס�נכ�נi מץףתףכאנ�ם ל�ם�גט ח‏גדצםצ מץראלאדla yanaר�, f�כס�פ�, pסטץמכמ‎טיא ‏ינ�ם�םכ�נטם ע�תנצב� ל�םב�כ�נטם� קוגנטכ�ם �ס�נכ�נהטנ.

ׂטבב ג� ןסטץמכמ‎טיאם�ם מנעאד ם�עטת�סט מכאם «ִמךףחףםתף hאנטתטיו kמ�ףרף» אהכ� �ס�נטם לצ�ככטפט ֿויאלט ׁאפא Q�נב ג� ״�נד m�d�niyy�tl�ri, h�yat t�zi, ictimai-siyasi ukladlar� aras�ndak� k‏ךכצ f�rqכ�נטםטם ע‏נ�עהטיט פאתט�כ�נטn b�dii h�llini «װאעטש – �אנבטיו», «ׁ‏חהו k�חכאנ» נמלאם�םהא verm�י� קאכ�רל�רה�נ.

ׂ�שכטכט נמלאם�ם ב‏יצך ףסעאה� ֿםיאלט ׁאפא שאדד�םהא ֽףנףככאש ְעאק, ֽטשאה ׁאלט ֱאםאנכ�, ןנמפוססמנ ֵלטכ ֱטנמכ maraql� פטךטנכ�נ ס‏יכ�לטרכ�נ:

«…ֱטנ לאךאכוסטםהו עאשכטכ נמלאם�ם�ם ׂצנך והובטיאע�םא בוםטלכו ‎טנהט�טםט ס‏יכויום ֽףנףככאש ְעאק שאךכ�לה�נ בטכלטימנףל. װאךאע, ״טלרוך אה�םהאך� אתולטתו גו סאעשט עאשכטכ הוםולוכונטםהום סמםנאך� נמלאםכאנ�םהא, טםסאם נףשףםף ‎צםורסטח, שאעעא י�כה�חס�ח עאנאפכאנ�םא םצפףח ועלוך טקטם סאנפועעט�טל ‎אינועכונטם אנעע��ם� בטכטימנףל. ֱ‏יכותו נמלאם סאםאע�ם�ם. ָםסאם�ם טק לאתונאס�ם� בטנטםתט ןכאםא אכאנאך סטםולא סאםאע�םהאם אינ�כאבטכותו�טםט הצרצםצימנףל.»

«…־ בטנ עאשכטכ נמלאםת�ס�ה�נ. ֹאםט ךטרטכונו גו וריאיא ןסטךמכמזטך בטנ הטךךאע טכו באךאנ. ״ףףנ טכו אכע רףףנף אנארע�נ�נ. ּאההט, לאםוגט, �סע�נאן המכף שאיאעכאנ�, בוהום גו נףשכאנ�, אשכאך, גטתהאם אחאןכאנ�ם�: ‎צםאש, שאיאס�חכ�ך, ךמןלףרכףך, טרו יאנאלאחכ�ך הףי‎ףכאנ�ם�, ‏םסוחטכונט, נףש שאסעאכ�ךכאנ�ם� גו ןסטךמאםאכטח הויטרכונטםט ךמםף והטםטנ. ֱף עאנח עאשכטכ נמלאםכאנ�םהא מכאי הו�טכ, ךטרטכונטם, וריא�ם�ם גו בטחחאע מכאי�ם טםתו בטנ הטךךאעכו ק‏חצלכוםלוסט (עאשכטכ-אםאכטח) ‏םולכטהטנ. ֱ‏יכותו טק לאתונאס�ם� וכו אכאם קא�האר נמלאם, (ֱאע�האך� בוםחונכונט ‎טבט) סטםולאיא בוםחולוךעום יאםט ס�נפ בטנ מכאי וענאפ�םהא ה‏םלוךעום ךףנעףכלאךע�נ» (4, 406-407).

ֿויאלט ׁאפאם�ם נמלאםכאנ�םהא עטבבט ג� ןסטץמכמזט ל�דאלכאנ קמץ ‎‏ח�כ טרכ�םלטרהטנ. ֱף שאדהא ָסלאי�כ ��בטב ׁוגצך הולטרהטנ: «װטחימכמזט גו ןסטךמכמזטםטם וכוכו גונהט�ט שאסעאכ�ך גו לאנוח עאשכטכט נמלאםכאנ� ךט, פנום‎ והובטיאע�םהא ב‏יכו נמלאםכאנ�ם ך�ילועכונטםט ע�ן פאךצכעוכונטםהו בטכו עאכובוםטם טסעטפאהוסט טקטם מךףעףימנכאנ» (4, 358). ֹאח�ק�n�n בצעצם נמלאםכאנ�םהא �dibin ‏z ש�יאע�םהאם ןאנקאכאנ, epizodlar, hadis� v� �hvalatlar vard�r (14, 408). ְםתאד פטךנטלטחת�, יאח�ק�ם�ם «ִמךףחףםתף �אנטתטיו ֺמ�ףרף» נמלאם�םהאך� אהס�ח ד�שנ�לאם (qויה וה�ך ךט, אהס�ח ד�שנ�לאם הא yaz�ק� kimi סצלצך ץ�סע�כטיטם� הצקאנ מכלףרהףנ. ֹו‎אם� פ�נד ֿויאלט ׁאפא ץ�סע�כטך ךוקטנ�נך�ם 9 יאר�םהא, אהס�ח ד�שנ�לאם טס� 15 יאר�םהא מכלףרהףנ), «ֱטנ ׂונוההצהצם ׀מלאם�»םהאך� לצש�ננטנ מבנאח�, «ֹאכם�ח�ח»האך� ׁ�לטל מבנאח� ֿויאלט ׁאפאם�ם ‏חצהצנ. ‏חצםצn mטסעטך פטךטנכ�נטni מ, «ּאעלאחוכ ֽמנאכטיא’ם�ם ֺמכעף�ף» נמלאם�םהאך� עצנך ד�ח� ֽמנאכטיא (ֽףנטיי�) גאסטע�סטכ� מץףתףיא קאעה�נל�ר, לטככ�עקטכטך טהויאכאנ�ם� טס� ־נץאם obraz�nהא עמןכאל�רה�נ.

װטכמכמ‎טיא וכלכ�נט המךעמנף ֳטיאס�ההטם ְיעאר «ֿויאלט ׁאפאם�ם «ּאעלאחוכ ֽמנאכטיאם�ם ֺמכעף�ף» אהכ� rמלאם�םהא ראש�סכאנ dצםיאס�» (17) אהכ� ל�דאכ�סטםה� ב�שס מכףםאם �ס�נה� ֱףנסא תאםאגאנ� אה� טכ� ע�סגטנ והטכלטר �של�ה ׂמסףם ִמסעמיוגסךטםטם «�טםאי�ע ג� ��חא» («ׁףק גו �וחא») �ס�נטםה�ךט ׀אסךמכםטךמג מבנאח�םא ב�םח�עלטר-הטנ. ־םףם פטךנטםת�, ׂמסףםהא �האכ�ע שאדד�םהא ויםטכ� ׀אסךמכםטךמגףם פטךטנכ�נטם� סאשטבהטנ. ׂמסףםףם פטךנטםת�, �האכ�עסטח בצעצם טםסאםכאנ ת�חאכאםה�נ�כלאכ�ה�נ. ��עעא ‏כהצנצכל�כטהטנ. ָרכ�הטיט בצעצם תטםאי�עכ�נט בף פטךנ� �סאסכאםאנאד והטנ. ׂמיףד מ�נףסף, םאלףס הצרל�םט, װ�נטהטם ץאכאס� ג� ס. ךטלט �האכ�עסטחכ�נ מםףם ‏כהצנהצךכ�נט ר�ץסכ�נהטנ. ׀אסךמכםטךמג הא �האכ�ע שאדד�םהא ׂמסףם ךטלט הצרצםצנ.

װטךנטלטחת�, Q.At�ר haql�ה�r. ֿויאלט ׁאפא psixoloji obrazlar ustas� Dostoyev-skid�n d�, ױ�ױ �סנ פנאםס�ח יאח�ק�ס�, נואכטסעטך ם�סנטם םצלאי�םה�סט ֵלטכ ַמכיאהאם הא ע�סטנכ�םלטרהטנ.

ֿויאלט ׁאפאם�ם «״טלרוך» נמלאם�םהאך� ּצפטה מבנאח� ֵלטכ ַמכיאם�ם «ׂונוסו ׀אךום» �ס�נטםה�ךט ֺאלטככ מבנאח�םא קמץ ב�םח�יטנ. ��נ טךט מבנאח ש�יאע ימכהאר� ע�נ�פטםה�ם ץ�יאם�ע� ל�נףח דאכל�ר, ש�נ טךט מבנאח פטחטךט ת�ש�עה�ם ח�טפ מכלףר (בף ח�טפכטך ףראדכ�דהאם ש�יאעכאנ�ם�ם סמםףםא ד�ה�נ האגאל ועלטרהטנ), ש�נ טךטסט אנגאהכאנ�ם�ם ל�רףדכאנ� ע�נ�פטםה�ם ד�עכ� יועטנטכלטרכ�נ(16).

«״טלרוך»טם ד�שנ�לאם� ּצפטה ֿ�נגטםכ� מםא ץ�יאם�ע וה�ם האי�ס� ׁאתטה ע�נ�פטםה�ם, ֺאלטככ טס� ש�יאע ימכהאר�, האי�ס� ד�ח� ׂונוסו טכ� מםא ץ�יאם�ע וה�ם ֻאףנוםע ע�נ�פטםה�ם ‏כהצנצכלצרהצנ. ֱף טךט ד�שנ�לאם�ם פ�נדכ�נטםה�ם בטנט ּצפטה ַמכיא ד�שנ�לאם�םהאם פ�נדכט מכאנאד שוק מכלאסא ץ�יאם�ע� ל�נףח דאכה��ם� שטסס ועל�סט, ‎‏נל�סט ג� ׁאתטהט ‏כהצנל�סטהטנ.

ַמכיאם�ם �ס�נטםה� טס� ֺאלטככ ץ�סע� ג� ח�טפ בטנט מכףנ.ְםאס� מםף האי�ס�ם�ם יועטל, מםכאנ�ם שטלאי�סטםה� ב‏יצלצר ד�ח� ׂונוסו טכ� וגכ�םהטנטנ. ֺאלטככט סוגל�י�ם ׂונוסו �נטםטם המסעף ֻאףנוםע� גףנףכףנ. �נטם� מםףםכא ץ�יאם�ע והטנ. ֻאףנוםע ׂונוסטם ך‏ל�יט טכ� �טנטםט קאיא אע�נ.

ֺאלטככטם ‏כצלצםה�ם סמםנא ֻאףנוםע טכ� ׂונוסו בטנ-בטנטםה�ם םטפנ�ע ועל�י� בארכאי�נ. �ס�נטם סמםףםהא ֺאלטככטם ‏כצלצםה�ם סמםנא דאחאם�כל�ר דמנץף ג� ןסטץמכמזט ב‏שנאם שטססט טכ� ׂונוסו טכ� ֻאףנוםע בטנ-בטנטםט ‏כהצנצנכ�נ. �ס�נטם סףזוע ץ�עעטםט ע�סגטנ ועל�ךה� ל�דס�הטלטח «״טלרוך» נמלאם� טכ� «ׂנוסו ׀אךום» �ס�נטםטם ב�םח�נכטךכ�נטםט ע�דהטל ועל�ךהטנ.

ַמכיאם�ם יום� ויםט אהכ� �ס�נטםה� והטכלטר ע�סגטנכ�נה�ם בטנט טכ� ֿויאלט ׁאפאם�ם «�אםאם» �ס�נטםה� והטכלטר ע�סגטנ הול�ך מכאנ ךט, ויםטהטנ:

«...ֻאףנוםע בטנ וכטיכו �אלטככוםטם במ�אח�ם� ס�ךאנאך מםף סצנוךכט סאנס�ימנהף. ׁמםףםהא ‏עוךט ךמכףםףם יאנה�ל�יכא מםף סאםהאכהאם ק�ךאנלאי� באראנה�. ֺףגגועכט ךמככאנ�יכא שאגאהא קמתףך עףעאנ ‎טבט עףעףימנהף. ־ ס�נאהא ךוםהט הו באר�ם� וילטר, במיםף לויהאםא ק�ךל�רע�. ֵכטםו הצרום בף חאגאככ� שטההוע גו ךמנךףהאם הוכט ‎טבט, תאם שאגכטיכו הטרכונטםט בף אק�ך במיםףם ועכונטםו ‎וקטנהט. ֺאעטכ, תאם את�ס�םהאם בא��נלאלאך טקטם ךוםהטםט חמנ עףעעף. ֱף ס�נאהא �אלטככויט בטנהוםבטנו םושטנו ב�נאך�גונהט. �אלטככוםטם הטרכונט ֻאףנוםעטם ועטםהום בטנ ןאנקאי� ךמןאנ�ן ‎‏עצנהצ» (16).

ָםהט טס� «�אםאם»�ם ב�םח�נ ןאנקאס�םא באץאד:

«ִ�ראנ�האם מהא ךאן�ס�םא גףנףכףימנהף. ֻאלט בף טכך סוסו באר�ם� קוגטנטנךום �אםאם בטנהום בטנו במ�אח�ם� ךמתאס�ם�ם ןוםקוכונטםהום ךףנעאנאנך בטנאח יףךאנ� ךאכה�נה�. ֻאלטםטם קוםוסטםטם אכע�םהאם במיםףםף ‏יכו בטנ �ס�נ�ר �ס�נה� ךט, א�ח�םהא בטנ עףעאל וע ךאכה� גו ֻאלט ב�קאךכא גףנףכלףר ‎טבט ק��כ�ך ךמןאנאך אנךא צסעצ ךמכעף�א הוגנטכהט» (5, 209).

�‏נהציצלצח ךטלט, ֿויאלט ׁאפאם�ם «�אםאם» (1925) �ס�נטםה�ם גונטכלטר ןאנקאכאנהאך� ב�םח�נכטיטם המ�נףהאם הא לצ�ככטפטלטחטם פנאםס�ח יאח�ק�ס� ֵלטכ ַמכיאם�ם «ׂונוסו ׀אךום» (1867) �s�rind�n ע�סטנכ�םהטיטםט ‎‏נצנצך.

ִ�נטם וכלט בטכ‎טכ�נ� סאשטב מכאם ֿויאלט ׁאפא ד�שנ�לאםכאנ�םהאם װ�נטה («ּאעלאחוכ ֽמנאכטיא’ם�ם ֺמכעף�ף») ש�ךטלהטנ. ־, הא פ�כס�פ� פאךצכע�סטם� ךוק�נ�ך עטבב פאךצכע�סטםה�ם טלעטםא ועלטרהטנ. ְםתאד בףםא באץלאיאנאד יאח�ק�ם�ם נמלאםכאנ�םהא ןסטמכמזט ץ�סע�כטךכ�נכ� יאםאר�, עטבבט ץ�סע�כטךכ�נ�, d�נלאם-preparat אהכאנ�םא נאסע ‎�כטנטך.

ֿויאלט ׁאפא «ֹאכם�ח�ח» נמלאם�םהא בצעצם ץ�סע�כטךכ�נטם טכך �גג�כ ןסטץמכמזט שטסס�ה� – נףשהא בארכאה��ם� ‎‏סע�נלטרהטנ. ־םףם פטךנטםת�, באךעונטאכ ץ�סע�כטךכ�נט ע‏נ�ה�ם ה� טםסאם ןסטץמכמ‎טיאס�ה�נ. ֿסטץמכמזט ןנמבכולכ�נ ם�עטת�סטםה� ח�טפכ�לטר טםסאם מנדאםטחלטםה� ש�נ שאםס� ץ�סע�כטך ע‏נ�הטתט באךעונטיא ג� ל�םפט דצגג�כ�נ האץטכ מכףנ (6, 86). ֹאח�ק�ם�ם נמלאםכאנ�םהא גונטכלטר ה�נלאםכאנא ם�ח�נ יועטנ�ך: «�טהטן מ ִמךעמנ ׁאבנטםטם וכטםט ‏ןותו�טל. ֿוםסטכטם א�נ�י� ב�קאך ‎טבט ךוסעט» (6, 89). «׃יףנ רטלהט. ָךט ִטאכ עאבכועטםו האיאםאלאח» (6, 409). «�טע באםא אסןנטם אכ. ֱאר�ל קמך א�נימנ» (7, 211). «װאךאע בטנ עאנאפעאם הא בורונט טשעטנאסכאנ�ל�ח הא יוםטכהטךקו עאבטאע�, ‏חכוהט�טלטחט, מםהאם בטנאח ךףגגוע אכ�םתא יוםטהום בציצך ךאג‎איא ‎טנטרותו�טלטחט אםכאל�ימנ הו�טכהטל גו אסןנטם ‎טבט לףגאךךע בטנ טכאקעאם פאחכא עאבטאעא ך�ילוע גונלטימנהף» (8, 73).

«ׁ‏חהו ֺ�חכאנ» נמלאם�םהא ֱ�כלאם�ם ׁ�לטלכ� טםעטשאנ ועהטיטםט (ּ�בנףנ�םטם) «ֵג ש�ךטלט» אהכ� ךטעאבהאם בף ח�ש�נכ�יטתט לאהה� שאדד�םהא יאח�כל�ר בטכ‎טכ�נט מץףהף�ףםף ‎‏סע�נלטרהטנ (9, 194-195).

ֿויאלט ׁאפאם�ם נמלאםכאנ�םהא נףשט, ןסטץמכמזט ץ�סע�כטךכ�נ� יאםאר� פטחטךט ץ�סע�כטךכ�נ ה� גונטכלטרהטנ. «ִמךףחףםתף �אנטתטיו ֺמ�ףרף» נמלאם�םהאך� אהס�ח ד�שנ�לאם סצלצך ץ�סע�כטיט ךוקטנלטרהטנ. ֳויה וה�ך ךט, אהס�ח ד�שנ�לאם�ם ץ�סע�כטיטםטם א��נכארלאס�םא ס�ב�ב ךוקטנהטיט נףשט סאנס�םע�כאנ מכלףרהףנ.

«ּאעלאחוכ ֽמנאכטיא’ם�ם kמכעף�ף» נמלאם�םהא װ�נטהטם באת�ס� ֽטכצפ�נ א� תטי�נ ץ�סע�סטהטנ. ֹאח�ק� װ�נטהטם ֽטכצפ�נה�ם בארדא טךט באת�ס�ם�ם הא ג�נ�לה�ם ‏כהציצםצ ‎‏סע�נלטרהטנ.

«״טלרוך» נמלאם�ם�ם ד�שנ�לאם� ּצפטה ה� ץ�סע�הטנ.

«ׁ‏חהו k�חכאנ» נמלאם�ם�ם ד�שנ�לאםכאנ� ֱושטק ה� תטםסט ץ�סע�כטי� עףעףכלףר ג� בף ץ�סע�כטיט ֱ�כלאיא בףכארה�נל�רה�נ. ֽ�עטת�ה� הצםיאיא ‎�כ�ם ףראדכאנ� הא ץ�סע� המ�ףכלףרהףנ.

ֹאח�ק�ם�ם ל�דס�הט ת�לטיי�עטם ל�נףח דאכה�� פטחטךט ץ�סע�כטךכ�נט ‎‏סע�נל�ך, ןטס �ל�ככ�נה�ם ףחאדכארלא�א ס�סכ�ל�ךהט. ׁעאעטסעטךאם�ם גונהטיט ל�כףלאעא ‎‏נ� 1960-ת� טכה� 41 לטם טםסאם «ׁ‏חהו k�חכאנ» נמלאם�םהא ס‏חצ ‎וה�ם ץ�סע�כטי� עףעףכלףרהףנ (15, 398).

ֵיםט ץ�סע�כטי� «ּאעלאחוכ ֽמנאכטיא’ם�ם kמכעף�ף» נמלאם�םהא �של�ה ׂמסףםףםףם ֱףנסאהא ‏כהצנהציצ עמיףד מ�נףסף דאה�ם הא ל�נףח דאכל�רה�נ (10, 187).

�של�ה ׂמסףםףם בף דאה�ם� ‏כהצנל� ס�ב�בכ�נטםה�ם בטנט ה� האר�י�ת� מכאם בף דאה�ם�ם לצשטע� גונהטיט ח�נ�נהטנ.

ױ�סע�כ�נטם לצאכטת� לצהה�עטםה� ןסטץמכמזט ג�חטיי�עכ�נט טכ� בא�כ� ֿויאלט ׁאפא «ִמךףחףםתף hאנטתטיו kמ�ףרף» נמלאם�םהא הולטרהטנ:

«ׂוהאגטכונטםהו שאסעאם�ם ןסטךמכמזטסטםו יונ גונלוך. װאךאע ךורךו פףעבמכ מיםאסאיל�ר�ל: בוכךט הו באתא��ל� ֽצחשוע’טם ארך� ךאהאנ ימנלאחה�» (8).

ִ�נטם ןסטץמכמזט ל�כףלאעכאנא סאשטב מכאם ֿויאלט ׁאפא �ס�נכ�נטםטם הול�ך מכאנ ךט, שאל�ס�םהא ש�עעא סטםטנ ג� ןסטץמכמזט ץ�סע�כטךכ�נה�ם ב�שס ועלטרהטנ.

־ץףתף ע�נ�פטםה�ם ב�ח�ם אםכאר�כלאיאם בף ץ�סע�כטךכ�נ� קאכ�ראתא��ד ךט, איה�םכ�ד ‎�עטנ�ך. ־םף הא דויה ועל�כטיטך ךט, ֿויאלט ׁאפא בף ץ�סע�כטךכ�נטם ב�חטכ�נטםטם םות� באר גונהטיטםט ‎‏סע�נלטרהטנ:

«ּוםוםזטע ב‏יכו בארכאלאח. �אסעאם�ם ‎‏חכונט �ר��א באךאלאח מכףנ. ֺ�נ�ךכ�ך פאחכא מכףנ. ֱאר א�נ�ס� ך�גנאםה�נ�נ, שאיך�נע�נ» (6, 16).

«ּוםום‎טםע – בויטם דטראכאנ�ם�ם טכעטשאב�ה�נ. ױ�סע�כטיט לצץע�כטפ לטךנמבכאנ ג� גטנףסכאנ ע‏נ�הטנ. ״טהה�עכט באר א�נ�כאנ� לוםום‎טעטם האטל האגאל וה�ם סטלןעמלףהףנ» (3, 90-91). ֳויה וה�ך ךט, לוםום‎טע באךעונטאכ ץ�סע�כטך מכלאדכא ב�נאב�נ סטםטנ ץ�סע�כטיט ה� סאי�כ�נ.

«ֱטנהום בטנו ךוםהטםט עמןכאה�. ֱטכטימנהף ךט, באח� עוסוללצלכונהום סמםנא טםסאם ףיךףיא האכאתאך מכףנסא בטנ האשא ףיאםלאח גו בףםא «ךמלא» הונכונ. ״טלהט ךוםהטסט הו בטנ «ךמלא» םאלחוהט טהט לט?» (11, 70).

«־ךסט‎ום אתכ�� טכ� לצראיט�ע והטכ�ם ח�ש�נכ�םל�כ�נטם יצם‎צכ פמנלאכאנ�םהא ךויכ�רל�, א��נ פמנלאכאנ�םהא טס� ךמלא באר גונטנ» (3, 284).

«Hיןוננואתעטמם, גצתףהףם ‏פךוכוםלוסטהטנ, טסיאםה�נ. ָךטםתט בטנ םאחאנטיויו ‎‏נו ךט, בף האשא לורשףנהףנ, ָסגטקנוהו ׂמףנםטונםטם םאחאנטיוסטהטנ, בטנקמך שאסעאכ�ךכאנ�ם סובובטםט שאסעאם�ם גצתףהףםףם וגגוכ שאיאע�םהא אנאלאך כאח�לה�נ» (6, 85).

«ֿסטךמח לטךנמןכף שאסעאכ�ךכאנהאם בףכאר�ת�ה�נ...» (6, 433).

«ֿסטךמח – �אסעאםויו יאעלאי� יא הא ‏חוכ באך�ל� ‎ונוךעטנום האגנאם�ר במחףךכףךכאנ�» (1, 584).

«ַושנאם�ם עטפמסףםהאם צק סוםו סמםנא...» (10, 29).

«ִטח ךאןאךכאנ�ל ס�חכ�ימנ. ֱוכךט הו ךאר�םע� גטנעצ‏חצ נמלאעטחלאי� בף וגהו ךאןע�...» (10, 553).

ֵכלט, עטבבט, ןסטץמכמזט, פ�כס�פט ג� ס. עונלטם ג� טחאשאעכאנכא המכף מכאם ֿויאלט ׁאפא נמלאםכאנ�ם� ח�ם‎טםכ�רהטנ�ם, פ�נדכט וה�ם ה� וכ� בף ץצסףסטיי�עכ�נט טהט.

ָםסאם ןסטץמכמ‎טיאס�ם�ם ‎‏ח�כ ב�כ�התטסט,ה�נטם ןסטץמכמזטנמלאםכאנ�ם יאח�ק�ס� ֿויאלט ׁאפא ד�שנ�לאםכאנ�ם� ףסעאכ�דכא מץףתףיא ע�דהטל ועהטיט ךטלט, ףסעאכ�דכאהא מץףתףסףםף ד�שנ�לאםכאנ�ם טק הצםיאס� טכ� עאם�ר ועלטרהטנ. ־ ם�טםךט ד�שנ�לאםכאנ�ם� בצעצם טםסאםכאנ�, וכ� מץףתףםףם ‏חצםצ ה� ‏חצם� עאם�על�רה�נ. ־םףם נמלאםכאנ�םהא נאסע ‎�כהטיטלטח ס�ענכ�נ טםסאםכאנ�ם רצףנצסעצ ג� רצףנאכע� ל�פשףלכאנ�םהאם ץ�ב�נ גונלטר, א�כא ש�כטםל�סט ק�עטם פטךטנכ�נט יאהא סאכל�רה�נ. ּ�ס�כ�ם;

«ּונאכ’טם סוסטםהו, ‎‏סעונלו�ו קאכ�רע�� עאבטטכט�ט במחאם בטנ עטענוךכטך גאנה�. �םכונטםהוךט לאסא ךצקצך גו יףגאנכאך מכהף�ף טקטם, ׁאלטל מםףם בצעצם גצתףהףםף ‎‏נו בטכטימנהף. ִטחכונט בטנ בטנטםו יאן�ר�ך גו באתאךכאנ� אי�נ�ךע�. ֵסךטהום בונט ׁאלטל, ‎טחכםלטר שטסכונטם גו ‎צםאש עולאיצככונטםטם הטחכונו עוסטנטםו הטךךאע ועלטרהט»(6, 247).

�‏נהציצלצח ךטלט, ֿויאלט ׁאפא �ם ה�נטם בטנ ם‏דע�םט - טםסאם ןסטץמכמ‎טיאס�ם�ם מעףנלאדהא ‏ח �ךסטםט עאןלאס�ם� «ֹאכם�ח�ח» ּאנאכ�ם גאסטע�סט טכ� מץףתףיא קאעע�נל�רה�נ. «ֱטנ ְךראלה�» נמלאם�םהא הא ֿויאלט ׁאפא ‎צח‎צםצם טםסאם�ם ןסטץט ש�יאע�םהאך� יונטםט ‎‏סע�נלטרהטנ:

«ֱף המ�נף ס‏חכצ תאל ןאנקאס�ם� שטק סוגלטימנ גו ךאק�ימנ. ְיםא מםא בטנ אםהא ‎וםקכטךעום טשעטיאנכ��א ‎וקטרטםטם ךמנךףםק נציאס�ם� אךסועעטנטימנ» (44, 121).

ֿויאלט ׁאפאם�ם נמלאםכאנ�םהא טםעטשאנ ל‏גחףסף הא �ם קמץ לצנאתט�ע והטכ�ם ל‏גחףכאנהאם בטנטהטנ. ��יאעהאם בוח�ם, ןסטץט ןנמבכולכ�נ יאראיאם ֿויאלט ׁאפא ד�שנ�לאםכאנ� טםעטשאנ ועל�יט פטךטנכ�רס�כ�נ ה�, בףםא יא ע�ר�בבצס ‎‏סע�נ� בטכל�לטרכ�נ, יא הא ע�ר�בבצסכ�נט במרא ק�ץל�רה�נ. ּ�ס�כ�ם;

«ּאשרונ» נמלאם�ם�ם באר ד�שנ�לאם� – ֽטשאה טםעטשאנ ועל�יט פטךטנכ�רלטר, בףםף ועלטר, אםתאד ץטכאס מכלףרהףנ (־,‏חצםצ ה�םטח� אעל�רה�נ).

«ֱטנ tונוההצהצם rמלאם�»םהאך� ֲטכהאם, טםעטשאנ ועל�ך טסע�לטר, בףםף ועל�לטרהטנ.

«ׁ‏חהו k�חכאנ»הא ֱ�כלא (ױ�הטת�) טםעטשאנ ועלטרהטנ ( ֿויאלט ׁאפאם�ם בטנ ע�ך בף ד�שנ�לאם� intiharla ש�יאע�םא סמם גונ� בטכלטרהטנ).

װנויה ג� fנויהטסעכ�נ ןסטץמאםאכטחטם ך‏ל�יט טכ� ה� ע�שע�כרצףנף איה�םכארה�נא בטכלטרכ�נ. ־םכאנ ץ�סע�םטם שטןםמח גאסטע�סט טכ� יאע�נ�כלאס� ג� בףםףםכא הא ץ�סע�םטם רצףנסףחכף�ףםהאך�כאנ� האם�רלאס� טכ� בף ןנמסוסט עאלאלכאל�רכאנ. ׀מלאםכאנ�ם קמץףסףםהא בף ל‏גחףיא עמץףםאם ֿויאלט ׁאפאם�ם ד�שנ�לאםכאנ�ם�ם ועהטיט �ץכאדס�חכ�דכאנ, בארדא בטנ ס�נא ל�םפט �ל�ככ�נ רצףנסףחכף�ףם ע�סטנט טכ� באר גונלטרהטנ. «ֹאכם�ח�ח» נמלאם�םהא ֿויאלט ׁאפא רצףנסףחכףד שאדד�םהא הולטרהטנ: «ָךטםתטכונטלטחו (רצףנסףחכףד ם�ח�נה� עףעףכףנ. ֳ.ְ) שאךטל מכהף�ףלטח םטסבועעו טםסאם�ח» הטיותוך. ֽו ךאהאנ קמך עוךנאנכאל�רע�נ בףםף באםא.ֲו ר‏יכו בטנ רויכונ הו ס‏יכולטרעטנ: «�וןטלטחטם נףשףםהא ום אח בטנ ךאאעטכ, בטנ ךאק ש�נס�ח, בטנ סצנצ יאכאםת�, טפעטנאת� גו סאי�ס�ח תאם, לאכ, �נח הצרלאם� גאנ. ֱףםכאנ� שאןסוהטימנףח. ֹמךסא ךטל אהאל ‏כהצנל�ח, טפעטנא אעלאח, וג באנך י�ךלאח?» (6, 421).

ׂ�שע�כרצףנף בוכ� ה�י�נכ�םהטנ�ם ֿויאלט ׁאפא רצףנף הא בוכ� דטילטעכ�םהטנלטר-הטנ: «ֱטחטל ובוהט ךאכלאיא םאלחוע עאנאפ�ל�ח, שונ ךוסו, שונ רויו, שונ חאלאםא , שונ לוךאםא ראלטכ גו ְככאשא בא�כ� מכאם בף «רףurצסעצ» נףש ב‏כ‎ולטחהטנ. ־םף ‎וכטרעטנהט�ט-לטח םטסןועעו יאכם�חכ�ך הנאל�ל�חהאם ךףנעףכףנףח» (6, 449) .

״צףנ ג� רצףנסףחכףדכא בא�כ� בטנ ס�נא פטךטנכ�נ ס‏יכ�י�ם, יאנאעה�� ד�שנ�לאםכאנכא הא בף ל‏גחףיא איה�םכ�ד ‎�עטנ�ם ֿויאלט ׁאפא װנויהטם ןסטץמאםאכטח לצאכטת� צסףכף טכ� בא�כ�: «װאךאע מםא םו עאפסטיו והובטכטנהטל? ֱום ְגנףןאם�ם ןצנטעום ןאןאחכאנ�יכו נוךאבוםע והונ נףשטיוע בציצתצכונטםהום הו�טכטל. װנוףה ךטכטסוכונהוךט טעטנאפ לאשאככונט יונטםו ךטכטםט�ט טךאלו והום בטנ המךעמנףם צסצככונטםט ךףככאםלאחה�ל: פאךאע שאסעאם�ם טנאהוסטםו טסעטםאע והום בטנ עוכךטםהום פאיהא ‎וכובטכותו�טםט ףלאנאך, מםא ר‏‏יכו בטנ עאפסטיוהו בףכףםהףל» הוי�ם ֿויאלט ׁאפא “ףםףעלאד צקצם ‎‏חכ�נטםט יףל ג� ן�נה�ה� י�םט רצףנהא לצ�יי�םכ�ר�ם ר�ץסט ץאע�נכאלאלא�א קאכ�ר” הוי� ל�סכ�ש�ש�עכ�נ גונלטרהטנ (11, 44).

«״טלרוך»נמלאם�םהא הא ֿויאלט ׁאפא bu m�s�l�y� toxunur: «ּצפטה בטכלטימנ ךט טםסאם�ם חאאפכאנ�, טחחועט םופסעום צנךונוך, נףשףם ךףיעף בטנ ך‏רוסטםו ‎טחכוםטנכונ; אנאםה�� גאךטע בףכףםלאחכאנ, מנעאיא ק�ץלאחכאנ» (13,168).ֳטיאס�ההטם ְיעאר «ּאעלאחוכ ֽמנאכטיא’ם�ם ֺמכעף�ף» נמלאם� טכ� בא�כ� יאחה�� ל�דאכ�ה� ֿויאלט ׁאפאם�ם װנויהה�ם, Aכפנוה ְהכונה�ם (ןסטץמאםאכטסעכ�נה�ם) ע�סטנכ�םל�סטםט בוכ� טחאש ועלטרהטנ: «װנוףה’ףם, ְכפנוה ְהכונ’טם ןסטךמאםאכטח ימכףיכא טםסאם האגנאם�רכאנ�םהא רףףנ אכע�םהאך� תטםסוכ טסעוך גו אנחףכאנ�ם� י‏םכוםהטנלוסט ‎‏נצרצםהום ועךטכוםלטר מכאם יאחאנ, װונטע’טם װאעלא טכו לצםאסובועטםט בף אק�האם וכו אכל�רע�נ» (17).

ׂ�שה�כרצףנא «טךטםתט» אה�ם� גונ�ם ֿויאלט ׁאפא ׁ�לטלטם הטכטםה�ם ּאנאכ�ם אנחףכאנ�ם� ם‏גכ�נ� ב‏כלצרהצנ:

1. ֱצעצם ראםסכאנהאם טסעטפאה� וה�נ�ך אחאהכ��א דמגףרלאד אנחףסף

2. �ח יונטםט עאןלאד אנחףסף

3. �חצםצ ה�יטרהטנל�ך אנחףסף

4. ָםסאםכאנכא ע�לאס� ‎וםטרכ�םהטנל�ך אנחףסף

5. ּצשטעט ה�יטרהטנל�ך אנחףסף

6. �אהטס�כ�נ באץ�ל�םהאם ע�תנצב� עמןכאלאד אנחףסף

7. ְנחףכאנ�ם�ם ס�הכ�נטםט ה�פ ועל�ך אנחףסף

8. �ם סמם ש�הה� ‎‏ח�כ ‎ויטם�נ�ך ‏ח ‎‏ח�ככטיטםט ה�נך ועל�ך אנחףסף (ֿויאלט

ׁאפא בףםף ל‏ע�נטח�ה� «nאנסטסטחל» מכאנאד ‎‏סע�נלטרהטנ. ֳויה וה�ך ךט, ןסטץמכמ‎טיאהא ‏חצםצ ב�י�םל� שטססט «םאנסטסטחל» אהכאםה�נ�כל�רה�נ).

9. ֱארדאכאנ�ם� ‏חצם� שוינאם ועל�ך אנחףסף

10.�חצם� דאנר� םטפנ�ע שטססטםה�ם אחאה מכלאד אנחףסף

11.ֵרד� ג� «ל�ם»טם ע�סטנטם� צסיאם ג� לצדאגטל�ע טלךאםכאנ�ם� קמץאכהאם יוםט

תאחטב� ם‏דע�כ�נטםט עאןלאד אנחףסף

12.ָחעטנאב�nהאם (ׁ�לטל ‏חצםצ ם�ח�נה� עףעףנ) ח‏גד אכלאד אנחףסף.

ֿויאלט ׁאפא בףםףם הא סאהטחל מכהף�ףםף ‎‏סע�נלטרהטנ. ֿסטץמכמ‎טיא וכלטםה� בף עונלטםה�ם בף ל�דאלהא טסעטפאה� והטנכ�נ. ֳויה ועהטךכ�נטלטחה�ם ה� �כאג� יאח�ק� ּאנאכ�ם 16 אנחףסףםף הא ‎‏סע�נלטרהטנ («ֹאכם�ח�ח», 196-197).

ֿסטץמכמדכאנ טםסאם�ם ץאנטתט ‎‏נצםצר ג� האגנאם�ר�םא ‎‏נ� (ןסטץמכמזט באץ�להאם) ארא��האך� ךטלט דנףןכארה�נל�רכאנ: ֽוגנמעטך, ֽאנאשאע, ֳאע�, ׂ�לךטםכט, ׁ�ססטח, ֱ�ה ץאסטיי�ע, ױמר ץאסטיי�ע, ׂוח ש�יאתאםכאםאם, ֿאססטג, �צג�םטכ�ם, ִאם�רדאם, �םה�נ ג� ס. (2).

ֿויאלט ׁאפא ד�שנ�לאםכאנ�ם� בף ב‏כ‎צי� ‎‏נ� דנףןכארה�נלאד טסע�s�ך, bel� bir

m�nz�r�nin רahidi oluruq:

1.ֽוגנמעטך – ֿ�נגטם, ּצפטה («״טלרוך»), ֲ�הט� («ֱטח iםסאםכאנ»), ֲטכהאם («ֱטנ tונוההצהצם rמלאם�»), ּ�כטשא («ֱטנ aךראלה�»), ּאנאכ, ּ�פאנ�ע («ֹאכם�ח�ח»), ֽטשאה («״טלרוך»), װ�נטה («ּאעלאחוכ ֽמנאכטיא’ם�ם ךמכעף�ף»).

2.ֽאנאשאע – ֿ�נגטם, ּצפטה («״טלרוך»), ּצ�ככא («ֱטנ ׂונוההצהצם ׀מלאם�»).

3.ֳאע� – ׁאתטה («״טלרוך»).

4.ׂ�לךטםכט- ׁ�לטל («ֹאכם�ח�ח»), ״טםאסט («װאעטש- �אנבטיו»).

5.ׁ�ססטח – ּצפטה («״טלרוך»), ־נץאם («ֱטח iםסאםכאנ»), ֲ�הט� («�אםאם»).

6.ׂוח ש�יאתאםכאםאם - ִול�ך מכאנ ךט, בצעצם ד�שנ�לאםכאנ�םהא בףםא נאסע ‎�כל�ך מכאנ.

ֿסטץמ–סמסטאכ ם‏גכצ �ס�נכ�נ יאנאהאם ֿויאלט ׁאפא פטךנטלטחת�, בף דאי�םט נמלאםכאנ� גאסטע�סט טכ� ש�ככ ועל�י� םאטכ מכא בטכלטרהטנ. ּ�בנףנ�םט, ֱ�כלאם�, ֽ�נטלאם�, װ�נטהט, ׁ�לטלט, ַ�שנאם�, װאעלאם�, ׁ�כלטםט, ׁ�כלאם�, ְהס�ח ד�שנ�לאם�, ־נץאם�, ֲ�הט�םט, ֻאלטםט, �אםאם�, ֱ�הט�םט ג� ס. ‏ח ןסטץמכמ‎טיאס� טכ� ל�םפט ג� לצסב�ע ץצסףסטיי�עכ�נט טכ� �ךס ועהטנ�ם יאח�ק� ד�שנ�לאםכאנ�ם ך‏ל�יט טכ� בטנקמץ ןסטץמ–סמסטאכ ל‏גחףכאנכא יאםאר�, פטחטךט ל�vhףלכאנא הא אק�דכ�ד ‎�עטנלטרהטנ.

�ה�בטייאע

1.�צתוכמ�כף ִ. ָםסאם גו ִאגנאם�ר�. ֿסטךמכמזטםטם ׂולוכ ֺאגנאלכאנ�. 7. ֱאסך�.

2.׳אלהטבט �.ּ. ״אשסטייוע ׂונבטיוסט גו �אחאכט. ָסעאםבףכ,1998.

3.ֳ�הטנמג ׂ. ֳ., �כטיוגא ַ. ּ., ּףנסאדףכמגא �. ֽ., ְץףםהמגא װ.ױ., ּ�לל�המג.ּ.ּ., ׀חאיוג ׀.ֽ. ׃ראד sטםטנ x�סע�כטךכ�נט. ֱאך�, 1991.

4.�‏חו ֵ. ֿויאלט ׁאפא ֽאחטל �טךלוע ֺאג‎אס�. ָסעאםבףכ, 1995.

5. ׁאפא ֿ. �אםאם. 11. ֱאס�ל, ָסעאםבףכ, 2000.

6. ׁאפא ֿ. ֹאכם�ח�ח. ָסעאםבףכ, 2002.

7. ׁאפא ֿ. ּאשרונ. 14. ֱאס�ל, ָסעאםבףכ, 2002.

8. ׁאפא ֿ. ִמךףחףםתף �אנטתטיו ֺמ�ףרף. 31.ֱאס�ל, ָסעאםבףכ, 1997.

9. ׁאפא ֿ. ׁ‏חהו ֺ�חכאנ. ָסעאםבףכ, 1995

10. ׁאפא ֿ. ּאעלאחוכ ֽמנאכטיא’ם�ם ֺמכעף�ף. 19. ֱאס�ל, ָסעאםבףכ, 2002.

11. ׁאפא ֿ. ֱטנ ׂונוההצהצם ׀מלאם�. 15. ֱאס�ל, ָסעאםבףכ, 1999.

12 .ָסלאי�כמג ֽ. ֲ. ֿסטץטאענטיא. ֱאך�, 1992.

13. ׁאפא ֿ. ״טלרוך. ָסעאםבףכ, 1999.

14.ֺאבאךכ� ְ. ׂצנך ֵבובטייאע�. 3 Ciltte, תטכע 3. 4. ֱאסך�, ָסעאםבףכ, 1978.

15. ֺאי�ךק� ְ. ָסכאל’א ‎‏נו ֵגכטכטך גו ּאשנולטיועכונט. 2. ֱאסך�, ָסעאםבףכ, 1979

16. ַמכא ֵ. ׂונוסו ׀aken., ׂצנךקוסט: ״טלא ׀מםהטםוככט, ָסעאםבףכ, 1. ֱאס�ל

17. www.‎אחט.והף.ענ.

׀ֵַ�ֵּ

ֿנמבכולא גחאטלממעםמרוםטי קוכמגוךא ס מךנףזא‏שטל לטנמל - מהםא טח צוםענאכ�ם�ץ ג עףנוצךמי כטעונאעףנו געמנמי ןמכמגטם� XX ג. ֲ מהםטץ ןנמטחגוהוםט�ץ םאץמה�ע מענאזוםטו םאסענמוםט� בוח�סץמהםמדמ מהטםמקוסעגא קוכמגוךא, גגונדםףעמדמ ג הףץמגםף‏ טחמכ�צט‏ ג ףסכמגט�ץ סמגנולוםםמדמ דמנמהא; ג הנףדטץ - סמחהאועס� דונמי, סןמסמבם�י ןנומהמכוע� מעקףזהוםטו קונוח ןמסעטזוםטו םוןנוץמה�שטץ הףץמגם�ץ צוםםמסעוי, םנאגסעגוםםמדמ סאלמסמגונרוםסעגמגאםט�. ִאםםא� סעאע�� ןמסג�שוםא טססכוהמגאםט‏ נמלאםמג טחגוסעםמדמ עףנוצךמדמ ןטסאעוכ�-טםהטגטהףאכטסעא ֿו�לט ׁאפא, נאסךנ�גרודמ ג סגמטץ ןנמטחגוהוםט�ץ גםףענוםםטי לטנ דונמוג ט ןסטץמכמדטקוסךטי אםאכטח טץ ןונוזטגאםטי.

SUMMARY

Problem of mutual relations of the person with world around - one of central in the Turkish literature of second half of XX century. One literary work reflects the mood of hopeless loneliness of the person, who is in spiritual isolation in the conditions of a modern city; in others - the hero, capable to overcome alienation through comprehension of not passing cultural wealth, moral self-improvement. Given article researches the novels of the known Turkish writer-individualist Peyamy Safa who discovered in his literary works the inward life of heroes and the psychological analysis of their experiences.

ְיסוכ� ֽטחאלט ך�ח� ֱאדטנמגא

ֱׁ־׀ָֺֽ ׁ־ֵֽׂ־ֲ ֳָ־׀� ֲֵֵׁ׀�ְָֽֽ «ְִֵֻּ�־ֽ�»

ָ. ׁוגונ�םטם - ןמ‎ע ךמםצא 19-םאקאכא 20 גג. ֽאסכוהםטך סאכמםםמדמ סעטכ� סגמטץ ףקטעוכוי (װמפאםמגא, ּ.ֻמץגטצךמי, ֱאכ�למםעא), מם מסעאועס� טץ ןמקטעאעוכול המ ךמםצא זטחםט ט ןנטחםאוע טץ הכ� סוב� ג ךאקוסעגו םומסןמנטל�ץ אגעמנטעועמג. ׁמםועםמי פמנלמי ָדמנ� ׁוגונ�םטם ןמכ�חמגאכס� המסעאעמקםמ נודףכ�נםמ ט בונוזםמ. ׁמםוע� סעאכט םומעתולכולמי קאסע�‏ עגמנקוסעגא. ֲ זאםנמגמל מעםמרוםטט סוגונ�םטםסךטו סמםוע� במכוו קול למםמכטעם�.

ׁאל�י ךנףןם�י סמםועם�י סבמנםטך ׁוגונ�םטםא טחגוסעום ןמה םאחגאםטול "ּוהאכ�מם�". ׁאלמ םאחגאםטו ("ּוהאכ�מם�. ׁמםוע� ט גאנטאצטט מ ןמ‎עאץ, ןטסאעוכ�ץ ט ךמלןמחטעמנאץ") אגעמנמל ג�בנאםמ םו סכףקאיםמ. ֵדמ לםמדמחםאקםמסע� ןנוהןמכאדאוע לםמדמאסןוךעםמסע� סמהונזאםט� ט טםעונןנועאצטט סבמנםטךא.

ׁמםוע� ךםטדט ףסכמגםמ למזםמ נאחהוכטע� םא םוסךמכ�ךמ ןמהנאחהוכמג: 1. ּףח�ךאכ�ם�ו סמםוע� (מ גמסןנט�עטט עגמנקוסעגא ךמלןמחטעמנמג לטםףגרטץ גוךמג ט טץ חםאקוםטט ג לטנמגמי ךףכ�עףנו, םוסףע דאנלמםטקוסךמו םאקאכמ ג סגמוי מסםמגו); 2. ׁמםוע�-ץאנאךעונטסעטךט ןמ‎עמג ט ןטסאעוכוי VIII-XIX גוךמג (קאשו גסודמ םמס�ע ןמכמזטעוכ�םף‏ מצוםךף, ג�נאזאועס� םונאחנ�גםמסע� עגמנקוסעגא, זטחםט ןטסאעוכ� ט גסודמ םאנמהא, ןנמרוהרודמ ט בףהףשודמ); 3. ׁמםוע�-ץאנאךעונטסעטךט ןמ‎עמג-סמגנולוםםטךמג (קאשו םמס�ע מענטצאעוכ�םף‏ ץאנאךעונטסעטךף, עגמנקוסעגמ גמסןנטםטלאועס� ךאך באםאכ�םמו, םוףהאקםמו). ׁמםוע� ןונגמדמ נאחהוכא, ןנוהןמכמזטעוכ�םמ, ב�כט חאהףלאם� אגעמנמל ושו ג דמה� ןונגמי לטנמגמי גמים�, ךמדהא מם ףרוכ סכףזטע� םא פנמםע, ט םאץמהטכס� םא עוננטעמנטט וגנמןויסךטץ דמסףהאנסעג. ־ם גס�קוסךט ג�נאזאכ ןנמעוסע ןנמעטג גמוםם�ץ ףךכאהמג ט גסודמ גמוםםמדמ מבנאחא זטחםט, ןמעמלף קעמ, ב�כ טחםאקאכ�םמ ןנטםצטןטאכ�םמ םוןנטדמהם�י ך גמוםם�ל הוכאל.

1915-1917 דמהא מךאחאכטס� גנולוםול, ךמדהא אךעטגםמ ןטסאכטס� סעטץמעגמנוםט� םא אםעטגמוםםף‏ עולאעטךף, ג עמל קטסכו ט םוךמעמנ�ו "לףח�ךאכ�ם�ו סמםוע�", ךמעמנ�ו ןמחזו גמיהףע ג ךםטדף סמםועמג "ּוהאכ�מם�".

ְגעמנסךטי צטךכ ט ׁוגונ�םטםא "ּוהאכ�מם�" סמסעמטע טח סעא סמםועמג, םאןטסאםם�ץ ג נאחם�ו גנולוםם�ו ןונטמה� (1917, 1925, 1926, 1927, 1933 דד.). ־ם םו נאחדנאםטקום םא עולאעטקוסךטו נאחהוכ�, ג עמ גנול� ךאך ךאזה�י סמםוע ןנוהסעאגכ�וע סמבמי מצוםמקםמו גמסןנט�עטו כטקםמסעט ךאךמדמ-כטבמ ןטסאעוכ�, ןמ‎עא טכט לףח�ךאםעא.

ֲ “ּוהאכ�מםאץ” ןמ‎ע סענולטעס� דכףבזו נאחת�סםטע� סוב� ןמ סעאנמלף ט לףהנמלף ןנאגטכף: “ׁךאזט לםו, ךעמ עגמי הנףד, - ט � סךאזף, ךעמ ע�”. ֽוךמעמנ�ו ץאנאךעונטסעטךט חאלוקאעוכ�םמ ןנמםטצאעוכ�ם� ט מבתוךעטגם� (ֱףםטם, ֳטןןטףס, ַמשוםךמ), הנףדטו רמךטנף‏שטו ןנטסענאסעם� ט םוסןנאגוהכטג� (ֳומנדטי ָגאםמג, ֿאסעונםאך, ײגועאוגא).

ֲ ךאקוסעגו ןנטלונא גמח�לול סמםוע, ןמסג�שוםם�י ֳטןןטףס. ֿנטלונמל ןמסכףזאע ךאענום� סמםועא:

ֵו כמנםוע םאהלוםםמ-בוסןמשאהום,

ֿנמםחטעוכ�םמ-בכוסע�ש וו כמנםוע.

ֲ וו ףסעאץ נאגםמ ןנמךכ�ע�‏ «םוע»

ָ «הא» בכאדמסכאגכ�‏שו, ךאך סעףהום�.

ַהוס� עגמנקוסעגמ, ךמעמנמו םו םא הום�,

ָ זוםסךטי חהוס� םו האלסעגום ךאבטםוע…

ֻ�‏ כוסע� וי ג ןנוהםאחםאקוםם�י סמםוע,

ֺאך כ�‏ ג פףזונ בנמזום�ו גטםמדנאהטם.

ֺאך ל� גטהטל, ג סמםועו «ֳטןןטףס» וסע� מעךכמםוםט� מע םמנל�: הגאזה� ןמגעמנ�ועס� סכמגמ «כמנםוע» ג ןונגמל ךאענוםו.

ֺאענום� סמםועא, ןמסג�שוםםמדמ ֿאסעונםאךף:

ֺמדהא ג ןמ‎ע� עשטעס� ֿאסעונםאך,

׀אחףלםטקאוע ֽוהמנאחףלום�ו.

ּמו מ םול ולף םוכוסעםמ לםום�ו:

ֽו מעםמרףס� ך םולף סמגסול םטךאך.

ָל גמסעמנדא‏עס� – ןכאקוגם�י חםאך.

ֽמ � םו ןנטץמזף ג םוהמףלום�ו:

׳ול בוסעמכךמגוו סעטץמעגמנום�ו,

ׂול דכףבזו סל�סכ םאץמהטע ג םול ןנמסעאך.

ֲ ךאקוסעגו כטנטקוסךטץ ןנמוךצטי הףרט ןמ‎עא סמםוע� הוכ�עס� םא עו, ךמעמנ�ו מענאחטכט םוןמגעמנטלמסע� קוכמגוקוסךמדמ “�” ָדמנ� ׁוגונ�םטםא, ט עו, דהו ןמ‎ע �גכ�ועס� לטנף סמסעאגםמי קאסע�‏ םוךמודמ “ּ�”, עמ וסע� סמצטאכ�םמי, םאצטמםאכ�םמי, גמחנאסעםמי מבשםמסעט.

ֲםףענוםם�� צוכ�םמסע� צטךכא “ּוהאכ�מם�” מבףסכמגכוםא םו עמכ�ךמ מבשםמסע�‏ חאהאקט ט טחבנאםםמי סעטץמעגמנםמי פמנלמי סמםועא. ׁכמזטכאס� עאךזו עטןמכמדטקוסךא� מןנוהוכ¸םםמסע� סמחהאםםמדמ ןמ‎עמל מנטדטםאכ�םמדמ זאםנא “לוהאכ�מםא”, דהו פאךע� קףזמי זטחםט ט כטקםמסעט מנדאםטקוסךט סמוהטםטכטס� ס כטנטקוסךמי נופכוךסטוי אגעמנא-ןמ‎עא.

־עהוכ�םף‏ דנףןןף צטךכא סמסעאגכ�‏ע סמםוע�, סמהונזאםטו ךמעמנ�ץ נאחגטגאועס� םו םא מסםמגו ךמםפכטךעא סףבתוךעטגםמדמ ט מבתוךעטגםמדמ, א םא מסםמגו סמהונזאםט� נמלאםמג, ןמ‎ל ט צטךכמג, ןמגוסעוי ןטסאעוכ�. ֿנוזהו גסודמ ‎עמ ךאסאועס� סמםועמג "ֳמדמכ�", "ֳמםקאנמג", "ְכוךסוי ֽ. ׂמכסעמי". ֽאחגאםט� ןנמטחגוהוםטי ג סענףךעףנו עוךסעא ןנטסףעסעגףוע ג ךאקוסעגו סגמבמהם�ץ סכמגמסמקועאםטי, נאסךנ�גא� עגמנקוסעגמ ןטסאעוכ�. ׂאך, ג סמהונזאםטט סמםועא "ֳמדמכ�" חאךכ‏קום�: ךמלוהט� "׀וגטחמנ", ןמ‎לא "ּונעג�ו הףרט", צטךכ נאססךאחמג "ֲוקונא םא ץףעמנו בכטח ִטךאם�ךט" ט "ּטנדמנמה". ׁמםוע "ְכוךסוי ֽ. ׂמכסעמי" סענמטעס� םא מסםמגאםטט טםעונןנועאצטט הגףץ נמלאםמג ןטסאעוכ�-"ֿונע I" ט "ױמזהוםטו ןמ לףךאל".

ֿנטגוהול ןנטלונ סמםוע «ֳמדמכ�»:

ּמד ג�יעט אנץטעוךעמנ טח םודמ:

־ם ג סעטכ�ץ חםאכ טחגטכטם� נאחכטקטי.

ֽמ נאססלורטכ ןנט גסענוקו דמנמהםטקטי,

ָ סלוץף מעהאכ מם סוב� גסודמ.

ׁלוץ ֳמדמכ� םאל צוםום מעעמדמ –

ׁלוץ םףענ�םמי, סןאחלטקוסךטי, �ח�קטי,-

׳עמ ג סלוץו הנוגםטי ךנמועס� מב�קאי:

ֲ�סלוטגאע� סגמו זו סףשוסעגמ.

ֲ סגמול בוססלונע�ו לונעג�ץ הףר ל� הףרט,

ׁגטם�ו ץאנט ט סגטם�ו עףרט,

ָ קוכמגוך, ט לונעגמגוךטי ֲטי –

׳אסעטצא סלונעםמדמ לאעונטאכא…

ֲמע, קעמב� המכ�רו זטחם� םו חאלטנאכא,

ֽאל םףזום סלוץ, ךאך הגטדאעוכ� ךנמגט…

ׁעמטע מבנאעטע� גםטלאםטו םא "לףח�ךאכ�ם�ו סמםוע�", ןמסג�שוםם�ו עגמנקוסעגף לטנמג�ץ ךמלןמחטעמנמג: "ֱטחו", "׀מססטםט", "ֳנטד", "״מןום", "ֱועץמגום", "׳איךמגסךטי". ־בתוהטם�‏שטל םאקאכמל סכףזטע םו סעמכ�ךמ לףח�ךאכ�םא� עולא, סךמכ�ךמ מעךכטך הףרט ןמ‎עא םא לףח�ךף, �גכ�‏שויס� םומעתולכולמי קאסע�‏ ודמ סמחםאםט�. ֵסכט המ ‎עמדמ ףהאגאכמס� ךכאססטפטצטנמגאע� סמהונזאםטו הנףדטץ סמםועמג, עמ עוןונ� ןונוה םאלט צוכמסעםמו טםהטגטהףאכ�םמ-אגעמנסךמו גמסןנט�עטו םו סכמגוסםמדמ, א לףח�ךאכ�םמדמ עגמנקוסעגא, מבנאח� ט טהואכ� ךמעמנמדמ םו ןמגעמנ�עס� במכ�רו םטג מהםמל קוכמגוקוסךמל סמחםאםטט. ֽאןנטלונ, לףח�ךף ֳנטדא אגעמנ סנאגםטגאוע סמ סךאחמקם�ל לטנמל ט ודמ חגףקאםטול: חאעטץא‏שטי עמןמע דםמלמג סלום�ועס� חגףךאלט ךאןא‏שוי םא כמב סכוח� ג עטרט סעףהום�ץ גמהמולמג (געמנמי ךאענום); האכוו חגףךט מעהוכ�םמ ןאהא‏שטץ סכוח סלום�‏עס� סונובנטסעמנאהמסעםמי סךמנב�‏ הנמבט ךאןוכ� (ןונג�י עונצוע).

ׁ טנמםטוי םאןטסאם� סמםוע�, ןמסג�שוםם�ו ןמ‎עאל ט ןטסאעוכ�ל XVIII גוךא, געמנמי ןמכמגטם� XIX- םאקאכא XX גוךמג: "ֿנףעךמג", "ֿאגכמגא", "׃טעלום", "ֱמהכונ", "ֱאינמם", "װוע", "ֳטןןטףס", "ֳףלטכוג" ט ע.ה.

ֿנטגוהול ןנטלונ, סמםוע ןמסג�שוםם�י װועף:

�ןמץא נמבךמדמ ה�ץאם��…ֳהו

ׂגמו מקאנמגאם�ו? ֳהו עגמי רוןמע?

ֿנאךעטקםמסע� ןנמטחגמהטע ג כודךטץ מן�ע,

׳עמב גחהמץ סעאכ םאדכ�ל, סמגנולוםם�ל-הו…

ָ גמע גחאלום ה�ץאם�� – ץנאן גוחהו.

ֲחאלום סעטץמג – ךמסםמ�ח�קם�י כמןמע.

ֲסוץ סמכמג�וג ןנאךעטקםא� ֵגנמןא

ִמזאנטגאוע םא סךמגמנמהו…

ׂוןונ� – ןנטנמה� ןנאחהם�י סמדכ�האעאי –

־ קול ב� םאןטסאכ ןמה זףעךמי האעמי

׀מסטסע�ל, ןונכאלףענמג�ל סעטץמל?

ֲ גוך, הוכמגמי ךנאסמ‏ בוחמבנאחם�י,

־ם ב�כ ב� םו ף הוכ, ןמלושטך ןנאחהם�י,

ׁגטסעאגרטי עףםו�הם�ל סמכמג�ול…

־בנאח דונמ� “לוהאכ�מםא” סמחהא¸עס� מבנאחם�ל סענמול ןנמןףשוםם�ץ קונוח כטקםמו גמסןנט�עטו אגעמנא כ‏בטל�ץ ןנמטחגוהוםטי סמבנאעא ןמ טסךףססעגף. ׂאך לטנ ֽ.ֳףלטכ¸גא גמססמחהאם גוםךמל מבנאחמג טח סבמנםטךמג “ֿףע� ךמםךגטסעאהמנא”, “׀מלאםעטקוסךטו צגוע�”, “ֶולקףדא”, “״אעונ”. ְ סכודךא טנמםטקם�י ןמנענוע ְ. ְץלאעמגמי (“ֿמסכףרםטצ� מבטעוכט ֻ‏בגט”) סכמזום טח למעטגמג וו סבמנםטךמג “ֲוקונ”, “׳ועךט”, “ֱוכא� סעא�”.

ֿמסכףרםטצא מבטעוכט ֻ‏בגט

ּמכטעגוםםמ ןונובטנאוע קועךט.

־סוםםוי �סםמסע�‏ ג םוי קףגסעגא קועךט.

׃הוכ – המ סג�עמסעט םוןמןנאגטל.

־ם, ֽאיהוםם�י, ךאך סונהצול םט חמגט,

ֽו בףהוע ס םוי ג סגמוי דמנה�םו ךנמעךטי

ָ דמנה�י ג ךנמעמסעט, ףןכ�גרטי ג כמהךו

׀וךמי טח סמבסעגוםםמי וו ךנמגט.

׃ז גוקונ. ֱוכא� גחכועאוע סעא�.

׃ בוכ�ץ סעום סךמנבטע מםא, ןנמסעא�.

ֺנמג� ךאןאוע, ךאך נמח�, טחמ נעא.

׃זו מסעאכמס� ךנמגט ג םוי םולםמדמ,

ֽמ וי םו זאכ� וו גמ טל� במדא;

ֲוה� נמח� ךנמגט – נמח� הכ� ךנוסעא…

ֺמככוךצט� ןמנענועמג – “לוהאכ�מםמג” גךכ‏קטכא ג סוב� ט אגעמןמנענוע “ָדמנ�-ׁוגונ�םטם”, ךמעמנ�י םאקטםאועס� ס מסענמ ןמכולטקםמי םמע�:

־ם עול ץמנמר, קעמ מם סמגסול םו עמ, קעמ הףלאוע מ םול עמכןא ןףסעא� …

�עמע ןנטול כוד ג מסםמגף לםמדטץ סמםועמג, סעאג עטןמכמדטקוסךמי ןנטלועמי סמחהאםםמדמ ׁוגונ�םטם�ל זאםנא סמםועא – “לוהאכ�מםא”. ׁבמנםטך סמםועמג – “לוהאכ�מםמג” סעאכ סגמומבנאחםמי “אםךועמי-אגעמבטמדנאפטוי”.

ֽוסלמענ� םא םוךמעמנ�ו חםאךט גםורםוי טח�סךאםםמסעט, סמםוע� ָ.ׁוגונ�םטםא המ סענמדמדמ ךאםמםא ג ןמהאגכ�‏שול במכ�רטםסעגו םוהמע�דטגא‏ע טח-חא ןנוםובנוזוםט� הטאכוךעטךמי עוח�, אםעטעוח� ט סטםעוחא ג נאחגטעטט כטנטקוסךמי עול�.

ֻטעונאעףנא.

1. “׀ףססךטי סמםוע: ׁמםוע� נףססךטץ ןמ‎עמג XVIII - םאקאכא XX גוךא” / ְםעמכמדט�. ׁמסע., גסעףן. סע., ןמהדמעמגךא עוךסעמג ט ןנטלוקאםטי ֱ. ׀מלאםמגא. – ּ.: “ׁמגנולוםםא� ׀מססט�”, 1983.

2. “׀ףססךטי סמםוע: ׁמםוע� נףססךטץ ןמ‎עמג XX גוךא” / ְםעמכמדט�. ׁמסע., גסעףן. סע., ןמהדמעמגךא עוךסעמג ט ןנטלוקאםטי ֱ. ׀מלאםמגא. – ּ.: “ׁמגנולוםםא� ׀מססט�”, 1987.

3. “ׁמםוע “סונובנ�םמדמ גוךא” ”. ׁמסע., גסעףן. סע. ט ךמלל. ־. ָ. װוהמעמגא. - ּ.: “ֿנאגהא”, 1990.

Xülasə

Bu məqalədə 19 əsrin axırı – 20 əsrin əvvəli rus yazarı İqor Sevryaninın sonet yaradıcılığının tədqiqatı aparılır. Burada onun ən nəğənq “Medalyonlar” adlı sonet toplumunun tematikası, poetikası və struktur xusisiyyətləri nəzərdən keçirilir.

Summary

In this article is researched the sonnet’s creation of Russian poet of ending XIX – beginning XX century Igor Severyanin. It is considered the themes? poetics and structural peculiarities of his the biggest sonnet’s collection “Medalyons”.

׀ףש�ם‎טח �כטיוגא

׀ְװֳָ ױְִָֻ ְֳ׀ְֹ ֲ� ־ֽ׃ֽ «ּ�ֻּ�ֺ�ׂ �ְֵֺֹ�ֻ�׀ָ»

ּטככט-ל�ם�גט ה�י�נכ�נ� סאשטב ק�ץלא, דטיל�עכ�םהטנל�, ‏ח עאנטץטםט, ךוקלטרטםט, ‏ח ךטלכטיטםט, ך‏ךצםצ ‏ינ�םל�ך, ‏חצםצ ה�נך ועל�ך ג� בף ךטלט הט‎�נ טהויא ג� פטךטנכ�נטם �ה�בטייאעהא ס�תטיי�סט הט‎�נ ם‏גכ�נכ� לצדאיטס�ה� ם�סנה� ‏חצםצ האשא קמץ בטנףח� גונטנ. ׂצנךטי� �ה�בטייאע�םהא ױ�ױ �סנטם מנעאכאנ�םהאם י�םט ׂ�םחטלאע ה‏גנצםה�ם ועטבאנ�ם ְגנמןא עטןכט �ה�בטייאע�ם טכך ‏נם�ךכ�נט יאח�כאם ם�סנ אנע�ד חאלאם ךוקהטךת� ּטככט �ה�בטייאע ה‏גנצםה� ‏חצםצם בטנ-בטנטםה�ם ה�י�נכט םצלףם�כ�נטםט יאנאה�נ. ��יאע ש�דטד�עכ�נטםט, ש�נ שאםס� בטנ ןנמבכולט �שאע�כט ג� המכ�ףם בטנ ר�ךטכה� �ךס ועהטנל�ך צקצם ם�סנטם טלךאםכאנ� בףםא האשא קמץ טלךאם גונטנ.

ֱף ה‏גנה� עצנך �ה�בטייאע�םהא ראטנ ג� יאחאנכאנ ע�נ�פטםה�ם בטנ-בטנטםטם אנה�םתא באר גונ�ם ׂנאבכטס, ֱאכךאם, � ִצםיא ג� ּטככט לצתאהטכ� ש�נבכ�נטם�, לטככט ל�ס�כ�כ�נ�, ל�לכ�ך�עה�ם ב�שס מכףםאם ל‏גחףכאנא לצנאתט�ע מכףםףנ.

ֱף טסעטדאל�עה� ׀אפטד ױאכטה ֳאנאי�ם (1888-1965) ב‏יצך ץטהל�עכ�נט מכלףר, מםףם סאי�סטםה� עצנך ם�סנטםה� לטככט ך‏ךכ�נ� האיאםאם, לטככט נףש שטססט הףיףכאם, עצנךכציצם�, ל�םכטיטם� ש‏נל�ע, דצנףנ שטססכ�נט אר�כאםל�רה�נ. �ס�נכ�נטםט קמץ איה�ם, ס�כטס, ע�לטח בטנ עצנךת�ה� יאחלאס�, עצנך הטכטםטם שצהףהסףח טלךאםכאנ�םהאם ‎וםטר יאנאנכאםלאס� מםף הט‎�נ םאסטנכ�נה�ם פ�נדכ�םהטנלטרהטנ.

׀.ױ.ֳאנאי ‏ח עצנך הטכטםטם ה�נטם טםת�כטךכ�נטם� ד�ה�נ יטי�כ�םל�סטםה� אטכ�סטםטם נמכף מכהף�ףםף ג� ץצסףס�ם ה� אםאס�ם�ם ֺנ�ל ץאםכאנ� ם�סכטםה�ם מכלאס� טכ� �כאד�כ�םהטנטנ. ּאכטיי� ג� שצדףד טץעטסאסכאנ�םהא ע�שסטכ אכסא הא, ד�חועקטכטךכ� ל�ר�ףכ מכלא�א צסעצםכצך גונלטר, טכך ‏םת� «ֺטנןט» טלחאס�יכא יאחה�� סאעטנטך יאח�כאנ� טכ� ‎וםטר מץףתף ךצעכ�סטם� עאם�םל�רה�נ. �ה�בטייאערצםאס ֽטשאע ׁאלט ֱאםאנכ�ם�ם דויה ועהטיט ךטלט סאעטנטך יאח�כאנ�םא לצץאכטפ נףש שאךטל מכהף�ףםא ‎‏נ� סצנ‎צם והטכלטר, בףנאהא יאחה�� שוךאי�כ�נ מםףם ג�ע�ם� ‎ונט קא��נ�כלאס� צקצם �ש�לטיי�עכט נמכ מיםאל�רה�נ. ־םףם טךטםתט סצנ‎צםכציצ ה� ל�עבףאעהא סטיאסט-סאעטנטך יאח�כאנ ה�נת ועל�סט טכ� �כאד�האנ מכלףרהףנ ךט, בף ה‏גנה� יאחה�� שוךאי�כ�נט «ֳצנב�ע שוךאי�כ�נט» (1940) אה� אכע�םהא ה�נת ועהטנלטרהטנ.

װ�תנט-אעט ה�נם�יטםטם צחגצ מכאם ׀.ױ.ֳאנאי יאנאה�ת�כ��א רונכ� בארכאסא הא ם�סנ� האשא קמץ ש�ג�ס ‎‏סע�נלטרהטנ. ָכך ר‏שנ�עטםט יףץאנ�הא דויה ועהטיטלטח בטנטםתט סצנ‎צם טככ�נטםטם ל�שסףכף מכאם «ּ�לכ�ך�ע שוךאי�כ�נט» (1919) אהכ� ךטעאב�ם�ם ג� «ֺטנןטםטם הוהטךכ�נט» אהכ� סאעטנטך יאח�כאנ�ם�ם קאן�םהאם סמםנא דאחאםל�רה�נ. ֱף שוךאי�כ�נ ְםאהמכף טםסאם� ג� ןנמבכולט שאדד�םהא יאח�כאםכאנהאם פ�נדכט מכאנאד טכך ה�פ� בף תצנ ק�כןאדכ�� טכ� �ךס מכףםלףרהףנ.

ּצ�ככטפטם בף טככ�נ �נחטםה� ־סלאםכ� טלןונטיאס�םהאם, � ִצםיא לצשאנטב�סט ה� האץטכ מכלאדכא באר גונ�ם שאהטס�כ�נה�ם ב�שס מכףםאם «ָסעאםבףכףם טק צחצ» אהכ� נמלאם� 1919-תף טכה� ם�רנ מכףםסא הא, סמםנאהאם בף �ס�נט «ָסעאםבףכףם בטנ צחצ» אה� טכ� ה�יטר�נ�ך ה�נת ועהטנטנ. ֻאךטם נמלאם זאםנ�םהא טכך ד�כ�ל ע�תנצב�סט מכהף�ףםא ‎‏נ� בטנ מ ד�ה�נ ה� ף�ףנכף דאנר�כאםל�נ. ׁמםנאך� טככ�נה� טס� «ׁצנ‎צם» (1941), «ֱף בטחטל ש�יאע�ל�ח» (1950), «ֳאנכ� הא�האך� אע�ר» (1956) ג� הט‎�נ בטנ-בטנטםה�ם ה�י�נכט נמלאםכאנ� טכ� הטדד�ע ק�ךלטרהטנ.

ּטככט �ה�בטייאע ה‏גנצםה� ל�שח שוךאי� זאםנ�ם�ם טםךטראפ�םהא ׀.ױ.ֳאנאי�ם לצסע�סםא ץטהל�עכ�נט מכלףרהףנ. «ּ�לכ�ך�ע שוךאי�כ�נט»ם� האץטכ והטכלטר םצלףם�כ�נכ� עאם�ר מכהףדתא ש�לטם ה‏גנצם ְםאהמכף ך�םהכ�נטםה�, ףחאד ד�ס�ב�כ�נטםה� באר גונ�ם שאהטס�כ�נ סאםךט ‎‏חצלצח ‏םצםה� תאםכאם�נ. ֱף שוךאי�כ�נה� ל�לףנ ‏חבאר�םאכ��, מםכאנ�ם סאגאהס�ח, פא��נ ך�םה סאךטםכ�נטם� דאנר� ש‏נל�עסטחכטיט, אגאלכ�דכאנ�םהאם סףט-טסעטפאה�, יאכאםק� הטם ץאהטלכ�נטםטם טפראס�, ויםט חאלאםהא אטכ�-ל�טר�ע ל‏גחףכאנ� הא �ךס מכףםלףרהףנ.

ּ�ניאל ְץףםהמגא ֹ.ֲ.׳�ל�םח�לטםכטםטם שוךאי�כ�נטםט ע�שכטכ וה�נך�ם טיטנלטםתט �סנטם �גג�ככ�נטםה� ְח�נבאיתאם ך�םהכ�נטםטם ע�סגטנט באנ�ה� ס‏יכ�הטיט פטךטנכ�נ, ש�לטם ה‏גנצם ְםאהמכף ע�סגטנכ�נטםט �ךס ועהטנ�ם ׀.ױ.ֳאנאי�ם שוךאי�כ�נט צקצם ה� ס�תטיי�גטהטנ: «ֹאח�ק�ם�ם בף ג� הט‎�נ שוךאי�כ�נטםה� ל�טר�ע ס�שם�כ�נט מץףתףםף ױױ �סנטם טכך מםטככטךכ�נטםה� ְח�נבאיתאם ך�םהכ�נטם�, ץ�נהא ס�ם�עךאנ ל�םחטככ�נטם�, ד�כב�ם ע�לטח, ןאך, כאךטם אגאל מכאם אהאלכאנ�ם יאם�םא אןאנ�נ, מםכאנ�ם ש�יאע� טכ� דאנר�כארה�נ�נ, סאה�כ‏גכצך ג� אגאלכ�דכאנ�םהאם המ�אם לצםאסטב�עכ�נט טכ� עאם�ר והטנ» (2, ס�ש.34).

־םףם ל�לףנ ‏חבאר�םאכ��םהאם ס‏שב�ע אקאם «״אפעאכ� בא�קאכאנ�» שוךאי�כ�נט ס�נאס�םהא הטדד�ע ק�ךטנ. ׂ�סגטנ מכףםאם שאהטס�כ�נ ףחאד ְםאהמכף ד�ס�ב�כ�נטםטם בטנטםה� ת�נ�יאם והטנ. ֹאח�ק� שוךאי�םט ראפעאכ� בא�כאנ�ם�ם ע�סגטנט טכ� בארכאי�נ. ֱף ה‏גנה� ‏ח שוךאי�כ�נטםה� ׀.ױ.ֳאנאי ד�ה�נ ע�בט�ע ג� ל�ךאם ע�סגטנכ�נטם� ‎וםטר יונ גונ�ם טךטםתט בטנ יאחאנ ימץהףנ. «׳איא ‎וה�ם ימכ, ד�ס�ב�ה�ם ק�ץ�םתא, ‎‏ח אכאבטכהטיטם� ד�ה�נ ףחאםאם סאי�ס�ח-שוסאבס�ח ראפעאכ� בא�קאכאנ� אנאס�םהאם ךוק�נהט. ָיףם אי�םהא הא האראם ה�נ� איאדכאנ�ם�ם ןאכק�דכ�, טסכאד עףעהף�ף בף ך‏כ‎�כט יונכ�נה� מעכאנ בצעצם בטנ יאח ל‏גסצלצ יוםטה�ם-יוםטי� סצנ�נ, ד�ח��ם ‎צם�ר א�אתכאנ�ם ע�ן�כ�נטםה� לויג�כ�נט בטרטנ�נך�ם, נצעףב�עכט עמנןאדהא בטנ-בטנ אנה�םתא ימםתאכאנ פ�רד�נ�נ, ק�ל�םכ�נ דאבאנ�נה�. ׁףכאנ�ם ס�נטםכטיט, ע�ח� מע דמץףסף, ך‏כ‎�כטך ג� ב�נ�ך�ע טקטםה� באשאנ, בף בא�קאכאנהא עא ד�סא ד�ה�נ ףחאם�ב ‎וה�נהט» (6, ס�ש.39).

ּצ�ככטפ שוךאי�םטם �גג�כטםה� ס�פטכ בטנ ש�יאע ע�נחט סצנ�ם ש‏ךףל�ע ל�לףנכאנ�ם�ם םות� �יכ�םהטךכ�נטםט, ךופ ג� טקךט ל�תכטסכ�נטם� הצרךצם מכהףדכאנ�ם�, נ�סלט טרכ�נכ� לאנאדכאםלאה�דכאנ�ם�, ‎צםכ�נטםט רוטנ ג� ד�ח�ככ�נכ� לצראי�ע מכףםאם ל�תכטסכ�נה� ךוקטנהטךכ�נטםט ע�סגטנ והטנ. ׁאםךט בף ד�ס�ב� סךטםכ�נטםטם ה� שוק בטנ ה�נהט, פטךנט ימץהףנ, ‎צםכ�נטםט �יכ�םל�ךכ�, קאכ�ב-מץףלאדכא ךוקטנטנכ�נ. ֹוםט ע�יטם מכףםאם ְ‎אש ב�י בף ך�םה� קמץ ב‏יצך טהואככאנכא, טרכ�ל�ך �חלט טכ� ‎�כלטרהטנ, כאךטם מםף אנץאי�ם והטנכ�נ ךט, בףנאהא טרכ�נ בטנ מ ד�ה�נ ה� גאתטב הויטכ. ��נ דאנר�ס�םא ק�ץאם ךופ ל�תכטסכ�נטםה�ם, ראפעאכ� בא�כאנ�ם�ם ס�פאס�םהאם האם�ר�נ. �םת�כ�נט בף מכאיכאנ מםף סטםטנכ�םהטנס� ה�, אנע�ד מ הא טרסטחכטךה�ם, בוךאנק�כ�דהאם האנ�ץלא�א, יאגאר-יאגאר בף ל�תכטסכ�נ� איאד אקלא�א בארכאי�נ. �גג�כךט ג�חטיי�עטםה�ם פ�נדכט מכאנאד טםהט מ הט‎�נ ל�לףנכאנהאם שוק ה� ‎ונט דאכל�נ. ֱף ך�םה� ‎�כ�םה� םות� ב‏יצך טרכ�נ ‎‏נ�ת�יטםט הצרצםס� ה�, ךופ ג� �יכ�םת� הצםיאס�ם�ם �סטנטם� קוגנטכטנ ג� בףםהאם שוק תצנ� דףנעףכא בטכלטנ. ֱף שוךאי� �סנטם �גג�ככ�נטםה� ְםאהמכף ך�םה ג� ד�ס�ב�כ�נטםה� באר אכ�ב ‎וה�ם ל�לףנ ‏חבאר�םאכ��ם�ם, ל�סףכטיי�עסטחכטיטםטם �ךס מכףםהף�ף ‎‏ח�כ בטנ םצלףם�הטנ. ��ל ל‏גחף, ש�ל צסכףב, ש�ל הטכ באץ�ל�םהאם ויםט חאלאםהא ּטככט �ה�בטייאע ה‏גנצ טהויא ג� פטךטנכ�נטםט ‏חצםה� האר�יאם בטנ שוךאי�הטנ. «־ ה‏גנ ְםאהמכף ד�ס�ב�כ�נט שוךאי�ה� ע�סגטנ מכףםהף�ף ךטלט, ‏ח טקטם� דאןאכ�, ע�בט�עטם גונהטךכ�נט טכ� ךטפאי�עכ�ם�ם, ש�יאעהא קאכ�רלאדהאם קמץ נאשאעכאםלאד ג� �יכ�םל�ךה�ם ץמרכאםאם טםסאםכאנהאם טבאנ�ע טהט» (6, ס�ש.93).

׀.ױ.ֳאנאי�ם ל�לףנכאנ�ם טרטםה�ךט םודאעטג שאככאנהאם, טתעטלאט ל�טר�עה� באר גונ�ם בטנ ס�נא ןנמבכולכ�נה�ם ב�שס וה�ם «ֹאע�ד �לטם�» שוךאי�סט ץצסףסט הטדד�ע ק�ךטנ. ֱףנאהא �ס�נטם ד�שנ�לאם� יצם‎צכ ש�יאע ע�נחט ךוקטנלטר �לטם�הטנ. ��יאע� ל�שך�ל� סאכמםכאנ�םהא, ש�בסץאםאכאנ�םהא ךוק�ם ְםךאנאהאם ‎‏םה�נטכלטר בף דאה�ם ם‏גב�עט ת�חאס�ם� בף ד�ס�ב�ה� ק�ךל�ך צקצם ‎‏םה�נטכלטרהטנ. ֱף ש�לטם מ דאה�ם טהט ךט, «אהאלכאנ בטנ-בטנטםט גףנלףר, �נכ�נ אנגאהכאנ�ם� במראל�ר, ד�ס�ב� דאנלאדאנ�ר�ד מכלףרהף». (6, ס.17).

־םףם ‎‏ח�ככטיט ש�יאע� במיף באר�םא ב�כא מכלףרהףנ. ָםהט טס� מ ‎‏ח�ככטךה�ם �ס�נ-�כאל�ע בוכ� דאכלאל�ר, ךוקטנהטיט ש�יאע ע�נחט ת‏שנ�סטםה� ‏ח אלאםס�ח טחכ�נטםט בףנאץל�רה�. ֹאח�ק� �לטם�םטם שאכ-שאח�נךט חאשטנט ‎‏נך�לטםט כויעוםאםע ׁ�בנט ב�יטם הטכטיכ� הוס�ך «טםסאםא ם� טינ�םל�, ם� ה� ב�י�םל�, שוק בטנ הףי�ף גונלטנהט» (6, ס.14) הוי� ע�סגטנ ועלטרהטנ.

ֱף שוךאי� �לטם�םטם פאתט�גט עאכויטםט �ךס ועהטנטנ. �םת� ש�בסץאםאיא ‎‏םה�נטכטנ, כאךטם מנאהא ל�שךףל דאה�םכאנ ע�נ�פטםה�ם ג�שרטת�סטם� ה‏יצכצנ. ֱףנאהאם הא טרכ�ל�ך צקצם בטנ ץ�סע�ץאםאיא ‎‏םה�נטכטנ. ��נ יונה�ם דמגףכאם �לטם�י� ם�שאי�ע ךט, יאעלאד צקצם ה‏נה הטגאנהאם טבאנ�ע בטנ האץלא גונטכטנ. �גג�ככ�נ ךוקטנהטיט ש�יאע ע�נחטם� ‎‏נ� ך�םה סאךטםכ�נט ל�לףנכאנ הא האץטכ מכלאדכא מםףם בף םאלףסכף ד�ס�ב�י� טסכאש מכףםלאד צקצם ‎‏םה�נטכל�סטםטם �כושטם�הטנ. �אל� מםא דאנר� קוגנטכלטר, שוק ךטל �לטם�י� הצרהציצ ג�חטיי�עה�ם ץטכאס מכלאד צקצם ם� ל�ם�גט, ם� ה� לאההט מכאנאד האיאד הףנלאד טסע�לטנ. ָםסאםכאנ�ם מםא דאנר� כאדויהכטיט, ל�לףנכאנ�ם טםסאפס�חכ�� מםף בף ש�יאעהאם בוחהטנטנ. ֲ� סמםהא ‏ח האץלאס�םהא את�םהאם ג� סמיףדהאם המםאנאד ג�פאע והטנ.

ִצרהציצ לצשטע, טםסאםכאנ�ם את�לאס�ח כאדויהכטיט מםף ל�שג והטנ. �וךאי�ה� �לטם�םטם ךוקטנהטיט ןסטץמכמזט סאנס�םע�כאנ, באר�םא ‎�כ�ם שאהטס�כ�נ קמץ ולמסטמםאכ, טםסאם� הצרצםהצנל�י� גאהאנ וה�ם בטנ ע�נחה� ע�סגטנ והטכלטרהטנ.

«ֹאע�ד �לטם�» ש�ל עצנך שוךאי�סטםטם טםךטראפ ג� ח�ם‎טםכ�רל�סטםה�, ש�ל ה� ׀.ױ.ֳאנאי�ם קמץסאש�כט יאנאה�ת�כ��םהא ‏ם�לכט יונ עףעףנ.

�ה�בטייאערצםאס ְךטפ �צסויםמג «ֽ�סנ ג� חאלאם» ךטעאב�םהא בף פטךטנכ�נט דויה והטנ: «ּצאסטנ ם�סנה� ר�ץסט לצראשטה� ג� ד�םא�ע, ש�יאע�ם לצסע�דטכ ע�הדטדט, דטיל�עכ�םהטנטכל�סט ץצסףסט �ש�לטיי�ע ך�סב ועלטרהטנ» (4,ס.32).

׀ואכ שאהטס�כ�נטם ע�סגטנט בף באץ�להאם ׀.ױ.ֳאנאי�ם שוךאי�כ�נטםטם תאם�ם� ע�רךטכ והטנ. ֱףםכאנ�ם ס�נאס�םהא ל‏גחףסףםא ‎‏נ� פ�נדכ�ם�םכ�נה�ם בטנט ה� «ֳצגג�ע� דאנר�»ה�נ. ֱףנאהא ְלונטךאהאם ‎�כלטר ‎�לטקטכ�נטם עצנך לטככ�עטם� דאנר� ש‏נל�עסטחכטיט, שאנ�םכ��, ‏חבאר�םאכ�� ךס מכףםלףרהףנ. ֿףככאנ�ם� טקךט ל�תכטסכ�נטםה� סא�א-סמכא ץ�נתכ�י�נ�ך ויםט חאלאםהא �ענאפהאך� טםסאםכאנ�ם נאשאעכ��ם� ןמחלאדהאם בוכ� ק�ךטםלטנכ�נ. �אל� ךטלט ׁצןשט ה� בצעצם בףםכאנ� ‎‏נצנ, כאךטם בף ה‏חצכל�ח בטיאב�נק�כ��א דאנר� שוק בטנ ע�הבטנ ‎‏נ� בטכלטנ. ׁצןשט םאנאח� טםסאםכאנ�ם צלףלטכ�רהטנטכלטר בטנ מבנאח�ה�נ ךט, יאח�ק� מםףם עטלסאכ�םהא ‏ח פטךטנכ�נטםט מץףתףכאנא קאעה�נ�נ. «ֱףםכאנ ש‏ךףל�עטם ‎צתסצחכציצםה�ם את�לאס�חתא יאנאנכאם�נכאנ, בף ‎צתסצחכציצם ש‏ךלצםה� יאראיאם טםסאםכאנ� בטנ שוק סאי�נה�כאנ» (6, ס.142).

�אנ�םכארל�ר �תם�בטכ�נטם עואענ סאכמםףםהאך� ה‏חצכל�ח ש�נ�ך�עכ�נט אחל�ר ךטלט, הט‎�נ בטנ ל�ךאםהא ׁצבשטי� דאנר� ועהטךכ�נט ש‏נל�עסטחכטך אנע�ד מםףם ס�בנ ךאסאס�ם� המכהףנףנ.

«ּצעשטר בטנ ךטםכ� ‎�לטקטכ�נט הצרצםהצ: ף�ףכהאיאם דףכאדכאנ�םהא מםכאנ�ם ד�שד�סטםט הףיהף. ֹףלנףדכאנ�ם� ס�ץאנאד, הףנהף�ף יונה� ד�גנאםאנאד עצנךכציצם�, ל�לכ�ך�עטם� את�ה�: בצעצם דאחטםמ ץאכד�ם� ל�נל�נ ךטלט יונטםה� המםהףנאם, ‏חצםצ הטכסטח, ‏כצ וה�ם דצגג�ע� דאנר� ב‏יצך בטנ ד�ח�ב הףיףנהף» (6, ס.146).

׀.ױ.ֳאנאי�ם �ךס�נ שוךאי�כ�נטםטם ץאנאךעונטך ץצסףסטיי�עט מכאם ך�ה�נכט סמםכףד בףנאהא הא ע�ךנאנכאם�נ. ׁצןשט ‏חצ מםכאנ�ם ת�חאס�ם� גונל�ך טסע�ס� ה� ‎�לטקטכ�נ ע�נ�פטםה�ם ג�שרטת�סטם� ה‏יצכצנ ג� יום� ה� חצכל, שאדס�חכ�ד ד�כ�ב� קאכ�נ.

ײלףלטיי�עכ� ׀.ױ.ֳאנאי�ם שוךאי�כ�נטםה� ח�לאם�סטםטם טתעטלאט-ל�ם�גט ויב�ת�נכטךכ�נטםט, לצץע�כטפ אטכ�-ל�טר�ע ןנמבכולכ�נטםט �ךס ועהטנס� ה� בף ג�חטיי�עכ�נה�ם ק�ץ�ר ימככאנ�ם� ‎‏סע�נלטנ. ֱף ד�שנ�לאםכאנ שוק בטנ �ל�ך ס�נפ ועל�ה�ם סאםךט הצרהצךכ�נט ג�חטיי�עכ� באנ�ר�נכאנ. ֱוכ� בטנ שאהטס�יכ� דאנר�כאראם ג� ןטסכטי� דאנר� שוק בטנ ע�הבטנ ‎‏נ� בטכל�י�םכ�נה�ם בטנט ה� �אסטן �פ�םהטהטנ. «ׁףר ןאי�» אהכאםאם בף שוךאי�ה� ש�לטם ה‏גנה� טרכ�י�ם פאבנטךכ�נטם את�םאתאדכ� טר נוזטלטםה�ם ס‏שב�ע אק�נ. ׁאאעק�מ�ףככאנ�ם�ם טן�ך פאבנטךטםה� פ�שכ�כ�נטם, ךטקטךיארכ� ד�חכאנ�ם את� עאכויט קמץ ולמסטמםאכ בטנ פמנלאהא ד�כ�ל� אכ�םל�רה�נ. ּצ�ככטפ ףסעא �אסטן �פ�םהטםטם הטכטיכ� בףנאיא «דאעטכ פאבנטך» הוי� ס�סכ�םטנ. ־, אנע�ד ד�נץ טכהטנ ךט, ‎�םת ד�חכאנ�ם בףנאהא ןטס ר�נאטעה�ם ץ�סע�כטי� עףעףכאנאד ח�ש�נכ�םטב הצםיאכאנ�ם� ה�יטרהטךכ�נטםט ‎‏נלצרהצ. «ײק-ה‏נה דףנףרא דאנר�, מם ה‏נה סאאע דאיםאנ סףכאנ�ם באר�םהא, ןטס טיכ�נ, ץ�סע� ם�פ�סכ�נ �ל�נ�ך ח�ש�נכ�ם�ם, ע�ח�כטיטםה�ם, ד�חכ��םהאם, ‎‏חכ�נטםטם ןאנ�כע�ס�םהאם ש�נ ‎צם בטנ ח�ננ� טעטנ�נ�ך עמנןאד מכאם גצתףהכאנא קמץ את�י�נ, בף ה�נהכ�נ� אכ�רא בטכלטנהט» (6, ס.130).

ָםסאםכאנ אנאס�םא ק�ץה�דהא מםא עףרכאםאם ם�ח�נכ�נה�ם ‏חצםצ ‎צםאשךאנ שטסס והטנ. ַ�כח�כ�ה� ש�יאע ימכהאר�ם� טעטנ�םה�ם סמםנא ךטלס�סטח דאכאם �אסטן �פ�םהט לושנטםט װמעטךא אהכ� בטנ טרקט ד�חא סאכל�רה�. ־םףם הא עאכויט הט‎�נ ‎�םת ד�חכאנ�םך� ךטלט ע�ךנאנכאם�נ. ׃סעאבאר�ם�ם בצעצם ך‏ל�ךכ�נטם� באץלאיאנאד בף ‏כצלתצכ ץ�סע�כטךה�ם, «דאעטכ פאבנטך»טם אלאםס�ח ת�ם‎טםה�ם דףנעףכא בטכלטנ.

װמעטךאם�ם ‏כצלצ ג� ְגנמןא פאבנטךכ�נטםטם פ�שכ�כ�נטם ל�םאפויטםט, ע�שכצך�סטחכטיטםט ה�סע�ךכ�י�ם טר נוזטלט טכ� ל�כףלאעכאםלאס� מםהא בף פאבנטך� דאנר� מכאם צסיאםךאנ פטךטנכ�נט האשא הא אכמגכאםה�נ�נ. װאבנטךטם סאשטבט �טהאי�ע ב�י� ‏ח פטךטנכ�נטםט ס‏יכ�ל�ךה�ם בוכ� ק�ךטםלטנ.

ּצ�ככטפ שוךאי�םט םאשאד יונ� «ׁףר ןאי�» אהכאםה�נלאל�רה�נ. �טהאי�ע ב�י �אסטן �פ�םהטםטם טרה�ם ק�ץלאס�ם�ם, טרקטכ�נטם ףסעאבאר�ס�ח דאכלאכאנ�ם�ם דאנר�ס�ם� אכלאד צקצם מםףם איכ�ד ל�גאתטבטםט אנע�נלאד ד�נאנ�םא ‎�כטנ. ֲ� בף הא אסט פטךטנכ�נכ� טרה�ם אינ�כלאד טסע�י�ם �אסטן �פ�םהטםטם סףסלאס�ם�ם צקצם גונטכלטר בטנ סףס ןאי� טהט.

ֱף שוךאי� ה� הט‎�נכ�נט ךטלט בטנ עצנך ד�כבטםטם יאם��ס�, צנ�ך ה‏יצםעצכ�נט, םאנאשאעק�כ�� שטסס מכףםףנ. ֱף ןנמבכולכ�נ לצ�ככטפט םאנאשאע והטנ, הצרצםהצנצנ.

׀.ױ.ֳאנאי «ּ�לכ�ך�ע שוךאי�כ�נט»םה� נואכ ש�יאעהא לצץע�כטפ ע�ב�ד�כ�נה�ם מכאם טםסאםכאנ�ם ןנמעמעטןכ�נטםט יאנאעל�רה�נ. ־םףם ד�שנ�לאםכאנ�ם� טךט דנףןא אי�נלאד מכאנ: בטנטםתטכ�נ, ש‏ךףל�ע ל�לףנכאנ�, יצךס�ך נצעב�כט ר�ץסכ�נ, ב�יכ�נהטנ ךט, יאח�ק� בף טםסאםכאנ�ם עטלאסאכ�םהא ראשטהט מכהף�ף נואכ שאהטס�כ�נט �ךס ועהטנלטרהטנ. ֱף םצלףם�כ�נכ� יףץאנ�הא עאם�ר מכהףד. ָךטםתטכ�נ טס� ל�לףנ ג� ב�יכ�נה�ם רטךאי�עקט מכאם, �חטיי�ע ק�ך�ם םאלףסכף טםסאםכאנ, ך�םה סאךטםכ�נטהטנ ךט, בףנאהא הא ‎‏נהציצ נואכ ל�םח�נ� ג� שאהטס�כ�נה�ם המ�נף בטנ ר�ךטכה� צלףלטכ�רהטנ�נ�ך מנטזטםאכ סףנ�עכ�נ יאנאעלא�א םאטכ מכלףרהףנ. ֱף ד�בטכה�ם מכאם אטכ�-ל�טר�ע ל‏גחףסףםהא ד�כ�ל� אכ�םאם שוךאי�כ�נטםה� טךטםתט דנףןא האץטכ מכאם ד�שנ�לאםכאנ קמץ סאה�, ןאךד�כבכט, סאפ ך�םה סאךטםכ�נטהטנ. «ְיר�םטם עאכויט»םה� ְיר�םטם באר�םא ‎�כ�ם את� �שגאכאע, «ֳמתא ‏ךצח»ה� �את� ּףסעאפא א�אם�ם ‏ךצחצ טכ� בא�כ� ל�ח�כט שאהטס�, «ֲ�שבט �פ�םהטםטם דמנץףסף»םהא טהאנ�ה� ע�נ�חטקט טרכ�י�ם ֲ�שבט �פ�םהטםטם סאפכ��ם�ם באר�םא ב�כא מכלאס� ג� הט‎�נ בף ךטלט שוךאי�כ�נ ש�לטם ה‏גנצ ןאנכאד �ךס ועהטנל�ך באץ�ל�םהאם ע�דהטנ�כאיטד םצלףם�כ�נהטנ».

׀.ױ.ֳאנאי ױױ �סנטם �גג�ככ�נטםה� עצנך ם�סנטםה� ףחאד ְםאהמכף, ך�םה ל‏גחףסףםא לצנאתט�ע ועל�ךכ� ש�לטם ה‏גנ� הטדד�ע ק�ךלטרהטנ. ּטככט �ה�בטייאע ה‏גנצםה� מםףם ד�ה�נ ףחאד ְםאהמכף ך�םהכ�נטםטם ע�בט�ע ע�סגטנכ�נטםט, ע�בטט נואכ ל�םח�נ�כ�נטםט תאםכאםה�נאם טךטםתט בטנ יאחאנ מכלאל�רה�נ. ְםאהמכף טםסאם�ם�, ְםאהמכף עטןטםט מ ה‏גנ� ד�ה�נ ‎‏נצכל�לטר בטנ ע�נחה� ד�כ�ל� אכל�ר, מ סאה�כטי�, ס�לטלטכטי� בטנ ץ�כ�כ ‎�עטנל�ה�ם טםסאםכאנא קאעה�נל�רה�נ. װטךנטלטחט ןנמפוססמנ ׁ�בנט �סאה ׁטיאגףר‎טכטם פטךטנכ�נט טכ� עאלאלכאי�נ�ד. «ּ�ם� מ שוךאי�כ�נ בף ‎צם ְםאהמכףםףם טםסאם ג� סמסטאכ ש�יאע� שאדד�םהא יאח�כל�ר ג� יאח�כאתאד �ם �ח�ל�עכט, ןסטץמכמזט ג� סמסטמכמזט �ס�נכ�נטםה�ם האשא �ענאפכ�, האשא ה�נטם, האשא המכף ג� האשא ‎ונק�ך ‎�כטנ. ֱוכ� שוסאב והטנ�ל ךט, בף שוךאי�כ�נט מץףלאהאם ְםאהמכףםף אםכאלא��ם, אםכאלא�א בארכאלא��ם טלךאם� ימץהףנ» (6, ס.9).

�ה�בטייאע סטיאש�ס�

1. ְ.ְ.ְיה�ם. ׂצנךטי� �ה�בטייאע� עאנטץט. �� תטכה (� שטסס�), ֱאך�: ֱאך� ׃םטגונ., 2007, 280 ס.

2. ּ.ְץףםהמגא. ֹףסטפ ֲ�חטנ ׳�ל�םח�לטםכט. ֱאך�: ֹאח�ק�, 1981, 104 ס.

3. ְ.ּ�לל�המג. ְח�נבאיתאם שוךאי�סט. ֱאך�: ֹאח�ק�, 1984, 224 ס.

4. ְ.�צסויםמג. ֽ�סנ ג� חאלאם. ֱאך�: ֹאח�ק�, 1980, 185 ס.

5. ֽ.ׁ.ֱאםאנכ�. ׀וסטלכט עצנך והובטיאע�. �� תטכה, ָסעאםבףכ, ּטככט ֵ‎טעטל ֱאס�ל וגט.

6. ׀.ױ.ֳאנאי. ּולכוךוע שטךאיוכונט. ָסעאםבףכ, 2008, 184 ס.

7. �.ֺףהנוע. ׂצנך והובטייאע�םהא שטךאיו ג� נמלאם. �� תטכה. ּורנףעטיועעום תצלשףנטיועו ךאהאנ (1911-1922). ָסעאםבףכ, ָםךטכאן, 1998, 421 ס.

8. ָ.ׂאעאנכ�, ׀.ּמככמפ. �צסוים ׀אשלטהום װאךטנ ֱאיךףנעא ךאהאנ עצנך נמלאם�. ׁמפיא, 1968, 216 ס.

9. ִ.ֹ�כלאח. ׀מלאם ךאגנאל� גו עצנך נמלאם�ם�ם המ�ףרף. ָסעאםבףכ, ־חאם ֹאי�םק�כ�ך. 2002, 136 ס.

׀ ו ח ‏ ל ו

ֲ סעאע�ו ןמגוסעגףועס� מ עגמנקוסעגו ׀אפטדא ױאכטהא ֳאנא� – מהםמדמ טח גטהם�ץ ןנוהסעאגטעוכוי ‎ןמץט םאצטמםאכ�םמי כטעונאעףנ�. ־ם גם¸ס םוןמסטכ�ם�י גךכאה ג נאחגטעטו ע‏נךסךמי ןנמח� האםם�ץ גנול¸ם, ט ג קאסעםמסעט, ןמגוסעגמגאעוכ�םמדמ זאםנא.

S u m m a r y

The article is devoted to Rafig Khalid Garay’s creation as one of the famous figures of the national literature epoch having significant contributions in development of Turk prose acting in these years and, particularly, the genre of stories.

�צסויםמגא Sוגטםת (Mף�אםםא)

ָּ׀ ��ְֻֻ�ֽ ְָׁׂ׀ָֺ �ְֵֺֹ�ֻ�׀ָ

�ס�נכ�נטםה� ל�כאש�עט, סאפכ�� טכ� טםסאם� שוינ�עכ�םהטנ�ם ֱאשאנ באבאכאנ�ם דאי��כאנ�םהאם, ק�עטם ש�יאע�םהאם, בטחט �שאע� וה�ם ‎צםה�כטך ל�טר�ע דאי��כאנ�םהאם בארכאל�ר בצעצם ץאכד�ל�ח�ם ש�יאע ןנמבכולכ�נטםט, טתעטלאט-סטיאסט ל�ס�כ�כ�נט �שאע� וה�ם ףסעאה �הטבטלטח, אכטלטלטח, לצ�ככטלטלטח ּטנ ��כאכ�ם �ה�בט טנסטםטם בטנ שטסס�סטםט ע�רךטכ וה�ם שוךאי�כ�נ שאדד�םהא ס‏ח הול�ך טכך באץ�רהא סאה� ‎‏נצםס� ה�, קמץ ל�סףכטיי�עכטהטנ. ׳צםךט ּטנ ��כאכ ש�ל קמץ תטההט, ש�ל ה� מ ד�ה�נ תאםכ�, סאה� ג� ע�בטט יאח�ק�ה�נ. ֱוכ� בטנ יאח�ק� שאדד�םהא אהט, סעאםהאנע ‏כקצכצ ס‏ח הול�ך דוינט-לצלךצםהצנ, ץצסףסטכ� טםהטךט חאלאםהא. ֱף ס�ב�בה�ם בטנ ד�ה�נ שארטי�י� ק�ץלאד טסע�נהטל.

ֵכלה� ל�דאכ�ה�ם ךטעאבא ד�ה�נ, �ה�בטייאעהא רוטנה�ם, שוךאי�ה�ם, נמלאםא, ןמוחטיאיא ד�ה�נ, טםת�ס�ם�עה� עואענהאם, ךטםמהאם לאשם� זאםנ�םא ד�ה�נ, בצעצם סאש�כ�נ ‏כ‎צםכ�רטב. ֽ� א��כא, ם� צנ�י�, ם� ה� ל�ם�גטייאעא בטנ רוי גונטנ. ־ץףתף, עאלאראק� ךמנ ךטלטהטנ, באץ�נ, מץףיףנ, ורטהטנ, כאךטם הצרצםלצנ, טקט עטענ�יטנ. ׁ‏ח וכ� בטנ רויהטנ ךט, ‎�נ�ך תאםכ� ךטלט א�כאס�ם, ‎צכסצם, סאנס�עס�ם, בףח ךטלט מכלאס�ם, מץףתףםף לור�י� – ע�בט�ע דמיםףםא, ה�םטח סאשטכטם�, הא�א-הארא אןאנס�ם. ֱטנ ס‏חכ�, ש�נ ך�ס בףנאהא ‏חצםצ עאןס�ם.

ֱף שארטי�םטם ס�ב�בט י�דטם ךט, איה�םה�נ. ֹףץאנ�הא סאהאכאםאם בצעצם לצסב�ע ךויפטיי�עכ�נ ּטנ ��כאכ ד�כ�לטם� שאךטלהטנ.

ֱףנאהא ץאכד יאח�ק�ס� ָסא ּף�אםםאם�ם �חטח לצ�ככטלט ּטנ ��כאכא ש�סנ ועהטיט «ֹףבטכוי ל�ךע�בף»םף ףםףעלאד ‎צםאש סאי�כאנה�.

־ יאח�נ: «…ׁטחטם טםת� יףלמנףםףח מםכאנ� הצרצםל�י� ל�תבףנ והטנ» (1, 422).

�סכטםה� יףלמנ מץףתףהא ע�ב�ססצל מיאעלאכ�ה�נ. ּטנ ��כאכ�ם יףלמנף טס� א�כאה�נ, קצםךט יאח�ק� אח דאכא ך‏נן� באשאנ ךטלט ‎‏ים�י�-‎‏ים�י� א�כאי�נ. ־םף �שאע� וה�ם ןנמבכולכ�נט, לצסטב�עכ�נט ‎‏נ�נך�ם טקטםט חצכל�ע בצנציצנ. ָנ�כטה� אהכאנ�ם� ק�ך�ת�יטלטח שוךאי�כ�נ טס� בף חצכל�עה� ףכהףח ךטלט טר�ד סאק�נכאנ.

�וךאי�כ�נטם ל‏גחףכאנ� טכך באץ�רהא בטנ-בטנטםה�ם אהטהטנ. ּ�ס�כ�ם, «ֺ�לע�נמגכאנ אטכ�סט» שוךאי�סטםטם בארכאם��ת�םא הטדד�ע יועטנ�ך:

«ֹאככאש, יאככאש! �אנאהאסאם? ֺויפטם םות�הטנ?»

- ׁ�ם ם� ע�ש�נס�ם?

- �‏ח ה�יל�סטם, ד�גנאדכארל�סאם נ�ם‎טם אק�כ�ב.

- ֱטנ ד�גנאדכ��ל ימץהף. ָרה�ם באר אק�נאל ךט?

- ֱף ג�ץאהםמי חאםטע�ל. ��כ�ם ג�ץאהםמי ב�כך�…

- ׁ�ם וגה� מכאתאדסאם?

- ׁ‏ח גונס�ם, ‎‏חכ�י�נ�ל.

- �‏חכ�, בטנע�ש�נ וכ�יטב ‎�כ�נ�ל» (2, ס�ש.471.).

ֱטנ-בטנטםטם �כטםט ש�נאנ�עכ� עףעאם, שאכ-�שגאכ סמנףראם בף �חטח המסעכאנ, ‎‏נ�ס�ם, ךטלהטנכ�נ?

ִוס�ך, טךטסט ה� בטנ ר�ש�נה� יאראי�נ, טםאםה�נ�ת� מכלאיאתאד.

ִוס�ך, טךטסט ה� בטנ וגה� יאראי�נ, שוק טםאםה�נ�ת� מכלאיאתאד. ֽות� מכא בטכ�נ ךט, בטנ וגה� יאראיאסאם, בטנ-בטנטםה�ם ץ�ב�נסטח מכאסאם?

ִוס�ך, �נ – אנגאהה�נכאנ, האשא ע��תתצבכצ מכאתאד.

ֿףכ דאחאםלאד, ש�יאע – ל�טר�ע ר�נאטעט יאנאעלאד אנחףסף טכ� «סףעךאהא צק סלום טרכ�י�ם ל�עבףאע דףככףדקףסף ֳףכאל ֺ�לע�נמגכאנ, ש�כ� ףראדכאנ� הא מכלאיאם בף טךט תאגאם, טסע�ךכט �נ – אנגאה, ש�פע�ה� – מם ‎צםה� בטנ ה�פ� ה� בטנ-בטנטםטם צחצםצ ‎‏נל�ה�ם, קאכ�ר�ב-קאןאכאי�ב ל�םחטכט כאח�לט אגאהאםכ�דכא, ןאכ-ןאכעאנכא המכהףנףנכאנ, דאחאםת האכ�םתא גףנםףץלא�א ג�נהטר וכ�יטב, ‏חכ�נט ה� שטסס ועל�ה�ם ש�נטסכ�רטנכ�נ. ֳףכאל�ם אה�םהאם ֻויכאיא, ֻויכאם�ם אה�םהאם ֳףכאלא «חאןטסךא» יאחא-יאחא ל�םחטכה� יויטב-טק�ם, יאעאם מ�נף – ׁאנ�ך‏ים�ך דאה�ם ל�םחטכה�ם ש�נ רויט סטכטב – סצןצנצב אןאנאםהאם סמםנא הא ב�הב�ץע �נ-אנגאה בטנ לצהה�ע בף ך�כ�ךה�ם באר אקא בטכלטנכ�נ. ְץ�נהא ל�ס�כ� אק�כאםהא לטכטס טהאנ�סטם� ‎�כ�ם ֳףכאל ֺ�לע�נמג בטכלטנ ךט, ךטלה�ם רטךאי�ע וכ�סטם, - מ�נףהאם, ‏חצםה�ם, יא ךטלה�ם?!

ִטכה� – א��חהא ח�נב – ל�ס�כ ךטלט ‎�ח�ם בף «ֺ�לע�נמגכאנ אטכ�סט» ה� טכך ם�ח�נה� כ�עטפ�גאנט בטנ רויהטנ. ֳףכאלכא ֻויכאם�ם אהכאנ�ם�, צםגאםכאנ�ם� ש�יאעהא מכאם אהאלכאנ�ם אהכאנ�, צםגאםכאנ� טכ� �ג�ח והטם, גונטם ד�חוע�. ־ץףתףכאנ ם� הוי�נכ�נ? «ֽות� ש�נטס, ב�הב�ץע אטכ�הטנ! �אדד מכףנ בוכ�כ�נטם�! ־�נףםףם �ככ�נט ד�ח�ככאםאס�ה�נ! – ג� סאטנ�. �וק ך�סטם א�כ�םא ‎�כלטנ ךט, ‎צםאש אטכ�ה� הויטכ, בף אטכ�ה�ךט �נ – אנגאה לצםאסטב�עכ�נטםט ‏ח ע�בט�עטםה�ם, ע�בטטכטיטםה�ם ק�ץאנאם דףנףכףרהא, סטסעולה�הטנ.

ֽטי� ש‏ךל גונטנ ךט, «שוק ך�סטם א�כ�םא ‎�כל�ח» קצםךט טםסאם, סאה�ת�, ש�נ רויטם ‎צםאש�ם� ‏ח ע�בע�עטםה� אץעאנ�נ. ֱף ג�נהטרט מםהא מיאהאם ל�עבףאע, עוכוגטחטיא, - «ע�בכט�אע גאסטע�כ�נט» טס� ‎טחכטם סאץכאם�כ�נ. ָםסאם לאר�ם שטסס�תטיטם� קוגנטכטנ.

ָכך ם�ח�נה� אהט ל�טר�ע ל‏גחףכאנ�םהא יאח�כל�ר בף שוךאי�םטם ל‏גחףסף ְח�נבאיתאםהאך� ךמםךנוע טתעטלאט ש�יאע�ם פ‏גדצם� דאכץ�ב, בארדא בטנ קמץ לצץע�כטפ ‏כך�כ�נה� בטנ-בטנטםטם צחצםצ ‎‏נל�י�ם, ֺ�לע�נמגכאנהאם יאכם�ח אה, פאלטכטיא, הטכ טכ� פ�נדכ�ם�ם לטכימםכאנכא ב�הב�ץעטם פאתט�סטםטם ה�נטם ך‏ךכ�נט שאדד�םהא הצרצםת�כ�נ, לצשאךטל�כ�נ מיאהא בטכ�נ.

ֱ�הטט �ס�נ יאכם�ח מ גאץע ש�דטדט ב�הטט �ס�נ� קוגנטכטנ ךט, מץףתףםף ךמםךנוע ל‏גחףכאנהאם, ע�סגטנ מביוךעטםה�ם ףחאדכארה�נ�ב, ךמםךנוע ןנמבכולטם ה‏גנ�סטם� ‎צם�ר רצאס� ךטלט נ�ם‎כט, ויםט ס�ןךטכט ןנמבכולכ�נ שאכ�סט י��נ. «ֺ�לע�נמגכאנ אטכ�סט» ל�שח בוכ� שאכ� יאנאהאם ש�דטדט ב�הטט �ס�נהטנ.

�וךאי�ה� ּטנ ��כאכ לצ�ככטל טםסאם ש�נטסכטיטםטם – את‎‏חכציצם ס�ב�בכ�נטםט אקל�נ, אקא הא בטכל�חהט. ֱףםףם ס�ב�בט גאנה�: מ גאץעך� סוםחףנא ה�נשאכ שוךאי�םטם צסעצםה�ם ץ�עע ק�ך�נהט. ־םסףח הא ע�תנצב�כט מץףתף �ס�נה�ךט וישאלכאנ� ה�נשאכ הףיףנ.

׃סעאה�ם הט‎�נ בטנ שוךאי�סטםה� «ׂ�ח� עמיףם ם�חאך�ע דאיהאכאנ�»םהא טס� ל�טר�ע, לאכ-ןףכ באעאדכ�� ג� בף באעאדכ�דהאם ק�ץלא�א ת�שה בוכ� ‎‏סע�נל�י�ם בטנ ךצעכ� ע�סגטנ מכףםףנ.

ְה�ם� ק�ךהטיטלטח שוךאי�ה�ם בטנ ןאנקאיא הטדד�ע יועטנ�ך:

- בף ראכ� ּ�לל�הטם אנגאה� ‎�עטנטב. ְכע� ה�ם� דאר�ד, טסבאעכ� רויהטנ, ּטם�ץאם�ל אכ�ב. ֱ�ח�ך דףעףסף, �ת�בהטנ! ֺטרטםטם אה�םא כאי�ד. ּ�ר�הט ׀�שטלט הויטנ�ל וי!...

«…ֱטבטל בטנ ךא��ח ןףכ ‎‏סע�נהט.

- ֱף הא, - הוהט, - המסעףם �ייףבהאםה�נ.

ֱ�י ל�ח�כהאםה�.

- ֵכ� המסעף ד�בנ� דמיףל!» (3, 237).

ֱף שוךאי� 30-תף טככ�נה� ד�כ�ל� אכ�ם�בה�נ. ֻאךטם ע��ססצפכ�נ מכסףם ךט, טםהט ה� המסעכףד לאכ, ןףכ, �ריא טכ� ‏כקצכצנ, קצםךט ל�ם�גטייאע, א��כ, סאגאה ימץ ה�נ�ת�סטםה�הטנ.

ּטנ ��כאכ לצ�ככטלטם ל‏גחףכאנ�, ןנמבכולכ�נט מ ד�ה�נ לצאסטנהטנ ךט, בף ס�ןךטה� שוךאי�כ�נט מץףהףדתא ןנמבכול המכף באעאדכ�ד טקטםה� באע�נסאם. ָםהט ם�טםךט עמיכאנ, שצחנ ל�תכטסכ�נט ה� ‎�כטנ ל�םב�יטם� קוגנטכטב. �ךס�נ שאככאנהא ה�נה-ד�ל ףםףהףכףב, ל�נשףלףם יטי�כ�נט גאנכאםלאד ושעטנאס� טכ� יאראי�נכאנ. «ײק», «יוההט», «ד�נץ» הא ‎�כטנ ל�םב�יטם� ק�גנטכטב. ֱף ה�שר�עכט ועטנאס�ם טס� טםסאם בויםטםט יויטב, לאםדףנעכארה�נלאס�םא ס�ב�ב מכלאס� הא האם�כלאחה�נ.

ֱףנאהא «ֳמםאדן�נ�סע» שוךאי�סט יאהא הצרצנ.

ֽ�סטב ךטרטםטם בטנ טסע�ךכט ד�ח�, בטנ ה� טסע�ךכט מ�כף גאנ, ‏חצ ה� בא�באםה�נ. ָךטל�נע�ב� וג עטךהטנטב. ְללא הט ‎�כ ךט, בא��ם�ם לויג�סטםה�ם ם� ד�ח�םא, ם� ה� מ�כףםא בטנ רוי גונטנ, ם� ה� וגטםטם טךטםתט ל�נע�ב�סטםה�ךט טר�דכ�, ‎צם�רכט מעא��ם דאן�ס�ם� אק�נ. ֹאראה�דכאנ� האץלאהא �גג�כת� ד�ח� ץ�סע�כ�םטב ‏כצנ, סמםנא הא מ�כף. ּ�כףל מכףנ ךט, ֽ�סטב ךטרטםטם ‎צם�רכט מעא�� «�‏נל�עכט דמםאדכאנ» צקצם טלטר, בא��ם לויג�כ�נט ה� ש�לקטםטם. ֽטי�?

׳צםךט, סאה�ת�, בארדא תצנ מכסא, בא�הא �כה�ם ‎וה�נ, וג ה�…

ֱוכ�כטךכ� טסע�ךכט באכאכאנ ד�בטנטסעאםא ‎והטנ, בא� הא, וג ה� «ש‏נל�עכט דמםאדכאנ»א דאכ�נ. ֽ�סטב ךטרט טכ� אנגאה� טס� לצסטב�ע טקטםה�, וכ� מ האץלאהא דאכ�נכאנ.

ֱף חאלאם ָסא ּף�אםםאם�ם «ְנץ» שוךאי�סט יאהא הצרצנ.

�נט, מ�כף לצשאנטב�ה� מכאם ךטלס�סטח ם�ם� – ֽ�שנ� אנגאה�ם דאנ��האכ�ס� יאם�ב �כה�ם ‎והטנ. ֽ� ס�הנ טםסאפא ‎�כטב סף גונטנ, ם� בנטדאהטנ, ם� ה� תףגאנ. ֹאח�ד אנגאה�ם �כאת� ך�סטכטנ, אץ�נהא ‎והטב אנץ�ם אינ�ת�םהא ‏חצםצ סףיא באס�ב מעףנףנ, עא דאנ��האכ�ס� סףגאנ�כאםא ד�ה�נ וכ� מנאהא, סףיףם טקטםה� דאכ�נ.

ֱףנאהאם בוכ� בטנ סףאכ המ�ףנ. ָםסאם םטי� ב�הב�ץעהטנ?!

׳צםךט טםסאם�ם ‎‏חצ בא�כ�ה�נ, ךמנהףנ, תאשטכהטנ. ּטנ ��כאכ אהכ� םףנףלףחףם הא ד�שנ�לאםכאנ� ךמנהףנכאנ, �ענאפהאך� ב�הב�ץעכטךכ�נט ‎‏נלצנכ�נ. �‏נ�םה� טס� אנע�ד טר טרה�ם ךוקלטר מכףנ. ׁצבףע ועל�י� ושעטיאת גאנל� ךט, ך�לע�נמגכאנ ןנמבכולט, «ׂ�ח� עמיףם ם�חאך�ע דאיהאכאנ�»םהאך� לורראםכ�ד, דמםאדן�נ�סעכטך ץ�סע�כטיט יאכם�ח מ גאץע אנאהאם ‎‏עצנצכ�ת�ך ךט, בף שוךאי�כ�נטם טר�� טכ� ‎‏חצלצח אק�כס�ם.

ֱ�ס םויכ�ל�ך כאח�לה�נ ךט, טםסאם ‏גכאה� פאתט�םט דאבאדתאהאם ‎‏נצב ה�נך וה� בטכסטם? �אנהאה�נ דףנעףכףר?

�אגאב סאה�הטנ. «ָהנאך�ם דאנעאכ דאםאהכאנ�םהאה�נ דףנעףכףר. ֱף ס�גטיי�ה�ם וםל�ך – ימץ מכלאד הול�ךהטנ!».

ָםסאם מכלאד צקצם בף חטנג�י� דאכץלאד כאח�לה�נ!

�ה�בטייאע סטיאש�ס�

1. ּטנ ��כאכ. ׁוקטכלטר �ס�נכ�נט. ׀ו‎טמםכאנ�ם טםךטראפ�ם טתעטלאט בטנכטיט. � ךטעאב, ֱאך�, 2008.

2. ָסא ּף�אםםא. ׁוקטכלטר �ס�נכ�נט. 6 תטכהה� �� ת. ְֲ׀ְְָֹׁ ֿ׀ֵׁׁ, ֱאך�, 2009.

׀ֵַ�ֵּ

ֲ האםםמי סעאע�ו טססכוהף‏עס� סאעטנטקוסךטו נאססךאח� טחגוסעםמדמ ףקוםמדמ-כטעונאעףנמגוהא, גוכטךמדמ ןטסאעוכ� ּטנ ִזאכאכא ֿאראוגא. ֺ טססכוהמגאםט‏ ןנטגכוקום� םוךמעמנ�ו טח לםמדמקטסכוםם�ץ נאססךאחמג ןטסאעוכ� (עאךטו, ךאך «ֳמסעוכ‏ב», «ׁול�� ֺאלעאנמג�ץ»). ַהוס� אםאכטחטנףועס� ט מבמבשאועס� סטסעולא מבנאחמג, ץףהמזוסעגוםם�י לועמה ּטנ ִזאכאכא, ןנמגמה�עס� ןאנאככוכט ך ןמץמזטל סאעטנטקוסךטל ןנמטחגוהוםט�ל הנףדטץ אחונבאיהזאםסךטץ ןטסאעוכוי.

SUMMARY

In the article are investigated satirical stories of Mir Jalal Pashayev, the known scientist-literary critic, the great writer. There are some of numerous stories of the writer involved in research (such, as «The Visitors Lover», «ֺאלעאנמג’s Family»). Here is analyzed and generalized the system of images, art method of Mir Jalal, are drawn some parallels to similar satirical works of other Azerbaijani writers.

Aytən ְbuzər qizi Haciyeva

XIX ƏSR QARABAĞ SƏNƏTKARLARININ YARADICILIĞINDA

MUSA DINI - MIFOLOJI OBRAZINA DAIR

Qarabağ söz ustadlarının yaradıcılığında bədii obraz kimi müraciət edilən Musa peyğəmbərin rəvayətinə dair təlmih nümunələri də xüsusi maraq doğurur. Dinlər tarixində Allahla vasitəsiz ünsiyyət yaratması səbəbindən dolayı “Kəlimullah” adı ilə tanınan həzrəti Musanın keşməkeşli həyat yolunda dözümünü əks etdirən hekayəti folklor elementləri ilə zəngindir. Belə ki, peyğəmbərin doğumu ilə ilgili rəvayət Şərq mifik süjetinin analoqu kimi səciyyələndirilə bilər. Hökmdara və onun sülaləsinə zərər verəcək uşağın doğulması xəbəri, onun öldürülməsi cəhdinin boşa çıxması kimi nağıl motivli süjetlər qədim xalqların böyük əksəriyyəti üçün səciyyəvidir. Misir dövlətinin süqutunun qarşısını almaq məqsədilə fironun yeni doğulan yəhudi oğlan uşaqlarının məhvinə əmr verməsi səbəbindən Moiseyin anasının onu üç ay gizlətdikdən sonra (bəzi tədqiqatlarda isə Moiseyin üç ay gizli saxlanılmasının onun gözəlliyi ilə bağlı olmasına dair mülahizələr səsləndirilmişdir [2. s.516] səbətdə Nil çayı vadisinə qoyması və Misir hökmdarının qızı (bəzi mənbələrə görə, Fironun həyat yoldaşı [15, səh.738] ) tərəfindən xilas edilməsi və övladlığa götürülməsindən bəhs edən yəhudi hekayəti, anası tərəfindən qamışdan düzəldilmiş zənbildə çaya atılan, lakin xilas edilən akkad çarı Sarqonun ömür yolunu işıqlandıran Babil hekayətini, yaxud eyni taleni yaşamaq məcburiyyətində qalan qəhrəmanın dramatik həyatından bəhs edən hind eposunu və ya böyük İran hökmdarı Kirin doğumu haqqında mifi xatırladır. Sözügedən rəvayətlərin su motivi ilə əlaqəsi isə təsadüfi olmayıb qədim inanclarla bağlıdır. Belə ki, fövqəltəbii səbəblərlə doğulan uşaqların qanuni olaraq doğulmasını yoxlamaq məqsədilə onların suya atılması bir çox xalqların əski ənənələrində öz əksini tapmışdır [ 7, səh. 319]. Əgər romalıların hekayətinə görə, Romulla Remin bakirə anası onları Mars Allahından, hind eposuna əsasən, hökmdar qızı övladını günəş Allahının nəvazişlərindən dünyaya gətirmişsə, Bibliya rəvayəti Moiseyin qanuni doğulmasına heç bir şübhə yeri qoymur. Hətta Moiseyin yaxın qohumluq izdivacından dünyaya gəlməsi səbəbindən dolayı, onun anası tərəfindən suya atılmasının siyasi deyil, məhz şəxsi məsələlərlə bağlılığı ehtimalı da irəli sürülmüşdür. Bir çox tədqiqatçılar babil hekayətlərinin yəhudi versiyasından daha qədimliliyini nəzərə alaraq e.ə. IX- V əsrə qədərki dövrdə yaranan Moiseylə ilgili hekayətlərin babil (ֱוכום�ךטי), digərləri isə (ֲ.ֲ. ׁענףגו, ֳ.ֳףםךוכ�, ׁ.׀טק- קט) cadugarla mübarizə və bir çox cəza üsullarının səsləşməsi baxımından isə Misir ədəbi nümunələrinin təsirilə yaranması fikrini səsləndirmişlər [ 7, səh. 41-43]. Lakin sözügedən süjetlərdə ortaq məqamların olması onlardan birinin digərinin təsirilə yaranması deyil, şifahi xalq ədəbiyyatı ənənələrindən bəhrələnməsi fikrini səsləndirməyə əsas verir. Ümumiyyətlə, həzrəti Musanın tarixi şəxsiyyət olması heç bir şübhə doğurmasa da [1, səh34], bir çox dini-mifik obrazlarla ilgili rəvayətlərdə Musa əfsanəsinin bir sıra motivlərinin təkrarı onu söyləməyə əsas verir ki, sözügedən personajla bağlı olayların bəzisi, həqiqətən, real zəmində baş verməyən hadisələrdən ibarətdir.

İslamın müqəddəs kitabı Qurani-Kərimdəki Musa obrazı Bibliya və yəhudi əfsanələrindəki Moiseyin analoqudur. Ümumiyyətlə, Quran rəvayətlərində iudaizmin dini mənbəyi “Tövrat”ın təsiri duyulur . Yəhudi uşaqlarının tarlada ağac altında doğulmasına rəğmən, Quran və Bibliya əfsanələrinə əsasən,Moisey (Musa) Misir divarları arasında dünyaya gəlmişdir. Haqqında çeşidli rəvayətlər nəql edilən Musa Qurani-Kərimə görə, Fironun həyat yoldaşı, Bibliyaya əsasənsə, Misir sultanının qızı tərəfindən xilas edilmişdir. İnəyin qurban kəsilməsi ilə bağlı hekayət də hər iki dini mənbədə öz əksini tapmışdır. Haqqında müxtəlif inanclar mövcud olan magik gücə malik heyvanlardan sayılan inək Şimali Koreyada əsas sitayiş və qurbanlıq obyektlərindən hesab edilirdi [6, s.159] “həm qurbanlıq kimi yararlanılan, həm də Allahla insanlar arasında əlaqə yaratması ilə ambivalent səciyyə daşıyan inəyə, (öküzə) sitayiş bir tərəfdən onun çox əhəmiyyətliliyi, digər tərəfdən isə buynuza və böyük gücə malik olması səbəbindən bəd ruhları qovmaq qabiliyyətinə qadirliyi ilə bağlıdır. [ 6, s.160]. Onun qurbanlıq statusunda işlədilməsini isə təmizliyi – birrəngliyi (sarı) və ləkəsiz olması şərtləndirir. Quranın bəqərə surəsinin 69-cu ayəsinə əsasən, nahaq öldürülmüş bir şəxsin qatilini tapmaq üçün Musa peyğəmbərə gəlmiş vəhyə əsasən, sarı rəngli inək qurban kəsilmişdir. İnək və öküz paralelliyinin işlədilməsi isə hər ikisinin oxşar xüsusiyyətə malik olmasından qaynaqlanır. Lakin yeri gəlmişkən qeyd edək ki, mənbələrdə öküzün əsas qurbanlıq kimi birbaşa anılması hallarına çox az təsadüf edilir. Bibliya mənbələrinə görə, yəhudilərin Allahı Yaxve öküz obrazında təqdim edilmişdir. [13, s.75]. Rəvayətə görə, Musanın səfəri zamanı Samiri Bəni-İsrail tayfasının inanc və imanlarında zəiflik və cahilliyindən istifadə edib pərəstiş və ibadət üçün qızıl buzov (Bibliyaya əsasən, buzov Misirdə israillilərin bir müddət sitayiş obyekti olan öküzün əvəzləyicisi olduğundan bir çox mənbələrdə (Quranda) buzov, öküz əvəzlənməsini anlamaq mümkündür) düzəltmişdir. Beləliklə, öküz Allahla insan arasında ünsiyyət vasitəsi funksiyasını icra etmişdir. Bu sözün etimologiyası da həmin fikri tam ifadə edir. Belə ki, tədqiqatçı B.Kariqerin qeyd etdiyi kimi, “qao” (öküz) termini “xəbər vermək” anlamındadır. Qurandakı Musanın Misirdən çıxmasına dair qissə Tövrat hekayətinin bənzəridir. Quranda Musanın sarayda əsl şahzadə kimi böyüyüb sonralar fironun ailəsinə düşmən kəsilməsi, cəsaətsizliyi səbəbindən firon tərəfindən məzəmmətinə dair də mülahizələr səsləndirilmişdir.

Yeri gəlmişkən qeyd edək ki, bir sıra tədqiqatçılar da Moiseyi on dini ehkamın yazıldığı iki daş lövhəni ilk öncə sındırması, daha sonra onların üzərində bəzi dəyişikliklər etməsi səbəbindən günahlandırmışlar. [ 4, s.39]. Musanın ölüm tarixinə gəlincə, nə xristian, nə də islami mənbədə onun harada dəfn olunmasına dair heç bir bilgi verilməmişdir. Bəzi tədqiqatçılar belə hesab edirlər ki, o, israil bütpərəstlərinin qiyamı zamanı öldürülmüşdür. [ 9, s.117]

Onun əbədi olaraq ölməzlik qazanması məqsədilə insanlardan könüllü şəkildə uzaqlaşdırılmasına dair mülahizələrin səsləndirilməsi də, ehtimal ki, qəbrinin harada olmasına dair heç bir bilginin olmaması ilə bağlıdır.

Musa peyğəmbərlə ilgili hadisələrə dair bilgi islamaqədərki ərəb ədəbiyyatı nümunələrində də öz əksini tapmışdır. VI əsr ərəb şairi Samav əl də Musa ilə fironun ordusunun qarşı-qarşıya gəlməsi hadisəsinə və yaxud Məhəmməd peyğəmbərin müasiri Umayyi ibn Əbi-s-salt Musa peyğəmbərin həyat tarixçəsinə işarə etmişdir. Onun poetik irsində Musa ilə Harunun Misir sultanı ilə söhbətindən bəhs edən bir örnək də vardır [12, s.182].

Qarabağ sənətkarları bəhrələndikləri qaynaqları zənginləşdirmək məqsədilə Musa əleyhissəlamla bağlı qissələrin bir epizodunu əsərin süjet xəttinin inkişafında bəzi ifadə vasitələrindən biri kimi işlətmişlər. Onların yaradıcılığında Musa peyğəmbərlə ilgili bir çox əhvalatlarla zəngin qissənin (Musaya möcüzələr göstərmək qabiliyyətinin verilməsi, yədi-beyza, onunAllah-Təalanı görmək istəməsi səbəbindən ilahi təcəllidən Tur dağının parçalanması) əsas cəhətləri əks olunmuşdur. Bəhram bəy Fədai yazır:

Dəhanı can bağışlamaqda İsanın nitqinə oxşar,

Ovcunun içində Musanın ağ əli vardır.

Burada şair vəsf etdiyi gözəlin ecazkarlığını göstərmək üçün onu eyni zamanda iki peyğəmbərə-nəfəsi ilə ölülərə can verən İsa peyğəmbərlə əli ilə möcüzələr göstərən Musaya bənzətməklə bədii dəyərə malik təlmih nümunələri yaratmışdır. Sənətkar gözəlin əllərini parlaqlığı, ağlığı baxımından Musa peyğəmbərin qolunun altına salıb çıxartdıqdan sonra parlayan əlinə-yədi-beyzaya bənzədir. Musanın əlinin ağarmasını bəzi Quran şərhçiləri onun qara dərili olması ilə izah etsələr də, Bibliya rəvayətlərindən bəlli olur ki, söhbət gah görünən, gah da itən cüzamdan gedir [12, s.110]. Yeri gəlmişkən qeyd edək ki, Musa ilə ilgili yəhudi rəvayətlərində Fironun cüzam xəstəliyinə tutulmuş digər qızının (Asaiyanın) bu bəladan peyğəmbərin ağız suyu ilə sağalmasına dair məlumat da vardır.

“Moisey” sözünün etimologiyasına gəlincə, bu haqda tədqiqatçılar müxtəlif səpkili mülahizələr sərgiləyirlər. Onların bir qismi belə zənn edir ki, [14, s.128], bu ad su, (mo-su) və xilas olunan (isey-nicat tapan) kimi iki sözün vəhdətindən yaranmışdır. Q.Qenkel isə bu cür şərhin yanlışlığını “Moisey” sözünün “ana bətnindən çıxan” anlamında olması ilə izah edir [7, s.39]. ַ.ֺמסטהמגסךט də “mu”-“doğmaq” felindən olan Moiseyin “yeni doğulmuş uşaq” [ 9, s.114], ֲ.ֲ. ׁענףגו isə “oğul” mənasını kəsb etdiyini söyləyir. Göründüyü kimi, sözün ifadə etdiyi məna ilə bağlı səsləndirilən mülahizələr bir-birini təkzib etsə də, sözügedən tədqiqatçılar yekdilliklə “Moisey”in Misir mənşəli olması qənaətindədirlər. Yəhudi filosofu və ilahiyyatçısı Bubero isə (“Mousey”in yəhudi mənşəli olub Moşe-yəhudicə moseh-yəhudi feili masah - “çıxarıram”ın köküdür. [ 10, s.164] “çıxarmaq” mənasını kəsb etməsini və dini – mistik peyğəmbərin yəhudiləri Misirdən çıxarması münasibətilə bu ada layiq görülməsini söyləmişdir [ 1, s.113]. Lakin onun suya atılması və Misir fironunun qızı tərəfindən nicat tapması faktını nəzərə alsaq, bu zaman sözün etimologiyası ilə bağlı Bibliya şərhinin daha çox həqiqətə uyğunluğu ortaya çıxar. (sözügedən mənbəyə əsasən, Fironun qızı uşağa Moisey adını verməsini onu sudan çıxarması ilə əsaslandırmışdır). Başqa sözlə desək, bu kəlmənin mənşəyinin “su və xilas olunan” versiyası daha məqsədəmüvafiqdir.

Mirzə Heydər Təbib də Musa ilə İsanın möcüzələrindən bəhs etmışdir.

Möcüzi-Musavü İsa gətirib əbri-bahar,

Yəni-əhyai-rəyahin yədi-bəyzayi-çinar.

Qarabağ sənətkarları arifanə məzmunlu əsərlərində “bir tərəfdən vəhdət rəmzi olan, digər tərəfdən isə haqqın gözəllik və camal sifətini ifadə edən” arizin (üzün) tərənnümü zamanı onun aləmə işıq saçan nurunu Musa peyğəmbərin ağ əlinin nuru ilə müqayisə edir. Hətta öz əlinin parıltısı ilə hamını mat qoyan Musa peyğəmbərin özünün belə bu nur qarşısında bihuş olduğunu söyləyir:

Ey-dilbəri-ziba, süni-məhm-Yekta,

Ruyində hüveyda, gər etsə təcəlla.

Ol arizi – həmra, mədhuş olu Musa,

Olmaz yədi-beyza, ol nur ilə həmta.

Musanın əlinin işıq saçmasını onun qəlbinin Tanrı nuru ilə alışıb yanmasında görən Mövlana deyir: “Musanın ovcu qoynundan ziyalandı, nurlar saçdı, nuru göy üzündəki aydan da üstün oldu”.

Ümumiyyətlə, Musa peyğəmbərə İlahi varlığın Tur dağında görünməsi, peyğəmbərin Allah-Təala ilə vasitəsiz ünsiyyəti, eşq aşiqləri kimi, Quran nurundan bəhrələnmiş Qarabağ sənətkarlarının da poetik düşüncəsini məşğul etməyə bilməzdi. (müxtəlif peyğəmbərlə ilgili rəvayətlərdə dağ arxetipinə müraciət edilməsi onun sakrallığı, başqa sözlə desək, “müxtəlif kosmik aləmlər arasında əlaqəni əks etdirən arxetipin, həm də ilahi vəhyin tutumlu bir məkanı, qeybə açılan yolun başlanğıc nöqtəsi” olması ilə şərtlənir [ 3, s.112]. Bu baxımdan son məqsədi Tanrı dərgahına, onun kuyuna-məhəlləsinə yetişmək olan həqiqət axtaran haqq aşiqləri kimi, “Məclisi-üns”, “Məclisi-fəramuşan” üzvləri Musa peyğəmbərlə bağlı qissələrin məhz bu mərhələsini – aşiqin özünü cismən və ruhən yox edib vüsala yetmə mərhələsini əks etdirən mövzulara (peyğəmbərin Tur dağında Yaradanla görüş səhnəsinə) daha geniş yer vermişlər. Rəvayətə görə, Xoriv dağı yaxınlığındakı göyəm ağacının üzərində Yaxvenin adından mələklə söhbətindən sonra peyğəmbərin Allahı görmək istəyi daha da artmışdır. Bir dəfə Musa peyğəmbər, onunla Tur dağında birlikdə ibadət edənlərin təkidilə Rəbbindən görünməsini xahiş edərkən Allah: “Əgər bu dağ yerində dura bilərsə, sən də məni görə bilərsən”, söyləyərək onu görməyin qeyri-mümkünlüyünü bildirmişdir. Dağ Tanrının nurunun təcəllisinə dözə bilməyib parça-parça olur, Musa p. isə huşunu itirir (Əraf 143-144). Rəvayətə görə, bu hadisədən sonra Musanın üzü elə işıq saçır ki, insanların ona yaxınlaşmaqdan ehtiyat etmələri səbəbindən üzündə örtük gəzdirmək məcburiyyətində qalmışdır [10, s.166]. Qarabağ ədəbi mühitinin nümayəndələri də sözügedən hadisə ilə ilgili təlmih nümunələrinə daha çox müraciət etmişlər:

Üzünün rüxsarı inamın Tur dağından göründü

Həmçinin mən də Musa kimi mat qaldım. (Nəvvab).

Müəllifə görə, sevgilisinin zühuru Allahın Tur dağında təcəllisini xatırladır. Nəvvab özünü Musa peyğəmbərə bənzədərək gecə-gündüz həsrətində olduğu yarının üzünün təcəllisinə dözə bilmədiyini obrazlı şəkildə bəyan etmişdir. Sədi Qarabaği də vəhdəti-vücuda uyğun məşuqun camalında İlahi nurunun əksinin göründüyünü söyləyir:

Olmaz cəmali hüsnünə baxmaq cəlaldən,

Musa gözünə Turi-təcəlla keçər gedər.

Aşağıdakı beytdə də oxşar məna ilə rastlaşırıq:

Min aşiqi – bidil Musa kimi huşdan getdi,

Görcək gözəl üzünü, hüsnün Tur dağından (B.B.Fədai ).

Burada müəllif minlərlə aşiqin könlünü alan məşuqu adi bir bəşər kimi deyil, həqiqi məşuq kimi təqdim etmək üçün onun camalının Tur dağından təcəlli etdiyini söyləməklə haqq aşiqi olduğunu bəyan etmişdir.

M.M. Nəvvab da

Təcəlleyi-ruxi-ali edib mədhuş Nəvvabı,

Belə ki, heç bilməz bu nə Sinadır, nə Musadır.

məlum Quran qissəsinə - Musaya Sina dağının zirvəsində haqqın təcəllisinə işarə edərək vəhdət, həqiqət rəmzi olan üzün nurundan bihuş olduğunu söyləyir.

Qarabağ sənətkarları bəzən Musa peyğəmbərdən daha öncə müqəddəs məqama yaxınlaşaraq Tanrısı ilə bütövləşdiyini, haqqa doğru yönələn qəlbinin səmər götürdüyünü, mərifət nuru ilə işıqlandığını, Tur dağını tapdıqlarını bəyan etmişlər:

Musa cahanda uymaq üçün həqq civarına

Bir dağ tapanda, tapmışdım Tur mən səni (Qaradaği).

Abdulla bəy Asinin başqa bir örnəyində də oxşar məzmunlu mülahizələr səsləndirilmişdir:

Gün cəmalından təcəlla, nur şəklin göstərir,

Zərrə tək titrər vücudum, Tur şəklin göstərir.

Qarabağ sənətkarları əsl həqiqət yolunun yolçuları kimi, Allahdan başqa heç nəyi sevməmək, daha doğrusu, hər şeyi ona görə sevməyə əsaslanan bir çox poetik örnəklərində də sözügedən peyğəmbərlə bağlı təlmih nümunələrinə müraciət etmişlər:

Aşiqləri xeyir xəbərlə qarşılayır,

O yar ki, könlümün vadisi onun üçün qorxusuz bir yerdir

Necə ki, Musa peyğəmbər ağacla aşina oldu (Mir İbrahim).

Yarın könül evinin sultanı olmasını bəyan edən aşiq Musaya Tur dağında görünən yanar ağaca da işarə etmişdir:

Şöleyi-ruyinə məhvəşlər dəm urmaz hüsndən,

Guyiya kim, möcüzi-Musa görüb cadu qaçar.

A.Asi həsrətində olduğu məşuqun hüsnünün müqayisəyə gəlməz dərəcədə gözəlliyindən söz açmaq üçün Musa əleyhissəlamla bağlı əhvalata müraciət etmişdir. Həzrəti Musanın möcüzələri qarşısında cadugarlar qaçmaq məcburiyyətində qaldıqları kimi, məşuqun camalının şöləsi, cazibəsi digər məhvəşləri (ay üzlüləri) kölgədə qoyur. Musa ilə Harunun Fironun cadugarları ilə mübarizəsi mövzusu Misir papiruslarında da öz əksini tap- mışdır. Satki-Xemuas haqqında hekayətlərdə Sa-Osirisin sehrbaz Qor üzərində qələbəsindən bəhs olunur. [ 7, s.42].

Qədin fikri iki gözdən edər xunabi qəm cari,

Şikaf etmiş bu dəryanı əsa hökmilə Musa tək (Asi s.168).

A.Asi aşiqin dərd, iztirablarının sadiq təmsilçisi olan göz yaşlarını həsrətdən qovrulub yaxılan qəlbinin iniltisini göstərmək məqsədilə Musanın əsası ilə ikiyə bölünmüş dəryanın sularına bənzədir. Yəhudi hekayətlərinə görə, dəniz həzrəti Musanın əsası ilə həmin anda yarılmayaraq insanın onun üzərində əminliklə addımlamasını gözləmişdir [ 10, s.165]. Ümumiyyətlə, Bibliyada təsviri verilmiş Adəmdən miras qalmış əl ağacı öz füsunkarlığı, sehri ilə diqqət çəkir. Ravvin ədəbiyyatına görə, sarayın girişindəki şirləri də Musa əl ağacı ilə ram edərmiş. Yeri gəlmişkən qeyd edək ki, əsa maldarlıqla məşğul olan fulberlərin də dini baxışlarında mühüm əhəmiyyət kəsb etmişdir. Dünyanın mifik modelini təşkil edən simvolik əlaqələr sistemində onun özünəməxsus çəkisi vardır. Çoban fulberlərin əsaya and içmələri onların dini baxışlarında əsasın magik səciyyə daşıdığını göstərir [ 5, s.207]. Əsanın ilana, yaxud əjdahaya çevrilməsi isə Misir papiruslarındakı sehrbaz Uba-Operin öz xəyanətkar arvadını cəzalandırmaq məqsədilə mumu timsah edib sonra isə əvvəlki durumuna gətirməsinə dair hekayətin ekvivalenti kimi səciyyələndirilə bilər [ 7, s.44 ].

Koreyalılar, tunqus və buryatlarda şaman ruhlarından biri kimi dəyərləndirilən ilanlara sitayiş adəti də geniş nəşət tapmışdır. [9, s.112]. İlan kultunun sitayişkarları arasında israillilərin onları müxtəli çətinliklərə olmasına dair də mülahizələr səsləndirilmişdir. Bu səbəbdəndir ki, israillilər onları müxtəlif çətinliklərə düçar etmələri səbəbindən dolayı Moiseydən şikayətləndikdə Allah onların həyatına son qoyan zəhərli ilanlar göndərmiş, Moiseyin yalvarışlarından sonra isə peyğəmbərə, insanları bu bəladan hifz edəcək misdən ilan düzəltməyi məsləhət görmüşdür. Sözügedən hekayət də bu dövrdə israillilər arasında ilan kultunun mühüm əhəmiyyət kəsb etdiyinə əyani sübutdur (bu kulta e.ə. 700-cü ildə yəhudi hökmdarı Yezekiya son qoymuşdur [ 13, s.82 ]. Qərbi Afrika xalqlarından olan fulberlər arasında ilanın qoruyuculuq funksiyasına dair əfsanələr də mövcuddur. Ümumiyyətlə, ilan – Allah motivi, demək olar ki, bütün Afrika xalqlarının mifologiyasında xüsusi əhəmiyyətə malikdir [ 5, s.212].

Qurani-Kərimdəki Musa peyğəmbərin əsasının əjdahaya çevrilməsi hadisəsinə C.Rumi məsnəvisində işarə edərək onu insan nəfsinə bənzətmişdir: “Cəhənnəm, bu nəfsdir, cəhənnəm bir əjdahadır ki, dənizlərlə əksilməz” [ 11, s.110].

Sufiyanə ədəbiyyatda əjdahanın ram edilməsi zəfər təntənəsi ilə müşaiyət olunmur. Çünki burada “qalib”, “məğlub” məfhumları öz ilkin mənasını itirir. Əjdahanı dəf edən insan İlahi qarşısındakı öz kiçikliyini dərk edən, dolayısı ilə alçalaraq ucalan arifdir. Onu da qeyd etmək lazımdır ki, vüsal məqamından ayrılan varlıq qismində əjdəhanın görülməsi faktı yalnız klassik lirika nümunələrində deyil, folklor örnəklərində də yer alır (“Qafta- nın nağılı” buna bariz nümunədir). Belə ki, obrazın janr müstəvisindəki universallığı, sözsüz ki, onun funksional imkanlarından qaynaqlanır. Bu baxımdan sufi ədəbiyyatındakı əjdaha obrazının folklor motivlərindəki zoomifonimdən törədiyi şəksizdir. Nağıllarda əjdahaya funksional yaxınlığı ilə seçilən ilan obrazı sufiyanə şeirlərdə də öz paralel semantik yükü ilə çıxış edir:

Əfidi, zülfi-yar degil tari-mu, könül,

Əfi nijada bavər edib düşmə ki, könül (Baki).

Lakin əjdaha-ilan obrazlarının birmənalılığı haqqında danışmaq çətindir. Belə ki, bir növ ambivalent səciyyə daşıyan semantikaya malik bu obraz özündə qoruyuculuq funksiyası ilə bağlı müsbət çalarlıq da ehtiva edir. “Əjdahanın gizli xəzinələri qoruması,... Allahın yaxınlığına naməhrəmləri... buraxmaması kimi yozulur” [ 16, s. 38]. M. Hatəminin “Türk, türkmən əsatirlərində xeyrxah əjdaha etiqadı olması” fikrinə istinadən ehtimal etmək olar ki, müsbət əjdaha obrazı məhz sufi və türk təfəkkürlərinin simbiozunun məhsuludur [ 17, s.34-35].

Töküb çin-çin nigarın tellərin ol arizi-alə,

Əcəb kim, gənci-hüsnə şahmarı pasban eylər (M.Məmayi).

Beləliklə, XIX əsr Qarabağ sənətkarlarının dini obrazlara müraciət etmələrində başlıca məqsəd oxucunun diqqətini sözügedən obrazlarla bağlı hekayətlərə yönəltmək deyil, öz təsəvvüfi görüşlərinin tərənnüm olmuşdur.

İstifadə olunan ədəbiyyat

1. ֱוכום�ךטי ּ.ׁ. ָףהאטחל ּ.1974

2. ֱטבכויסךמ-בטמדנאפטקוסךטי סכמגאנ�. ּ. 2000

3. Qasımova A. İlyas peyğəmbər. Bir mifopoetik obrazın dini qaynaq- lardakı təsviri. “hikmət” Elmi araşdırmalar toplusu N3. 2004

4. ִוכטק װ. ֲאגטכמם ט ֱטבכט�. ֿ.1911.

5. ַףבךמ ֳ.ֲ. ־בנאח חלו� ג לטפמכמדטקוסךטץ ןנוהסעאגכוםט�ץ פףכ�בו. ׀וכטדטט לטנא. ָסעמנט� ט סמגנולוםםמסע�. ֵזודמהםטך 1988. ּ.1990

6. ָמםמגא �.ֲ. ֿונוזטעךט עמעולטחלא ג נוכטדטמח- ם�ץ מבנ�האץ ךמנויצוג. ׀וכטדט� ט לטפמכמדט� םאנמהמג ֲמסעמקםמי ט ‏זםמי ְחטט. ֳכאגםא� נוהאךצט� גמסעמקםמי כטעונאעףנ�. ּ.1970

7. ֺאצםוכ�סמם ָ.ׁ. ֿאןטנףס גוסעךאנ ט ֱטבכויסךמו סךאחאםטו מ ּמטסוו. ְךאהולט� ֽאףך ׁׁׁ׀. ֿאכוסעטםסךטי סבמנםטך ֲ�ןףסך 13 (76) ֿאל�עםטךט ןטסלוםםמסעט ט כטעונאעףנ� ֱכטזםודמ ֲמסעמךא ּ.ֻ. 1965

8. ֺנטעטךא טףהויסךמי נוכטדטט. ֻ. 1962.

9. ֺמסטהמגסךטי ַ. ֱטבכויסךטו סךאחאםט�. ֿמכטעטקוסךמי כטעונאעףנ�. ּ. 1991

10. ּטפ� םאנמהמג לטנא. ּ 1960.

11. Mövlana C.Rumi. Məsnəvi Iס.

12. ֿטמענמגסךטי ּ.ֱ. ֺמנאםטקוסךטו סךאחאםט� ּ. 1991.

13. ׁךגמנצמג-ׁעוןאםמג ָ.ָ. ֺםטדט ּמטסווג� ט טץ טסעמנטקוסךא� צוםםמסע� ָחה. ְֽׁ. ּ. 1962

14. ׂאךסטכ� ֻ. ַאבאגםא� ֱטבכט� ּ. 1988

15. ׃סעאמסלאםמדכט ּ. ֱמכ�רא� טסכאלסךא� ‎םצטךכמןוהט� ְח-ם. 2000

16. Fətəliyeva N. Təsəvvüf ədəbiyyatında əjdaha obrazı. Xəbərlər N1-2. 2000

17. M.Hatəmi. Türk xalqları folklorunda əjdaha surətinin rəmzləri. Azərbaycan SSR Elmlər Akademiyası Xəbərləri. 1969 N2

׀וח‏לו

־ נוכטדטמחםמ- לטפמכמדטקוסךמל מבנאחו ּףסא ג עגמנקוסעגו ֺאנאבאץסךטץ ץףהמזםטךמג XIX גוךא

ֺאנאבאץסךטו ץףהמזםטךט XIX גוךא ג סגמטץ עגמנקוסעגאץ מבנאשאכטס� ך עוכ�לטץאל סג�חאםם�ו ס ּףסא. ־םט טסןמכ�חמגאכט ‎עמע נוכטדטמחםמ-לטפמכמדטקוסךטי מבנאח ג סגמטץ סףפטוסךמ-לטסעטקוסךטץ ןנמטחגוהוםט�ץ. ־הםמי טח דכאגם�ץ צוכוי ֺאנאבאץסךטץ ץףהמזםטךמג ג מבנאשוםטט ך עוכ�לטץ סג�חאםם�ו ס ּףסא ב�כט במכוו ןמג�רוםטו מבנאחםמסעט סעטץא.

Summary

Musa as a religious mythological image in the creative work of

the Karabakh poets in the 19 th century

The poets of Karabakh used the telmihs about Musa in their creative work.

They spoke about Musa in the poems devoted to sophism. The purpose of this poets is to increase the effectieness of the poems.

ְבבאסמג ��לטה �אלאכ מ�כף

װ.ֲ־ֵֻׂ׀ָֽ װ�ֻׁ�װָ ֿ־ֲֵֻׁׂ�׀ָ

ֲמכעונטם נ�ם‎אנ�ם‎ �ה�בט טנסטםה� מםףם פ�כס�פט ןמגוסעכ�נטםטם ץצסףסט יונט ג� ק�ךטסט גאנה�נ. ֱף ןמגוסעכ�נה� ּאאנטפקטכטך נףשף טכ� ב�נאב�נ ֲמכעונ יאנאה�ת�כ�� ג� טסעוהאה�ם�ם ‎צתכצ ע�נ�פכ�נט טפאה� מכףםףנ. ֱף ןמגוסעכ�נ ֲמכעונ יאנאה�ת�כ��ם�ם סמם ה‏גנצםצ ס�תטיי�כ�םהטנטנ. ־םכאנהא �סנטם בצעצם פ�כס�פט טהויאכאנ� �ךס מכףםףנ. ֲ.ֳ.ֱוכטםסךט בף ןמגוסעכ�נט ױֲ�� יצחטככטיטם נמלאםכאנ� אהכאםה�נל�רה�נ.

ֱף ןמגוסעכ�נה�ךט �סאס ןנמבכול בצעצם ‏לנצ במיף ֲמכעונט קמץ ל�ר�ףכ וה�ם צלףלב�ר�נט ר�נ ןנמבכולטהטנ. ֱף ןנמבכול� טס� ּאאנטפקטכטך ה‏גנצ צקצם �ם צלה� ג�חטפ� סאי�כאם יוםט רצףנכף ת�לטיי�ע יאנאעלאד ןור�סט ס‏יך�םטנ.

ײלףלב�ר�נט ר�נ ןנמבכולט ֲמכעונ ש�יאע� ג� יאנאה�ת�כ��ם�ם לצץע�כטפ ה‏גנכ�נטםה� פ�נדכט ר�ךטכה� ש�ככ והטכלטרהטנ. �סנטם ד�נץ�םת� טככ�נטםה� טכך פ�כס�פט ןמגוסעטםט יאחאם ֲמכעונ ֻויבםטעס ֿמן ם�ח�נטיי�סטם� �סאסכאםאנאד בוכ� שוסאב והטנהט ךט, �האכ�עטם ע�םע�ם�סטםטם �סאס� שאהטס�כ�נטם ע�בטט ‎והטרטםה�הטנ, ר�נ טס� ב�ר�נט ש�יאע�ם ש�לאש�ם‎טםט ג� םטחאל�ם�ם ר�נעטהטנ. ־ ה‏גנה� ֲמכעונ בף ם�ח�נטי�י� ה� ם�ח�נקאנןאתאד הצח�כטרכ�נ גונ� בטכלטרהט. ָתעטלאט ג� �ץכאדט ר�נט ֲמכעונ ש�כ� מ גאץעכאנ «שאהטס�כ�נטם ע�בטט ‎והטרטםטם ר�נעט» ימץ תטםאי�ע שוסאב וה�נ�ך ועטנאפ והטנהט ךט, הצםיאהא םטחאל ג� ש�לאש�ם‎כטך ב�נד�נאנ מכלףרהףנ. ֲמכעונ ר�נטם ע�סטנט טכ� ש�נ בטנ אהאל�ם �חאב-�חטיי�ע ק�ךל�סטם� ‎‏ח יףלא בטכלטנ. ֿמןףם ר�נטם פ�נהט ע�חאשצנצ סמם ם�עטת�ה� ב�ר�נטיי�עטם ץוינטם� מכהף�ף שאדד�םהאך� ע�כטלט ֲמכעונ� ןטס, ח�טפ ע�ס�ככט ע�סטנט בא��רכאי�נ. �ח ל�דאכ�כ�נטםטם בטנטםה� ל�שרףנ יאח�ק� בוכ� יאח�נה�: «�טםאי�עכ�נה�ם, ‏כצלה�ם, לצשאךטלכ�נה�ם, לצץע�כטפ תצנ ץ�סע�כטךכ�נה�ם המ�אם צלףלב�ר�נט םטחאל, ץמרב�ץעכטך בף פטךנט המ�ףנ ךט, טםסאם�ם, ם�שאי�ע, רטךאי�עכ�םל�ך שצדףדף גאנ ג� פ�נהט ץמרב�ץעכטך �ב�הט ר�נ דאםףםכאנ� טכ� באנ�רא בטכל�ח».

ײלףלב�ר�נט ץמרב�ץעכטיטם ר�ץסטיי�עטם פאתט�סט טכ� חטההטיי�עט ֲמכעונטם ונך�ם פ�כס�פט ןמגוסעכ�נט מכאם «ַאהטד» (1747), «ּולטימם» (1749) ךטלט �ס�נכ�נטםטם ל‏גחףסףםף ע�רךטכ והטנ. �סאס�םהא ע�ך-ע�ך ר�ץסטיי�עטם עאכויט הףנאם פ�כס�פט ןמלאם זאםנ� בף חטההטיי�עטם טפאה� והטכל�סט צקצם �ם יאץר� גאסטע�הטנ. «ַאהטד» ןמגוסעטםה� שאהטס�כ�נ �סנאנ�ם‎טח ״�נדה� ת�נ�יאם והטנ. ֿמגוסעטם ש�נ פ�סכט לצסע�דטכ םמגוככאה�נ, פ�סטככ�נט ע�ךת� גאשטה ד�שנ�לאם סףנ�עט ימץ, ש�ל ה� צלףלט פטךטנ בטנכ�רהטנטנ. ַאהטדטם ץמרב�ץע מכלאד טלךאםכאנ� קמץהףנ. ־, ‎‏ח�כ א��ככ�, ס�לטלט, סאגאהכ�, ם�שאי�ע, גאנכ�ה�נ. ׁאהאכאה��ל�ח בף ךויפטיי�עכ�נ מםףם ב�הב�ץעכטיטם� ס�ב�ב מכףנ. ־, א��ככא, רצףנכא ש�נ�ך�ע ועס� ה�, הצםיאהא תאשטככטך ש‏ךל סצנצנ, א��כ ןנטםסטןכ�נט שוק ך�ס ע�נ�פטםה�ם ד�בףכ והטכלטנ. ֳ�שנ�לאם� �שאע� וה�ם ר�נטם ל�םעטדט �סאס� גאנ.

ֱאבטכטם ראש� ּאמבהאנ ַאהטדטם א�כ�ם�, לצהנטךכטיטםט, סאגאה�ם� יצךס�ך דטיל�עכ�םהטנטנ ג� ‏חצם� מםף בטנטםתט םאחטנ סוקטנ. ַאהטד בוכ� שוסאב והטנ ךט, קמץהאם ‎‏חכ�הטיט ץמרב�ץעכטך ‎�כלטרהטנ. ױויטנץאש טםסאם מכאם ּאמבהאנ צלףלב�ר�נט ר�נ� עאבוהטנ ג� בף אלטכ ש�ככוהטתט מכףנ. ּאמבהאנ�ם אנגאה� ְסעאנעאם�ם ‎ויטהטיט ‎ויטלכ� מכאם אנאדאנ�רה�נאם דאה�ם� ַאהטדכ� חאנאפאעכאראנך�ם ע�סאהצפ ם�עטת�סטםה� ‎‏נ�ם ראש קמץ ד�סדאםתכ�ד שטססט ךוקטנטנ ג� ע�סאהצפ ש�ככוהטתט אלטכ� קוגנטכטנ, מםא ‎‏נ� ךט, צלףלב�ר�נט ר�נ סטסעולטם� האץטכהטנ. ּאמהאנ ש�ל ד�סדאםת �נ, ש�ל ה� ד�סדאםת ראשה�נ ג� בףםףםכא מ, קמץ ע�שכצך�כטהטנ; מ, ַאהטדט ‏כהצנעהצנ�, אסה�נא בטכ�נ. ״�ץסט עאנטץק� צלףלטכטי� עאבוהטנ. ׂ�סאהצפ ל�םעטדה�ם ל�שנףלהףנ, בצעצם סטסעול ל�םאס�חה�נ, ע�סאהצפ סטסעולטם א��כס�חכ��ם� בצנףח� גונטנ. ֲמכעונ יאנאה�ת�כ��םהא טתעטלאט לצםאסטב�עכ�נ אנע�ד מםףם ד�שנ�לאםכאנ�ם�ם ר�ץסטיי�עטםה�ם אינ�כל�ר, לצסע�דטכ דצגג�י� קוגנטכלטרהטכ�נ. ��לטם דצגג�כ�נ טםסאםא שאךטל ך�סטכלטרכ�נ, מםףם עאכויטםט לצ�יי�ם והטנכ�נ. ֱף חאלאם באר ד�שנ�לאם ג� טךטםתט ה�נ�ת�כט ד�שנ�לאםכאנ סףנ�עט קמץ פ�נדכט ר�ךטכה� יאנאה�כ�נכאנ. ָתעטלאט ר�נ מםכאנהאך� טםסאםט ךויפטיי�עכ�נט ל�שג ועלטר, מםכאנ בצע‏גכצךה� ר�נכ� המכף ר�נאטעטם טפאה�קטסטם� ג� האר�י�ת�ס�םא קוגנטכלטרכ�נ.

ַאהטד ה� ‏ח צח�נטםה� טתעטלאט דצגג�כ�נטם ע�סטנטםט ‎צתצםצם שטסס והטנ. ײםסטיי�עה� מכהף�ף טםסאםכאנ, נאסעכארה�� שאהטס�כ�נ, האטל ַאהטדט הצרצםהצנצנ, מ קאכ�ר�נ ךט, ‏ח ש�יאע�ם�ם לאשטיי�עטםט בארא הצרסצם, �ענאפ אכ�לט בארא הצרל�ך, ש�נ בטנ שאהטס�ה�ם ש�יאע �ש�לטיי�עכט ם�עטת�כ�נ ק�ץאנס�ם.

ֿמגוסע� פ�כס�פט ל�םא גונל�ך צקצם לצ�ככטפ ‎‏יה�ם ‎�כ�ם ל�כ�ך ָוחנאה�ם הטכט טכ� הויטנ ךט, בף יאנ�לק�ד הצםיאהא יועךטם דאיהא-דאםףם מכלאיאתאדה�נ, מםא ‎‏נ� ךט, ש�כ� ה� ר�נ גאנ ג� וכ� בטנ ר�נ ימץהףנ ךט, מםףם יאץר� ע�נ�פכ�נט מכלאס�ם ג� בףםא ‎‏נ� ה� תטםאי�עכ�נ כאבצההצנכ�נ. ַאהטד ועטנאח ועל�ך טסע�י�םה�, ל�כ�ך ימץ מכףנ. ַאהטדטם בף ועטנאח�םהא ֲמכעונטם בף ל�ס�כ�י� מכאם רצבש�כ�נט טפאה� מכףםףנ. ־כא בטכ�נ ךט, ל�כ�ך שאדכ�ה�נ. ײלףלהצםיא דאיהא-דאםףםכאנ� בוכ� הצרצםל�י� �סאס גונטנ, כאךטם ַאהטד ל�כ�יטם הוהטיט טכאשט ס�גטיי�י� דאכץא בטכלטנ, מםא ‎‏נ� ךט, מ, תאםכ� ל�ץכףדהףנ, ץמרב�ץע מכלא�א תאם עאלאד שצדףדף גאנ. ֱףםףםכא בוכ� טכאשט דאיהא-דאםףםכא אינ�-אינ� טםסאםכאנ�ם ץמרב�ץעכטיט אנאס�םהא ה�נטם ףקףנףל גאנ.

«�ם טכאשט פ�כס�פ�» ֲמכעונטם ד�שנ�לאם�ם� בף «�חאבגונטתט ך�ה�נה�ם» ץטכאס וה� בטכלטנ.

ֿמגוסעה� דףכהףנ ְנבאדאה סףנ�עט קמץ לאנאדכ�ה�נ. ְנבאדאה שאל�יא ל�ץסףס מכאם הצםיאהא אלאםס�ח עאכויטם מםףם ןאי�םא שוק בטנ רוי אי�נלאה��םהאם קמץ םאנאח�ה�נ. ֳמתא �נ�ב מםא �גג�כת� שוק בטנ רויכ� פ�נדכ�םל�י�ם דףל ח�ננ�סטםטם לצ�יי�ם גאץע ךוקהטךה�ם סמםנא בנטכטיאםעא קוגנטכ�נ�ך שטםה ראש�ם�ם עאת�ם� ב�ח�ל�סט שאדד�םהא �פסאם� האם�רל�רה�. ְנבמדאה הא בנטכיאםעא קוגנטכלטר דףל ח�ננ�סט ךטלט ל�שרףנכארלאד צקצם מ�נףיא, דףכהףנא קוגנטכטנ ג� ךאנגאםכאנ� עאכאי�נ. ֱף הא םאלףסכף אהאל�ם ש�יאעא מכאם בטנ ועטנאח�ה�נ. ־, ‏ח ץמרב�ץעכטיטכ� ר�נעטםט בארדאכאנ�ם�ם ב�הב�ץעכטיטםה� ‎‏נצנ. ַאהטדטם ועטנאח� טס� עאלאל בארדאה�נ. ַאהטד הצםיאם�ם עאכויטם� ‎‏נ� קמץ םאנאשאע מכאם פטכמסמפהףנ, מםף ‏ח עאכויט ימץ, ש�נ בטנ ר�ץסטם עאכויט קמץ םאנאשאע והטנ. ְנבאדאה�ם ץמרב�ץעכטיט ַאהטד צקצם יאץר�כאנ�ם �חטיי�ע ק�ךהטיט, ןטסכ�נטם ץמרב�ץעכטך עאןה�� א��כ�ם ימץ, ע�סאהצפכ�נטם טהאנ� ועהטיט בף ךוקל�ךורכט הצםיאם�ם ע�סהטדטהטנ.

ֿמגוסע ץמר סמםכףדכא בטעטנ. ׳מץ לאת�נאכאנהאם סמםנא ַאהטד ְסעאנעא טכ� בטנכ�ר�נ�ך ֲאגטכמםףם קאנ� מכףנ. ֱף הצםיאם�ם �ם יאץר� ה‏גנצ טהט. �אל� ‏ח ץמרב�ץעכטיטם� ‎‏נ� ַאהטד� לטםם�עהאנכ�ד והטנ. ַאהטדס� ‎‏יכ�נ� לטםם�עהאנכ�ד והטנהט: «־םא ‎‏נ� ךט, הצםיאהא �האכ�ע ג� ל�ש�בב�ע ב�נד�נאנ מכלףרהף». ֱף מ הול�ך טהטלט ךט, ל�כ�ך שאדכ� טהטלט הוי�םה�, בף הצםיא בארהאם-בארא יא ס�םאדכאנהאם יא לצךאפאעכאנהאם, יא הא ךט, דטיאל�עטם ץ�ע�נטםה�ם טבאנ�עהטנ. ַאהטד ‏חצ בףםא טםאםל�נה�. ־כא בטכ�נ ךט, ַאהטדטם ץמרב�ץע עאכויט דףל ה�ם�סטםט דטיל�עכט כ�כ� קוגטנ�ם הצםיאם�ם ף�ףנףהףנ. ֱף ל�ס�כ� עאל ש�ככ מכףםלאל�ר דאכ�נ.

ֲמכעונ רצףנףם א��כ�ם ‏חצם� ימץ, הצםיאם�ם א��ככא טהאנ� מכףםלאס�םא רצבש� טכ� יאםאר�נ. ִצםיאם�ם טרכ�נטםה�ם ך�ה�נכ�ם�ם ַאהטד ‏חצם� סאהטד דאכ�נ. ��יאע דאםףםכאנ� רצףנא עאבו הויטככ�נ.

ָהויא ש�יאעהאם קמץ ףחאד הצרלצרהצנ, ש�יאע טהויאיא ףי�ףם דףנףכלאכ�ה�נ, רצףנ א��כ דאםףםכאנ� טכ� טהאנ� מכףםלאכ�ה�נ. ֲמכעונטם «ַאהטד» �ס�נטםטם �סאס טהויאס� באץ בףהףנ! ֲמכעונ ש�יאע� ה�יטרל�יטם ימככאנ�ם� הא ‎‏סע�נטנ: א��ככ�, לצהנטך ַאהטד ֲאגטכמםףם קאנ� מכהףדהאם סמםנא הצםיאם�ם ד�ח�כ �סנט בארכאםה�. ֲמכעונ «ַאהטד» �ס�נטםט יאחאםהא ר�נטם ל�שג והטכל�סטםה�, הצםיאם� ה�יטרל�ךה� א��ככ� לאאנטפכ�םלטר ש‏ךלהאנ�ם �ם נואכ ‎צת, דצגג� מכהף�ףםא ל‏שך�ל טםאם�נה�.

ֲמכעונ וכ� בטנ פ�כס�פט �ס�נ יאנאה�נ ךט, בףנאהא טםסאםכאנ אנאס�םהאך� עמדדףרלאכאנ טהויא עמדדףרלאכאנ� �סאס�םהא באר גונטנ, סצזועטם טםךטראפ� ץאנאךעונכ�נטם ל�םעטדטם� ימץ, פ�כס�פט ג�חטיי�עכ�נטם ל�םעטדטם� עאבו מכףנ. ֱף ןמגוסעכ�נה� לצ�ככטפ צקצם ל�טר�ע ש�דטד�עכ�נט ימץ, ש�יאעהאך� דאםףםכאנ�ם ג� לצםאסטב�עכ�נטם ש�דטד�עט האשא באתטבהטנ. ֱוכ�כטךכ�, «ַאהטד»ה�ךט שאהטס�כ�נ ש�ל ד�הטל ֲאגטכמםהא, ש�ל ה� װנאםסאהא באר גונטנ. ֲמכעונ ש�נ בטנ ש�יאע שאהטס�סטםה�ם פ�כס�פט ל�םא ק�ץאנ�נ, מםףם יאנאעה�� סףנ�עכ�נ ש�נ שאםס� ש�יאע פאךע�םא מכאם לצ�ככטפ לצםאסטב�עטםט טפאה� והטנכ�נ.

«ַאהטד»ה�ם סמםנא יאח�ק� «ּולטמם», «ּטךנמלודאס» ג� בארדא ןמגוסעכ�נטםה� ֲמכעונטם ֻויבםטעס-ֿמן מןעטלטסע פ�כס�פ�סטםטם עאנטץטםה�ם יאנאםאם ב�הבטםכטיט טפאה� מכףםףנ. 50-תט טככ�נטם מנעאכאנ�םהא טס� מ, בף פ�כס�פ�ה�ם עאלאלטכ� ףחאדכאר�נ.

1755-תט טכה� יאחה�� «ֻטססאבמםףם הא��כלאס� שאדד�םהא ם��ל�» ןמגוסעטםה� ֲמכעונ �גג�כת�ה�ם הצרצםצכלצר ש�לאש�ם‎כטך ם�ח�נטיי�סטםט ך�סךטם ע�םדטה והטנ.

ֱף ם�ח�נטיי� טםךטראפ ג�ה ועהטיטם� ‎‏נ� קמץהאם טהט ךט, ֲמכעונט ‏חצם� ת�כב והטנהט. ֻאךטם בף פ�כס�פ� ש�ל ה� הצםיאם�ם טםדטכאבט ימככא ה�יטרהטנל�ך צקצם לצבאנטח�י� ימץ, ש�יאע�ם ךמנע�בטט טםךטראפ�םא טםאםלא�א קא��נ�נה�. 50-תט טככ�נה� ֲמכעונ סמסטאכ �האכ�עסטחכטיטם ה�נטםכטיטםט בארא הצרהצךה�ם סמםנא בף ם�ח�נטי�ה�ם עאלאלטכ� טלעטםא וה�נ�ך מםהאם צח ה‏םה�נהט. ָר ע�ךת� בףםהא הויטכ. ֲמכעונ בףנזאחטיא טהואכ�ם� אינ�םתא שטסס והטנ: בףנזףאחטיא ת�לטיי�עט יו‎אם� רצףנכף דףנףכףר מכסא הא בףנאהא הא טםסאםכאנ ךאס�בכ�דהאם, שאדס�חכ�דהאם �חאב-�חטיי�ע ק�ךטנכ�נ.

«ֺאםהטה» �ס�נטםטם ל‏גחףסף מןעטחל פ�כס�פ�סטםטם ע�םדטהטם� ש�סנ והטכלטרהטנ. ֱף �ס�נה� ל�ש�בב�ע נמלאםכאנ�ם�ם סץולט סאץכאםל�רה�נ. ֱףנאהא ד�שנ�לאםכאנ�ם ל�ש�בב�עט ג� שטתנאם�, מםכאנ�ם הצםיא ס�יאש�עכ�נט, בארכאנ�םא ‎�כ�ם לאת�נאכאנ, א�כאס��לאח ע�שכצך�כ�נ, ם�שאי�ע סמםהא מםכאנ�ם גצסאכ� גאנ. ֺ‏שם� נמלאםכאנ�ם דאה�ם ד�שנ�לאםכאנ�םהאם פ�נדכט מכאנאד ֲמכעונטם ֺףםטדףםהאס� בף ג�חטיי�עכ�נה�ם עאלאלטכ� �כה�ם הצר�נ�ך ק�ץ�נ: ‏ח באךטנ�כטיטםט ג� ‎‏ח�ככטיטםט טעטנטנ. ֱףוםמס-ְינוסה�ךט שאהטס�ה�ם סמםנא ֺףםטדףםהא ויב�ת�נ דףבונםאעמנףם אנגאה� מכלאכ�ה�נ. ֺאםהטהט טס� עמםדאכ ‎‏חכ�יטנ. ׂ�ךת� דףבונםאעמנףם ִמם װונםאםהמ הו ָבאנאא-ט װטדומנא-ט ּאסךאנמס-ט ֻאלןףנהמס-ט ׁףחא ‎צכצר המ�ףנאם בף פאךע� תטההט ד�בףכ ועל�י� לאםו מכףנ.

ֳףכ מכלףר, ע�תאגצח� ל�נףח דאכל�ר, נףס-עצנך לצשאנטב�סטםטם ה�שר�עכ�נטםט ‎‏נלצר, אנץא ע�נ�פטםה�ךט יףלראד �עטםטם יאנס�ם�ם עצנך �ס�‎�נכ�נטםטם אתכ�דהאם יוהטךכ�נט דמתא סושנךאנ דאה�ם קמץ ‎צכל�כטהטנ. ��נ ש�יאע ש�דטד�עטם� טסעושחא וה�ם ֲמכעונ ֺףםטדףםהאם�ם עאנטץק�סטםט ה� טסעושחא טכ� האם�ר�נ, ד�חכא ויר-טרנ�עכ� ל�ר�ףכ מכלאד צקצם ךטכס� ל�שך�ל�סטםטם שאךטלט טכ� גאנכ� י�שףהט ָסאץמנ ש�פע�םטם ‎צםכ�נטםט ‏ח אנאכאנ�םהא ב‏כלצרכ�נ ג� באחאנ ‎צםצם� ‎‏נ� לצבאשטס� והטנכ�נ. ֲמכעונ בף אהאלכאנ� תאםס�חכארה�נאנאד ד�כבט האר מכאם �ריאכאנא-ךףךכאכאנא קוגטנטנ. ֱףםא ‎‏נ� ה� בטחטל מםכאנא יאח��ל�ח ‎�כלטנ. ֱףםףםכא ֲמכעונ ױֲ�� סנ בףנזףאחטיא נמלאם�םא ‎צכצנ, מ ד�עט טםאם�נ ךט, ר�ץסט ש�יאע ס�ם�ע צקצם תטההט ל‏גחף מכא בטכל�ח.

«ֺאםהטה»ה� ג� ֲמכעונטם בף עטןכט בארדא ןמגוסעכ�נטםה� �ם �סאס רוי ד�שנ�לאםכאנ�ם ר�ץסט ש�יאע� ימץ, טתעטלאט דאיהא-דאםףםכאנ�ם ע�םדטהט, ךטכס�י�, ל�שך�ל�י�, ךנאכ שאךטלטיי�עטם� מכאם ך�סךטם סאעטנאה�נ.

׀מלאם�ם כאן �גג�כטםה� ד�שנ�לאם�ם לצ�ככטלט ג� ע�נבטי�קטסט ֻויבםטעס-ֿמן ם�ח�נטיי�סטםטם דאע� ע�נ�פהאנ� מכאם ג� ‏ח רא‎טנהטם� בף הצםיאם�ם �ם ‎‏ח�כ הצםיא מכלאס�ם�, ש�נ רויטם יאץר� מכלאסא הא יאץר�כ��א המ�נף ‎ועל�סטםט טההטא וה�ם ֿאםדכמס סףנ�עט גונטנ. ׳מץ ךוקלטנ ךט, ֿאםדכמס סטפטכטסכ� ץ�סע�כ�םטנ, טנטםכט יאנאכאנ ע‏ךצנ, פאסטכ�סטח ‏סךצנצנ, ‎‏חכ�נט ‏כצנ, ס�סט עףעףכףנ. ֻאךטם בוכ� ג�חטיי�עה� ה� מ, ֺאםהטהט טםאםה�נלא�א קאכ�ר�נ ךט, בף הצםיאהא ש�נ רוי יונכט-יונטםה�הטנ, בף ץ�סע�כטך ה� בף ש�יאע�ם ‎‏ח�ככטיטםטם בטנ סצבףעףהףנ. ��עעא ‏כצל איא��םהא בוכ� ֿאםדכמס בוכ� שוסאב והטנ ךט, «ֻויבטםטעס ס�שג וה� בטכל�ח, �גג�כת�ה�ם יאנאה�כל�ר ש�לאש�ם‎כטך גאנ». ֻאךטם �ס�נה� גונטכ�ם ש�יאע ןאםמנאלאס�, «מןעטלטחל פ�כס�פ�סט» טכ� עאל חטההטיי�ע ע�רךטכ והטנ. ��לאש�ם‎כטך סטפטכטסה�, טםךגטחטסטיא עמםדאככאנ�םהא יאםאם מעףח לטם אהאל�ם ‏כצלצם� ס�ב�ב מכאם ֻטסאבמם ח�כח�כ�סטםה�, צק יצח לטם אהאל�ם ש�יאע�ם� אןאנל�ר 7 טככטך לצשאנטב�ה�, ח�םתטכ�נטם אלאםס�ח טסעטסלאנ�םהא, חמנאך�כ�דהא, יאכאם-פ�נ�כהאדהא, ץאכד�ם עאכאםלאס�םהא טפאה� מכףםףנ.

ֱצעצם בף ב�הב�ץעכטךכ�נטם סאהאכאםלאס�םהא ֲמכעונ ‏ח ךמלטך עמםףםף סאץכאי�נ. ֲמכעונ יאח�נ: «ֱטחטל הצםיאל�ח דאםכ� פאתט�כ�נטם ג� ‎צכל�כט ךמלוהטיאכאנ�ם ס�שם�סטהטנ». ֺמלטךכטך פאתט�גטכטי�, פאתט�גטכטך ךמלטךכטי� ךוקטנ. ֱףוםמס-ְינוסטם דףבונםאעמנף ךמלטךהטנ, כאךטם מםףם ‎צת� ג� שאךטלטיי�ע� לאכטך מכלאס� קמץ תטההט ל�ס�כ�הטנ. ֳףבונםאעמנ ע�לסטכ ועהטיט דצגג�כ�נ ה�שר�עכט מכסאכאנ הא עאנטץטם ‎והטרט טכ� אנץא ןכאםא אע�כל�ר ג� האם�כל�רכאנ. ֱף מ הול�ךהטנ ךט, ֲמכעונ טםהטךטםה�ם קמץ יצךס�ךה� הףנףנ ג� באר גונ�ם שאהטס�כ�נ� ‎�כ�ת�יטם ‎‏חצ טכ� באץ�נ. ּ�םח�נ� ה�יטרטנ: תטההט ‎‏נצם�ם ‎צכל�כט מכףנ, ‎צכל�כט טס� תטההטכ�רטנ. ��נ שאםס� בטנ �ריאם� ֲמכעונ סאםךט טךט ל‏גדוה�ם ע�סגטנ והטנ. ּצ�ככטפ בף ןנטימלהאם «ּטךנמלודאס»הא הא טסעטפאה� ועלטרהטנ. ־, יונ ךצנ�סטםט ב‏יצהצתצ ג� ךטקטכהטתט רצר�כ�נ גאסטע�סטכ� ‎‏סע�נטנ. ּטךנמלודאס ךמסלטך ס�יאש�ע� ק�ץאנאד ׁאךטע מךואםא ךטקטך ‎‏כל�ק� ךטלט טםסאם� טס� ב‏יצהצתצ רצר� טכ� ‎‏נצם�ם גאנכ�ד ךטלט ‎‏נצנ.

�ה�בטייאע

1. ַויםאכמג �. «״�נד ֲמכעונ יאנאה�ת�כ��םהא». ֱאך�, 2001.

2. ָסעמנט� חאנףבוזםמי כטעונאעףנ� ױֲ�� גוךא. ֲ�סשא� רךמכא. ּמסךגא, 1967.

3. ׁףכעאםכ� �. ױאנטתט ‏כך�כ�נ �ה�בטייאע�. ֱאך�, 1957.

4. ֽ.ֻאדטהףס, ֱ.ּטצךוגטק. ַאנףבוזםא� כטעונאעףנא. ּטםסךט, 1970.

׀ֵַ�ֵּ

ֲ סעאע�ו דמגמנטעס� מ סןוצטפטקוסךטץ מסמבוםםמסע�ץ פטכטסמפסךטץ ןמגוסעוי װ.ֲמכ�עונא «ַאהטד», «ֺאםהטה». ָססכוהמגאםטו ‎עטץ ןמגוסעוי ֲמכ�עונא ןנטגוכמ אגעמנא ך ךאךמלף ג�גמהף. קעמ ןטסאעוכ� םא פמםו גאסעמקםמי זטחםט סעאנאועס� נורטע� ןנמבכולף גסולטנםמדמ חכא.

ׁףללאני

ׂשו אנעטתכו הואכס wטעש עשו סןותטפטת ןותףכטאנטעטוס מפ ןשטכמסמןשטתאכ סעמנטוס מפ װ.ֲמכעאטנו «ַאהטד» אםה «�אםהטהו». ׂשו סעףהי מפ עשוסו סעמנטוס כוה עשו אףעשונ עמ א תמםתכףסטמם עשאע עשו wטעוש ענטוס עמ סמכגו עשו ןנמבכול מפ wמנכה – wטהו וגטכ מם עשו ואסעונם באתך‎נמףםמכ.

Xanəli Babaəli oğlu Babayev

ANADILLI AZƏRBAYCAN ƏDƏBIYYATINDA DINI - ROMANTIK OBRAZLAR VƏ ISLAM MAARIFÇILIYININ TƏSIRI

XIII əsrdən Azərbaycanda tarixi hadisələrin gedişatı anadilli ədəbiyyatın inkişafına müəyyən şərait yaratdı. Bu dövrdə digər türksoylu xalqların da doğma dildə ədəbiyyatlarının rəvacı və çiçəklənməsi üçün siyasi-ictimai imkanlar genişlənmişdi (1,436).

XIII əsrdən başlayaraq Azərbaycan ədəbiyyatinda iki mühüm hadisə baş verir:

1)Ana dilində bədii əsərlərin yazılması.

2)Sufiliyin bədii təfəkkürə nüfuzu (2).

Hələ XI-XII əsrlərdə özündə qədim dövrlərin külli miqdarda poetik materiallarını cəmləşdirən və haqlı olaraq bütün türk ulusları üçün qaynaq əhəmiyyətli olan iri həcmli türk-ərəb sözlüyü – «Divani-lüğət –it türk» (Mahmud Qaşğari) əsəri yazıldı, «Qutadqu-bilik» (Yusif Xas Hacib), «Ətabəti-Həqaiq» ( Ədib Əhməd Yüknəki), «Divani - Hikmət » (Xoca Əhməd Yəsəvi) kimi türkcə əsərlər meydana gəldi. XIII-XIV əsrlərdə bu siyahı daha da zənginləşdi (3,6).

XIII yüzillik Azərbaycan epik poeziyasının ən gözəl örnəklərindən biri də müəlllifi olmayan «Dastani-Əhməd Hərami» dir. Bu poemanın unikal əlyazmasını 1928-ci ildə tapmış türk alimi Tələt Onay əsəri çapa hazırlamış, ona geniş ön söz, lüğət və şərhlər yazaraq çap etdirmişdir. İlk dəfə məhz T.Onay poemanın Azəraycan türkcəsində qələmə alındığını qeyd etmiş və bununla da klassik Azərbaycan ədəbiyyatına böyük xidmət göstərmişdir. Tam 50 ildən sonra görkəmli Azərbaycan alimi Ə.Səfərli həmin nəşrə əsaslanaraq poemanı Bakıda çap etdirmişdir. Tədqiqatda həmin nəşrin daha mötəbər olan mətnindən istifadə edilmişdir.

«Dastani-Əhməd Hərami» poemasının əsas süjetində islami obraz və motivlərdən istifadə olunmasa da, əsərin ideyasını məhz islami dəyərlər müəyyənləşdirir. Poema sanki əsas aparıcı motivə çəkilmiş illüstrasiya təsiri bağışlayır. Həmin aparıcı ideya isə islam peyğəmbərinin (s.ə.s) hədislərinin birindən götürülmüşdür. Həmin hədisdə deyilir: « Kin olan könüllərdə din olmaz».

Dastanın müəllifi də maraqlı və həyəcanlı hadisələri təsvir etməklə son nəticədə həmin ideyanın təsdiqini vermiş olur. Poemanın girişində çox yığcam minacat və nətdən sonra şair islam peyğəmbərindən (s.ə.s) sonrakı ilk dörd xəlifənin adlarını קəkir və onların örnəyində əsərin leytmotivini təşkil edən fikri poetik şəkildə belə ifadə edir:

Salam olsun anun yaranlarına,

Müdam rəhmət irişsin canlarına.

Əbübəkr, Ömər, Osman, Əlidir,

Eyi dirliklidir bunlar vəlidir .

Bular tutmadılar kibri, kinayət,

Bular bildi nədir dini dinayət.

Səfa xatirlər içində kin olmaz,

Kin olduğu könüllərdə din olmaz.

Sürəlim könlümüzdən kibri, kini

Yuxarlar kibr edənlər mülki-dini (4, 21).

Poemanın mənfi qəhrəmanı Əhməd Hərami məhz kini-küdurəti könlündən çıxara bilmədiyinə görə son nəticədə layiqli cəzasına çatır. Hərami doqquz yoldaşının intiqamını Güləndamdan almaq istərkən Tanrının yardımına sığınan bu mərd qadın onun özünü cəhənnəmə vasil edir. Əsərin müəllifi bunu haqqın və ədalətin qələbəsi kim qəbul edərək elə belə də qələmə verir:

Kişi gər yavuz işə etsə bünyad,

Son ucu haqqın alır andan ustad.

Yavuz sanıları başına gəldi,

Nə kim sanırdı xəlqə, kəndi buldı (4, 110).

Mərhəmət , iman nə olduğunu bilməyən Həraminiם yeganə fikri intiqamdır və müəllif onun bu psixoloji vəziyyətinə çox mənfi münasibət göstərir, bütün bəlalarının başlanğıcı din və imanın olmamasında görür ki, bu da əsərdə aparıcı ideya motivi olan islam maarifçiliyini şərtləndirir:

Gedərməzdi dilində kibri, kini,

Kin əhlidir yıxanlar mülki-dini.

Zəhi bədəslü murdar guri-məğbun,

Haramzadə, füzul, məhrumü məhzun.

Deməzdi kim, olan oldu və getdi,

O kindarlıq eşit kim, ana netdi (4, 92-93).

Göründüyü kimi, «Dastani- �של�ה ��נאלט» poeması ilk baxışdan nağılvari süjetə malik olsa da, islam הiהאךעטךas� və dini romantika üzərində qurulmuşdur. Müəllif əyani illüstrativ materiala söykənmək yolu ilə oxucusunu ibrət götürməyə, tərbiyələnməyə, öz könlündən kin və məğrurluğu çıxarmağa , bununla da mömin müsəlman kimi yaşamağa və ətrafındakılarla xoş davranmağa çağırır.

XIII yüzilin başqa bir epik abidəsi- Qul Əlinin «Qisseyi-Yusif» poeması isə, əsasən macəra süjetli «Dastani-Əhməd Hərami» dən fərqli olaraq, başdan-başa Quran motivləri üzərində qurulmuşdur. Öncəki məqalələrimizdə Yusif və Züleyxa əhvalatının qaynaqlarından, Yaxın və Orta Şərq ədəbiyyatlarında işlənmə dərəcəsindən bəhs edildiyi üçün burada yalnız əsərdə dini-didaktik romantikanın necə əks olunmasını araşdırmaqla kifayətlənəcəyik.

Əvvəlki əsərdə gördüyümüz kimi, «Qisseyi-Yusif» də də giriş hissə çox yığcamdır. Burada demək olar ki, hər dördlük bir obyektə ithaf təşkil edir. Şübhəsiz ki, bunların da önündə Tanrı və onun peyğəmbəri (s.ə.s) gəlir:

Əlhəmd, şükür həm sipslər ol əhədə,

Həm ol mülkü bizavala, ol səmədə.

Mülkət içrə bişərikə, ol əhədə,

Ani baqi, həm zülcəlal bildik imdi (5, 17).

Göründüyü kimi, bu dördlük özlüyündə miniatür bir minacatdır və burada Azərbaycan şairi Tanrının gözəl adlarını zikr etməklə ona məhəbbət və ehtiramını, həmd və şükürlərini ifadə etmişdir. Qul Əli Allahın gözəl adlarından əhəd, səməd, mülkü zavalsız, şəriksiz, baqi, zülcəlal kimi sözlərlə öz minacatını bəzəmiş olur. Növbəti dördlüyü də bu baxımdan peyğəmbərin (s.ə.s) şəninə deyilmiş nət saymaq olar və burada da islam peyğəmbərinin (s.ə.s) müxtəlif adları və sifətləri zikr olunaraq, şairin ona qarşı duyduğu sonsuz sevgi türkün açıq ana dilində öz əksini tapmışdır:

Andın sonra anın dostu Məhəmmədə,

Peyğəmbərlər güzidəsi ol Əhmədə,

Qabə qövseyn məqamlı ol Məhəmmədə,

Anın üzrə telim dürud olsun imdi (5,17).

Şair, islam peyğəmbərinin (s.ə.s) Məhəmməd və Əhməd kimi geniş yayılmış adlarını çəkməklə kifayətlənmir, eyni zamanda onu Allahın dostu, peyğəmbərlərin seçilmişi, «qabə qövseyn məqamlı» sifətləri ilə mədh edir, sevgi və sayğısını bildirir, ona «telim dürud» (çoxlu təzim) göndərir. Bu sifətlər arasında «qabə qövseyn məqamlı» sifəti diqqəti çəkir və müəyyən qədər şərh tələb edir. Qabə-qövseyn –iki yay (kaman) mənasına uyğun gəlir. Rəvayətə görə Həzrəti Məhəmməd (s.ə.s) meraca gedərkən Tanrı dərgahına o qədər yaxınlaşır ki, onlar arasında iki yay boyu qədər məsafə qalır. Demək, Qul Əlinin bu dördlüyü təkcə nət funksiyası deyil, eyni zamanda peyğəmbərin (s.ə.s) meracına işarə etdiyinə görə, həm də meracnamə funksiyası da daşıyır.

«Qisseyi-Yusif» poemasının girişindəki ithaf bölməsinin bir orijinallığı da ondadır ki, xülafeyi-raşidinin (Əbübəkr, Ömər, Osman, Əli) hər birinə ayrı-ayrı dördlüklər həsr etdikdən sonra şair Həzrət Əlinin ardınca onun şəhid oğulları İmam Həsən və İmam Hüseynə, peyğəmbərin (s.ə.s) ənsarına və onu görənlərə, şəhid alimlərə, mütəqqi övliyalara, ayrıca hənəfilik məzhəbinin banisi Əbu Hənifə Neman ibn Sabitə (696-767), din başçıları olan imamlara dördlüklər həsr etmişdir. Xüsusən son iki dördlük Qul Əlinin islam maarifinə necə böyük önəm verdiyini əyani çşəkildə göstərməkdədir:

Andın sonra bir ər qobmuş elm kani,

Anın birlə müzəyyən bu islam dini.

Zahir-əyan bilürmisiz sizlər anı,

Sabit oğlı Nemana derlər imdi.

Andın sonra din sərvəri imamlara,

İman-ərkan nuri-hümamlara,

Həqqə olar himmətləri tamamlara,

Həzaran afərin anlara olsun imdi (5, 18).

Bu dördlüklərdən görünür ki, Qul Əli hənəfi məzhəbinə mənsub olmuş, onun buyruqlarına əməl etmiş və buna görə Sabit oğlu Nemanı elm xəzinəsi hesab etmişdir. Ümumiyyətlə isə poemanın giriş hissəsinin nəzərdən keçirilən bu son iki dördlüyü XIII əsr Azərbaycan ədəbiyyatında islam maaarifçiliyinə necə önəm verildiyini bir daha əyani şəkildə göstərməkdədir. Din başçılarından danışarkən Qul Əli onların əhali arasında “ islam nurunu” yaymaqlarını xüsusi vurğulayır, islam maarifçiliyinə xidmət etdiklərinə yüksək önəm verir. Bu, təsadüfi deyil; şair təkcə müsəlmanların deyil, bütün bəşəriyyətin xoşbəxtliyini məhz islam maarifinin nuruna qərq olmaqda, həmin işıqda insanların xoşbəxtliyinin təmin olunmasında, insanlar arasında harmonik ictimai münasibətlərin yaranmasında, sosial ədalətin bərpasında görür. Elə bu ümidlə də şair öz Tanrısından, yerin-göyün yaradanından yazacağı əsər üçün uğur diləyir, zəif bəndələrin yalnız ilahi bilik qüdrətinə sığınmaqla nəsə əldə edə biləcəklərinə inanır:

Bən zəifə hikmət butasın sundurğıl,

Pəndü hikmət ayıtmasını qandurğıl,

Sudum içrə murad çəmi sən yandurğıl,

Xatirimni sən münəvvər qılğıl imdi (5, 19).

Beləliklə, gördüyümüz kimi, XIII əsrdən başlayaraq anadilli ədəbiyyatımızda islamט obrazlar və ideyalar geniş şəkildə işlənməyə başlanmış, epik poeziyamızda islam maarifçiliyi yayılmışdır.

ƏDƏBIYYAT

1) Azərbaycan tarixi (ən qədim zamanlardan XX əsrədək). I cild, Z.Bünyadovun və Y.B.Yusifovun redaktəsi ilə. Bakı, “Çıraq ” nəşriyyatı. 2005, 720 s.

2) Mirzəağa Quluzadə. XIII-XIV əsrlərdə Azərbaycan ədəbiyyatı. «Azərbaycan ədəbiyyatı tarixi». III cilddə, I cild (ən qədim dövrdən XVIII əsrin sonuna qədər). Bakı, Az.SSR EA nəşriyyatı. 1960,s.195-231.

3) Azərbaycan ədəbiyyatı tarixi. Altı cilddə, III c. Bakı, «Elm», 2009,736 s.

4) Dastani-Əhməd Hərami. Bakı. Şərq-Qərb, 2004, 120 s.

5) Qul Əli. Qisseyi-Yusif. Bakı. Şərq-Qərb, 2005, 216 s.

İslamic images and ideas in Azerbaijani

literature written in mother tongue

SUMMARY

The paper dedicated to the islamic images and ideas in Azerbaijani literature. It is emphasized that since the 13 th century muslim images and ideas began to be used in Azerbaijani literature broadly.

ָסכאלסךטו מבנאח� ט טהוט ג אחונבאיהזאםסךמי כטעונאעףנו

׀ֵַ�ֵּ

ׁעאע�� ןמסג�שוםא נוכטדטמחםמ-נמלאםעטקוסךטל מבנאחאל ט טץ גכט�םט‏ םא לףסףכ�לאםסךמו ןנמסגושוםטו. ֲ םוי אםאכטחטנף‏עס� מסםמגם�ו מבנאח� ט טהוט ךמעמנ�ו רטנמךמ מסגושאכטס� ג אחונבאיהזאםסךמי כטעונאעףנו .

�אשאם ּטנבאבא מ�כף ְ�אלטנמג

ָ׀ְֽ �ִ�ְֱָֹֹׂ״ײְֻֽׁ��ְִֽ ְַָָּֽ ��ֽ��ֲָ

ָ׀ָָֽֽׁ ׂ�ֳֳִָָ

ִצםיא �ה�בטייאערצםאסכ��ם�ם בטנ שטסס�סט מכאם ָנאם �ה�בטייאע� �ם ח�ם‎טם �ם�ם�כ�נ� ג� קמץ ‎צתכצ ראטנכ�נ� לאכטך מכלאדכא יאםאר� ש�ל ה� ד�הטל ך‏ךכ�נ� ס‏יך�םטנ. ֱ�ח�ם בף �ה�בטייאע בצעצם פאנס הטככט �ה�בטייאע� ‏ח ק�נקטג�סט האטנ�סטם� סאכלא�א קאכ�ר�נ. ֽ�ח�נ� אכסאד ךט, בצעצם ֹאץ�ם ג� ־נעא ״�נדטם רוטנ הטכט פאנס הטכט ד�בףכ והטכלטרהטנ, מםהא בףםא שוק בטנ ושעטיאת דאכל�נ. ־נעא �סנ ראטנכ�נטםטם �ךס�נטיי�עט פאנס הטכטם� לצנאתט�ע ועהטךכ�נטםה�ם יוםט בטנ פאנס הטכט רוטנ ק�כ�ם‎ט לויהאםא ק�ץל�רה�נ. ֱף ראטנכ�נה�ם װטנהמגסט, ױ�ייאל, ׁ�הט, �אפטח, ׀ףה�ךט, �אלט, װאנאבט, �.׀ףלט, ֽ�גאט טכ� יאםאר� ױאדאםט, ּ�שס�עט, ֽ�סטלט, װצחףכט ךטלט ראטנכ�נ ְח�נבאיתאם רוטנטםטם פ‏גדצםה� האיאםל�ר, �ס�נכ�נטםטם �ךס�נטיי�עטםט פאנס הטכטםה� יאחל�רכאנ.

ֽטחאלטי� ‎�כהטךה� טס�, מ, ץצסףסט בטנ יונ עףעלףר, ם�טםךט ״�נדטם, הצםיאם�ם �ם דצהנ�עכט ראטנט ךטלט ר‏שנ�ע דאחאםל�רה�נ. ֽטחאלט, ָנאם �ה�בטייאערצםאסכ��םהא ‏ח�כ בטנ יונ עףעףנ. �וק ע�סאהצפט הויטכ ךט, ‏לנצםצם 30 טככטך פ�אכטיי�עטםט ֽטחאלטי� ג� מםףם יאנאה�ת�כ��םא ש�סנ ועלטר ב‏יצך ָנאם אכטלט ֲ.ִ�סע‎ונהט הולטרהטנ ךט, ָנאם �ה�בטייאעם�הא ֽטחאלט טכ� לצדאיטס� והטכ�ת�ך טךטםתט בטנ ראטנ� נאסע ‎�כל�ך לצלךצם הויטכהטנ. �האכ�ע םאלטם� הוס�ך, וכ� ֽטחאלטה�ם �ם קמץ יאחאם, מםף כאן קמץ אנארה�נ�ב ע�הדטד וה�םכ�נ ָנאם יאח�ק�, ראטנ, אכטל ג� ר�נדרצםאסכאנ�ה�נ. ֽטחאלטםטם פאנס הטכטםה� יאחלאס� בףםא האשא אנע�ד סעטלףכ יאנאעל�רה�נ.

�כב�עע�, בףנאהא פאנס ע�סטנטםטם ה� טסעטסםא נמכף גאנה�נ. ֻאךטם ש�דטד�ע םאלטם� הוס�ך, ֽטחאלטםט �ם קמץ ע�שכטכ וה�ם ג� מםףם �ס�נכ�נטםט ע�הדטד וה�םכ�נ ה� ָנאם אכטלכ�נטהטנ.

ֽ�עטת�ה� ֽטחאלט הצםיאהא ל�רשףנכארל�ר, ָנאםהא טס� מםף עאם�סאיאם ימץהףנ. ױ�ױ �סנטם �� יאנ�ס�םהאם בארכאיאנאד ָנאם אכטלכ�נטםה�ם ׁ.ֽ�פטסט, ֲ.ִ�סע‎ונהט, ״�שאבט, �.ַ�ננטםךףב, ּ.ׁ�נג�ע, ֺ.�של�הםוזאה, ֱ.ַ�םתאםט, �.װ�נחאם� ג� בארדאכאנ� ֽטחאלטי� ה‏ם�-ה‏ם� לצנאתט�ע ועלטר, מםףם �ס�נכ�נטםט ע�שכטכ ועלטר ג� ע�הדטדאע�םהא לצשצל נמכ מיםאל�רכאנ. ֽ�עטת�ה� ֽטחאלט �ס�נכ�נט פאנס ג� טם‎טכטס הטככ�נטםה� בצעצם הצםיאיא יאי�כל�רה�נ.

ֻאךטם בף אנארה�נלאכאנ�ם שאל�ס� טכ� עאל נאח�כארלאד לצלךצם הויטכהטנ. ֱףנאהא בטנ םוק� פאךעמנא הטדד�ע יועטנל�ך כאח�לה�נ:

1. ֽטחאלט וכ� בטנ האשטהטנ ךט, ש�נ ע�הדטדאעק� מםף מכהף�ף ךטלט ה�נך וה� בטכל�ח.

2. ָנאם �ה�בטייאערצםאסכאנ� בטנ דאיהא מכאנאד ֽטחאלטי� פאנס ןנטחלאס� טכ� יאםארל�רכאנ.

3. ״אטנטם המ�ףל טכטםה� 10 טכ פ�נדכ� יאח�כאנא נאסע ‎�כטםטנ.

4. ֽטחאלטה� עצנךקצכצך לויככ�נטם� הול�ך מכאנ ךט, שוק עמץףםףכלאל�רה�נ.

5. ־םףם ��םת�ה� המ�ףכלאס� טםךאנ והטכל�ס� ה�, בארדא יונה�ם ‎�כהטיט פטךטנכ�נט גאנ.

6. ־נעא �סנ רוטנ הטכט פאנס הטכט מכהף�ףםהאם ָנאם �ה�בטייאערצםאסכאנ� מםף פאנס ראטנט ךטלט גונל�י� קאכ�ר�נכאנ.

7. ֽטחאלטםט הצםיאיא �ם קמץ עאם�האם ָנאם אכטלכ�נט מכהףכאנ� צקצם, וכ� ראטנ שאדד�םהאך� פטךטנכ�נט ה� מםכאנ פמנלאכארה�נל�רכאנ.

ְק��ם� ועטנאפ ועס�ך, ְח�נבאיתאם מםףם ג�ע�םט מכסא הא, �.ְנאסכ� ג� ׀.�כטיוגה�ם בארדא ראטנטם �ס�נכ�נט מ ד�ה�נ ע�שכטכ מכףםלאל�ר, ע�הדטד והטכל�לטרהטנ. ְינ�-אינ� טככ�נה� ג� ראטנטם 800-850 טככטך יטבטכויכ�נטםה� טרכ�נ אןאנ�כ�ב לצץע�כטפ ל�דאכ�כ�נ יאח�כל�רה�נ ךט, בףםף בטחת� ד�םא�עב�ץר סאילאד מכלאח. �וק הויטכס� בטח לצע�לאהט מכאנאד «ֽטחאלט ל�ךע�בט» יאנאעלאכ� טהטך. ׂ��ססצפכ�נ מכסףם ךט, בטח בףםף ועלטנטך, ם�עטת�ה� ָנאם אכטלכ�נט אנע�ד טםהטה�ם ֽטחאלטםטם 900 טככטיטם� שאח�נכ�ד ל�דס�הטכ� ראטנטם ץ�לס�סטםט יוםטה�ם פאנס ג� טם‎טכטס הטככ�נטםה� הצםיאיא יאי�ב ‏חצםצםךצכ�רהטנטנכ�נ.

ֹףץאנ�הא דויה ועהטיטלטח ךטלט, ֽטחאלט וכ� ב‏יצך בטנ ר�ץסטיי�עהטנ ךט, מםףם ץ�לס�סטםטם ש�נ בטנ �ס�נטםה� �ם אח� 5 האשט ק�ץאנ. ֱף באץ�להאם �‎�נ ראטנטם ש�נ לטסנאס�םהאם בטנ ‏יצה ג� ם�סטש�ע ק�ץ�נסא, בטח מםף ‏לנצלצח קאע�םתאיא ד�ה�נ אנארה�נלאכ� ג� ע�הדטד ועל�כטיטך.

ָנאםהא וכ� בטנ טכ מכלףנ ךט, ֽטחאלט שאדד�םהא יאחלאס�םכאנ, מםף ע�שכטכ ועל�סטםכ�נ ג� ס�נ�כ�נט אנארה�נ�כאנאד ע�הדטד והטכל�סטם. ״אטנטם המ�ףל טכט שאדד�םהא יוםט-יוםט לצכאשטח�כ�נ, מםףם טכך רוטנכ�נט באנ�ה� אנארה�נלאכאנ, יאראה�� ה‏גנ ג� בף ה‏גנצם ש‏ךלהאנכאנ� שאדהא ‎וםטר ל�כףלאעכאנ גונטכל�ךכ� יאםאר� ץ�לס�ה�ךט �ס�נכ�נטםה�ם «ׁטנכ�נ ץ�חטם�סט», «ױמסנמג ג� ״טנטם», «ֻויכט ג� ּ�תםףם», «ֹוההט �‏ח�כ» ג� «ָסך�םה�נםאל�» ןמולאכאנם�ם ס�תטיי�גט ץצסףסטיי�עכ�נט, מםכאנ�ם יאנאםלא ס�ב�בכ�נט שאדד�םהא ‎וםטר ר�נשכ�נ גונטב אק�דכאלא�א קאכ�רל�רכאנ. ּאנאדכ� מנאס�ה�נ ךט, בף ע�הדטדאעכאנ בטנ-בטנטםט ע�ךנאנ ועל�לטר, יוםט-יוםט ל�עכ�בכ�נטם לויהאםא ק�ץלאס�םא ס�ב�ב מכלףרהףנ. ָםהטי� ד�ה�נ ה� ֽטחאלט ג� מםףם ץ�לס�סט בטנ ע�הדטדאע מביוךעט מכאנאד דאכלאדהאה�נ.

ָנאםהא בף טר ה‏גכ�ע ס�גטיי�סטםה� ה�סע�ךכ�םטנ ג� לצץע�כטפ קאן וגכ�נטםה� יאח�כאם ש�נ בטנ וכלט ל�דאכ� טר�ד צחצ ‎‏נצנ. ִט‎�נ ע�נ�פה�ם ֽטחאלטםטם אע�רן�נ�סעכטך, סףפטכטך, טסכאלא לצםאסטב�עכ�נט ג� מםףם הטםט ‎‏נצרכ�נט אנארה�נלא מביוךעט מכאנאד אק�דכאםלא�א קאכ�רה�נ�כ�נ. ֽטחאלטה� טהנאך, טנפאם ג� נואכ הצםיא ‎‏נצרצ בטנ ג�שה�ע ע�רךטכ והטנ. ֵכ� בףםא ‎‏נ�הטנ ךט, בטח ֽטחאלטםט ם� עאל הטם ץאהטלט, ם� סףפט, ם� ה� הטםסטח אהכאםה�נא בטכלטנטך. ״אטנטם עאנטץט ר�ץסטיי�עכ�נ� לצנאתט�ע ועל�סט ג� ‏ח פ�כס�פט פטךטנכ�נטםט ס‏יכ�לטר מםףם עאל ‏ח הצרצםת� ע�נחטםה�ם ץ�ב�נ גונטנ.

ֽטחאלטי� בטנ ראטנ ךטלט באץלאד המ�נף סאי�כלאחה�. ־, ה‏גנצםצם בצעצם ל‏גתףה וכלכ�נטםט רונטיי�ע� ‎�עטנל�ךכ�, פ�כס�פט פטךטנ סאש�סטםה� �ם ףתא ךףכלטםאעטך ם‏דע�םט פ�עש ועלטרהטנ. ֱוכ� מכלאסאיה� בף טככ�נ �נחטםה� ֽטחאלטה�ם בף ד�ה�נ יאחלאד לצלךצם מכלאחה�. ׂ�הדטדאעכאנ ‎‏סע�נטנ ךט, ֽטחאלט וכ� בטנ בטעל�ח-עצך�םל�ח ץ�חטם�הטנ ךט, בטח ש�כ� מםףם טק�נטסטם� האץטכ מכלא�א לאתאכ עאןלאל�ר�ד. ־כסא-מכסא מםףם אסעאםאס� א�ח�םהאי�ד. ֵכ� בףםא ‎‏נ�הטנ ךט, ע�ךת� ָנאם אכטלכ�נט הויטכ, ֽטחאלטםט בצעצם הצםיא אכטלכ�נט מםףם ע�הדטדאע מביוךעטם� קוגנטכלטרהטנ. ֱ�ר�נטיי�עטם ןמוחטיא שטססטייאע� הףנהףדתא ֽטחאלט ‏ח ‏כל�חכטיט טכ� יאראיאתאד, םוק�-םוק� ם�סטככ�נ� ‏נם�ך מכאתאדה�נ. ��לטר�יאר�כ א�את ךטלט שוק גאץע סמכלאיאתאדה�נ.

ֽטחאלטםט �ם קמץ אנארה�נאם, מםףם �ס�נכ�נטםט ע�שכטכ והטב ע�הדטד וה�ם ר�נדרצםאס אכטלכ�נה�ם ֲ.ִ�סע‎ונהט ג� נףס אכטלט אךאהולטך ֱונעוכסהטנ. ֲ.ִ�ס‎ונהט ‏ח יאח�כאנ�םהא דויה והטנ ךט, ל�ם, ֽטחאלט ץ�לס�סטםט 100 ה�פ�ה�ם קמץ מץףיףב לצעאכט� ועלטר�ל. ְםתאד ש�נ ה�פ� ױמסנמג ג� ֻויכטםטם ‏כצל ס�שם�כ�נטם� ‎�כהטךה� ‎‏חכ�נטלה�ם דוינט-טץעטיאנט מכאנאד יאר ‎�כלטרהטנ. �ס�נטם ולמסטמםאכ ע�סטנט מ ד�ה�נ יצךס�ךהטנ ךט, בטטץעטיאנ טםסאם ‏חצםצ סאץכאיא בטכלטנ. ֱטח, ֽטחאלטםט ע�הדטד ועל�ךכ� ‏חצלצחצ ה�נך ועלטר מכףנףד. ֵיםט חאלאםהא וכל אכ�לט ה� בטחט עאם�לא�א בארכאי�נ.

ְךאהולטך ֱונעוכס הולטר ךט, ֽטחאלט ב�ר�נטיי�עטם 100 טככ�נכ� אנחףכאה�� אחאהכ�ד, ב�נאב�נכטך, דאנהארכ�ד, המ�נףכףד, סצכש טהויאכאנ�ם� מםכאנא ב�ץר ועלטרהטנ. ֱטח מםהאם האשא ם� טסע�י� בטכ�נהטך?!

��דטד�ע םאלטם� הוס�ך ָנאם �ה�בטייאערצםאסכ��םהא ֽטחאלט ץצסףסט בטנ יונ עףעףנ. ׃חףם טככ�נ מםף ע�הדטד ועל�ך הויטכ�םכ�נ� באנטח םצלףם�הטנ.

�אכ-שאח�נהא ָנאםהא וכ� בטנ �ה�בט ל�תכטס, וכ� בטנ ראטנ, יאח�ק�ם�ם יףבטכויט, וכ� בטנ �ה�בט-ב�הטט ךמםפנאםס, ךמםדנוסס מכלאח ךט, מנאהא ֽטחאלט אה� ק�ךטכל�סטם. ׁ‏שב�ע הצםיא ןמוחטיאס� טםתטכ�נטםה�ם ‎וה�נך�ם ש�נ רויטם באר�םהא ֽטחאלט רונטייאע� הףנףנ.

ֽטחאלטםטם קמץ ם�פטס ג� ‎‏ח�כ פאנסתאס� גאנ ךט, טםסאם טסע�נ-טסע�ל�ח מםהאם ףחאדכארא בטכלטנ. ִט‎�נ ע�נ�פה�ם בף הטכ בצעצם מץףתף ךצעכ�כ�נט צקצם אםכאר�דכ�ה�נ. ֽטחאלט ןמוחטיאס�םהאך� �נ�ב ג� עצנך ס‏חכ�נט עאל יונכט-יונטםה� טרכ�הטכ�נ�ך רונ� יוםט בטנ ע�נאג�ע ‎�עטנלטרהטנ. ״אטנטם בטנ ןמכטדכמע ךטלט הטככ�נט ךאלטכ בטכל�סט מםא בארףתאכ�� ‎�עטנלטר, �ס�נכ�נטםטם עוח בטנ חאלאם טק�נטסטםה� יאי�כלאס�םא ח�לטם יאנאעל�רה�נ. ֱוכ�כטךכ� ה�, ֽטחאלט ש�כ� סא�כ��םהא טך�ם ‏חצם� ‏כל�חכטך, �ב�הטכטך לצת�סס�סל�סט יאנאעל�רה�נ.

ִמ�ףנהאם הא ָנאם �ה�בטייאערצםאסכ��םהא 100-ה�ם אנע�ד לצ�ככטפ ֽטחאלטםטם ש�יאע�, ר�ץסטיי�עט, יאראה�� ה‏גנצ, מםףם רוטנ הצםיאס� ג� ץ�לס�סטםה�ךט בור �ס�נט שאדד�םהא קמץ יאחל�רכאנ. ֻאךטם מםף דויה ועל�ך יונטם� הצר�נ ךט, בף לצ�ככטפכ�נטם ֽטחאלטי� יאםארלא ע�נחט ש�נ ך�סטם ‏ח בטכטך לויאנ� ק�נקטג�סט שוסאב�םאה�נ. ֽ�עטת�ה� וכ� בטנ לצ�חח�ל וכלט �ס�נכ�נ עמןכףסף לויהאםא ‎�כלטרהטנ ךט, מםכאנ� טככ�נת� ע�הדטד ועל�י� יוע�נטםת� גאץע כאח�לה�נ.

ָנאם �ה�בטייאערצםאסכ��םהא װטנהמגסט ג� ֽטחאלטה�ם בארדא בף ד�ה�נ ע�הדטדאע מביוךעט מכאם ראטנ� נאסע ‎�כל�ך לצלךצם הויטכ. ׁוגטםהטנטתט שאכה�נ ךט, בף טרכ�נ טםהט ה� ‎�םת �ה�בטייאערצםאס, אכטל ג� ר�נדרצםאסכאנ ע�נ�פטםה�ם האגאל ועהטנטכטנ. ֱף, מםף ‎‏סע�נטנ ךט, ֽטחאלט וכ� בטנ צללאםכ� האשטהטנ ךט, בטח ש�כ� מםףם טק�נטסטם� שוק דףנרא�א ד�ה�נ ה� האץטכ מכא בטכל�לטרטך.

ּצאסטנ �ה�בטייאערצםאסכ��םהא ֽטחאלט שאדהא יאחאם ג� מםף ע�הדטד וה�ם אכטלכ�נה�ם �ם ‎‏נך�לכטסט המךעמנ �.ַ�ננטםךףבהףנ. ־םא ‎‏נ� ךט, ַ�ננטםךףב ׂושנאם ףםטגונסטעועטםה�, �פדאם�סעאםהא, ֿאךטסעאםהא, �טםהטסעאםהא, ָסגוקה� ג� ש�עעא ־ךספמנה ףםטגונסטעועטםה� קאכ�ראנאד ר�נד �הטבכ�נטםט, �ה�בטייאע�ם� ע�הנטס ועלטר, ויםט חאלאםהא םטחאלטי� ץצסףסט שצסםצ-נ��ב�עט מכלףרהףנ. ־םףם 2004-תצ טכה� יאחה�� «��םת� ןטנט שאנאכ�סאם סמנא��םהא» �ס�נט ֽטחאלטםטם ש�יאע, �ס�נ ג� פטךטנ הצםיאס�םהאם ב�שס והטנ.

ּצ�ככטפ בף �ס�נכ� ֽטחאלט הצםיאס�ם� עאל אקלא�א קאכ�רל�ר, ויםט חאלאםהא מםףם ע�הדטדטםט ‎‏סע�נטכ�ם ‏כך�כ�נה� יאיל�רה�נ. ־םףם ֽטחאלט שאדד�םהאך� ךטעאב� טם‎טכטס הטכטםה� יאח�כ�ב ע�נתצל� והטכ�נ�ך הצםיאם�ם �ךס�נ ‏כך�כ�נטם� יאי�כל�רה�נ.

ֱף באץ�להאם ָנאם אכטל ג� �ה�בטייאערצםאסכאנ�ם�ם ‎‏נהציצ טרכ�נ ע�דהטנ� כאיטדהטנ. �.ַ�ננטםךףב ֽטחאלטםט ע�הדטד ועל�ךכ� ד�נב אכ�לטם� ןמוחטיאם�ם ר�נדטם ‏חצ ךטלט םות� �סנאנ�ם‎טח מה�ףםף קאעה�נל�ר, מםף סוגהטנל�י� םאטכ מכלףרהףנ. �ה�בטייאע�ם, ל�ה�םטיי�עטם, סטגטכטחאסטיאם�ם ״�נדה�ם המ�ףב ם�ר�ע ועל�סטםט בטנ האשא סצבףע ועלטרהטנ. �וק ה� ֽטחאלט ךטלט האשטכ�נט יועטרהטנ�ם ר�נדטם ע�סאהצפט בטנ יונ מכלאלאס�ם� סצבףעא יועטנלטרהטנ. ׂ�הדטדאעק�, ‎צם�רטם ״�נדה�ם המ�ףב יונ ךצנ�סטםט ד�חה�נה��ם� ס‏יכ�ל�ךכ� רונטייאע�ם הא בטנ מ ד�ה�נ ד�כבכ�נ� םצפףח ועהטיטםט ‎‏סע�נל�י� קאכ�רל�רה�נ. ִמ�ףנהאם הא, �סנכ�נ, טככ�נ ‏עצב ךוקס� ה� ְגנמןאם�ם �ם ל�רשףנ ראטנכ�נט ר�נד רונטייאע�ם�ם ותאחךאנ נטעלט דאנר�ס�םהא אתטח דאכל�ר, ועטנאפ ועל�י� ל�תבףנ מכלףרכאנ ךט, ״�נדטם �ם אהט ראטנט ֳ�נבטם �ם ‎‏נך�לכט ראטנטםה�ם האשא צסעצםהצנ. ֱף ם‏דעויט-ם�ח�נה�ם ֽטחאלט שוק ך�סכ� לצדאיטס� והטכ�ת�ך בטנ ראטנ הויטכ. 900-טכ� יאץ�ם בטנ ל�סאפ� מםף בטחה�ם אי�נאם מכסא הא, יום� טךטםתט בטנ ֽטחאלט יועטר�ת�יט לצלךצםסצח ‎‏נצםצנ.

�ִ�ְֱָֹֹׂ

1. ָנאם ��ה�בטייאע עאנטץט, 1356, ׂושנאם.

2. ֽטחאלט ��םת�גט, ױ�לס�, 1882, ׂושנאם.

3. ֺמככטיאעו ֽוחאלט, 1904, ׂ�בנטח.

4. ִ�סע‎ונהט ֲ.ֽטחאלט ��םת�גט, 1318, ׂושנאם.

5. ֽ�פטסט ׁ. ֽטחאלט ��םת�גט, 1338, ׂושנאם.

6. ״�שאבט �. ֽטחאלט, 1350, ׂושנאם.

7. ֽטחאלט ��םת�גטםטם ץ�לס�סט, 1330, ׂושנאם.

8. �של�הםוזאה ֺ. ֽטחאלט ��םת�גט �ס�נכ�נטםטם ע�שכטכט, 1369, ׂושנאם.

9. ַ�ננטםךףב �.ֽטחאלטםטם יאראל, �ס�נ ג� פטךנט באנ�ה�, 1383, ׂושנאם.

10. ַ�םתאםט ֱ.ֽטחאלטםטם «ׁטנכ�נ ץ�חטם�סט» �ס�נטםטם ר�נשט, 1367, ׂושנאם

׀ֵַ�ֵּ

«ױאלס‎» ֽטחאלט םאןטסאםא םא פאנסךהסךמל �ח�ךו. ֿמ‎עמלף טנאםסךטו גמסעמךמגוה�, ףק¸ם�ו ט כטעונאעףנמגוה� מקום� חאטםעונוסמגאם� ג עגמנקוסעגו ֽטחאלט. ְםאכטח נאבמע טנאםסךטץ ףקום�י ג�ח�גאוע במכ�רמי טםעונוס ט ף םאףקםמי מבשוסעגוםםמסעט נוסןףבכטךט. ׁעאע�� אםאכטחטנףוע נאבמע� טנאםסךטץ פטכמכמדמג.

ׁ׃ְּּ׀ֹ

ְס ֽטחאלט �אםזוגט wנמעו שטס פאלאףס «ֺשאלסו» טם ןונסטאם עשו ןומןכו wשמ ֺםמw עשטס כאם‎ףו‎ו שאס א עוםהוםתי עמ טע. ׂשו סכנאםטאם כטעונאני ףשמכאנט שאגו א ‎נואע wמכו טם עשטס פטוכה. Wו עכטםך עשאע כאנ‎ו אםאכיסטס מפ «ֺשאלסו» wטככ בו טםעונוסעוה ְחונט נוא‎ונס.

ֳףסויםמג ָכ�דאנ ַאבףע מדכף

ׂ�׀ְֺֺׁ� ָּװ־ֻ־ֳָ� ֲ ׀׃ֺׁׁ־ֹ ־׀ְֵֵָָָֺֻֽׁׂׂ

XIX ְֲֵֺ

־הםטל טח גאזם�ץ אסןוךעמג טחףקוםט� ךףכ�עףנ� ע‏נךסךטץ םאנמהמג ט טץ גחאטלממעםמרוםטי ס הנףדטלט םאנמהאלט �גכ�ועס� ןנמבכולא פמכ�ךכמנםמ-לטפמכמדטקוסךמדמ ט נוכטדטמחםמ-לטפמכמדטקוסךמדמ גמסןנט�עט� מךנףזא‏שודמ לטנא.

ּםמדמקטסכוםם�ו לטפמכמדטקוסךטו טססכוהמגאםט�, ןמ�גטגרטוס� חא ןמסכוהםטו 30 כוע ךאך םא ַאןאהו, עאך ט םא ֲמסעמךו, סגטהועוכ�סעגף‏ע מ גס¸ גמחנאסעא‏שול טםעונוסו ך לטפמכמדטט גממבשו. �עמע טםעונוס חאנמהטכס� וש¸ םא ןמנמדו XIX גוךא; ס עוץ ןמנ גמחםטךכמ לםמזוסעגמ ךמםצוןצטי, רךמכ, עומנטי, מבת�סם�‏שטץ נאחכטקם�ו סעמנמם� ‎עמדמ פוםמלוםא – סגמומבנאחםמדמ ןנמעמעטןא כטעונאעףנםמדמ עגמנקוסעגא, פמנל� מבנאחםמדמ ןמגוסעגמגאםט�, ןונגמדמ ‎עאןא סאלמןמחםאםט� קוכמגוקוסךמדמ הףץא. ּטפ סעאכ מסמחםאגאע�ס� םומבץמהטלמי קאסע�‏ ךףכ�עףנםמדמ ןמעמךא; ג לטפו ףק¸ם�ו «םאץמה�ע םאקאכא ץאנאךעונם�ץ קונע, ךמעמנ�ו, נאחגטגא�ס� גלוסעו ס כטעונאעףנמי, סמסעאגטכט סגמומבנאחטו ןנמח�, ןמ‎חטט, הנאל�» [1, ס.376-378]. ׁמגנולוםם�ו ענאךעמגךט לטפמג גוהףעס�, דכאגם�ל מבנאחמל, ג טסעמנטךמ-פטכמכמדטקוסךמל ךכ‏קו, רטנמךמ טסןמכ�חף‏עס� לועמה� כטעונאעףנמגוהקוסךמדמ ט כטםדגטסעטקוסךמדמ אםאכטחא, סנאגםטעוכ�םמדמ כטעונאעףנמגוהוםט�, א עאךזו לועמה� וסעוסעגמחםאםט�.

ׁגמומבנאחטול םאףקם�ץ נאבמע ג מבכאסעט לטפמכמדטט �גכ�ועס� ןמסעמ�םםמו סמןמסעאגכוםטו, ןמטסך ןאנאככוכוי, אםאכמדטי, ךמםענאסעמג. ־סמבוםםא� קונעא ג טחףקוםטט האםםמי ןנמבכול� – ‎עמ מצוםךא לטפמג ךאך ןנמטחגוהוםטי נאםםוי כטעונאעףנ�, ךמעמנ�ו סג�חאם� ס סמבסעגוםםמ כטעונאעףנמי קונוח פמכ�ךכמנ. ֲ ‎עמל סכףקאו לטפמכמדטקוסךטו מבנאח� ט למעטג� סעאםמג�עס� «ךכאהמגמי», טח םטץ קונןא‏עס� ןמ‎עטקוסךא� מבנאחםמסע�, ס‏זוע� ט ע.ה. ׂנאהטצטמםם�ו זאםנמג�ו פמנל�, לאכמ טחלוםטגרטוס� םא ןנמע�זוםטט גוךמג, םוסףע ג סובו ‎כולוםע� ל�רכוםט�, סמחהאםם�ו ענאהטצטוי םא סאלמי אנץאטקוסךמי סעאהטט סגמודמ נאחגטעט�. ֲ�קכוםוםטו ‎עטץ ‎כולוםעמג (ע.ו. טלןכטצטעםמדמ לטפמכמדטחלא) טח ןנמטחגוהוםטי כטעונאעףנ� – מהםא טח סכמזםוירטץ חאהאק כטעונאעףנמגוהוםט�.

־בנאשא�ס� םוןמסנוהסעגוםםמ ך עולו סעאע�ט, סכוהףוע מעלועטע� םוךמעמנ�ו סףשוסעגוםם�ו קונע� אםאכטחא האםםמי ןנמבכול� ג נףסכו םאףקם�ץ המסעטזוםטי XIX גוךא.

ֿנוזהו גסודמ, ןנט נאססלמענוםטט ענףהמג נףססךטץ מנטוםעאכטסעמג XIX סעמכועט�, מסעאגטגרטץ ג מסםמגםמל ‎עםמדנאפטקוסךטו סגוהוםט� מ ע‏נךסךטץ םאנמהאץ, םאבכ‏האועס� מעסףעסעגטו סענמדמדמ נאחדנאםטקוםט� לוזהף לטפמכמדטוי ט נוכטדטוי. ִוכמ ג עמל, קעמ האםם�י גמןנמס, �גכ��ס� מבתוךעמל מסענמי ןמכולטךט לםמדטץ ןמךמכוםטי טסעמנטךמג, פטכמכמדמג, פטכמסמפמג, נוכטדטמגוהמג, ‎עםמדנאפמג, ט סודמהם� ןנמהמכזאוע ג�ח�גאע� ןנמעטגמנוקטג�ו ג�סךאח�גאםט�. ֿנמבכולא סממעםמרוםט� נוכטדטט ט לטפמכמדטט ןמ-נאחםמלף נוראכאס� ףק¸ם�לט נאחם�ץ םאןנאגכוםטי. ׂאך םאח�גאולא� לטפמכמדטקוסךא� רךמכא, סעאםמגכוםטו ךמעמנמי סג�חאםמ ס טלוםאלט בנאע�וג ֳנטלל, גןונג�ו םאקאכא סטסעולאעטקוסךט טססכוהמגאע� לטפמכמדטקוסךטי לאעונטאכ, דכאגם�ל מבנאחמל טםהמוגנמןויסךטץ, םמ מעקאסעט ט הנףדטץ םאנמהמג. ִכ� סעמנמםםטךמג ‎עמי ןנמבכול� םו סףשוסעגמגאכמ ןנמבכול� נאחדנאםטקוםט� נוכטדטט ט לטפמכמדטט, ןמעמלף קעמ נוכטדטוי ג עמ גנול� סקטעאכטס� כטר� סכמזם�ו גונמףקוםט� – ץנטסעטאםסעגמ, טסכאל, טףהאטחל ט הנ. ּטפמכמדט� זו נאססלאענטגאכאס� ךאך הנוגם�� ןמ‎חט� [1, ס.376-378]. Tאךטל מבנאחמל, ג האםםמל ןמםטלאםטט לטפמכמדט� ט םאנמהם�ו נוכטדטמחם�ו גונמגאםט� סמסעאגכ�כט םונאחנ�גםמו והטםסעגמ.

ֲןונג�ו ןמם�עטו «לטפ» ןנטלוםטכ ך ץנטסעטאםסךמלף גונמףקוםט‏ גטהם�י טסעמנטך נוכטדטט, כטבונאכ�ם�י במדמסכמג ִ.״ענאףס ג סגמוי נאבמעו «ֶטחם� ָטסףסא» (1835). ֽאטבמכ�רוו סבכטזוםטו לטפמכמדטט ט נוכטדטט טלווע לוסעמ ג ענףהאץ ‎עםמדנאפמג ‎גמכ‏צטמםטסעסךמי רךמכ�. ֿמ לםוםט‏ �.ׂויכמנא, ןאענטאנץא אםדכטיסךמי ‎עםמדנאפטט, ג מסםמגו גסוי לטפמכמדטט כוזטע ןנטלטעטגםמו אםטלטסעטקוסךמו לטנמגמחחנוםטו, טח ךמעמנמדמ גס� נוכטדט� קונןאוע סגמ¸ סמהונזאםטו. ַםאלוםטע�י ענףה �.ׂויכמנא «ֿונגמב�עםא� ךףכ�עףנא» (1871) ט ןנטלום¸םם�י ג ‎עמל ענףהו קטסעמ ‎גמכ‏צטמםם�י («סנאגםטעוכ�םמ-‎עםמדנאפטקוסךטי») לועמה מךאחאכט דכףבמךמו גמחהויסעגטו םא ִז.װנ‎חונא. ֲ צוםענו ודמ ‎עםמדנאפטקוסךטץ טססכוהמגאםטי, ג קטסכו ךמעמנ�ץ דכאגםמו לוסעמ חאםטלאוע «ַמכמעא� גועג�» (1890), ב�כט ןונגמב�עםא� נוכטדט� ט פטכמסמפט�, סףוגונט�, לטפ�, כודוםה�, מבנ�ה�, ןסטץמכמדט� «ןונגמב�עםמדמ קוכמגוךא» [2].

ִאםם�ו טססכוהמגאםט� ןמגכט�כט ט םא נאבמע� נףססךטץ ‎עםמדנאפמג XIX גוךא, נאססלאענטגא‏שטץ ןנמבכולף ע‏נךסךמי לטפמכמדטט ג ךמםעוךסעו נאםםטץ נוכטדטמחם�ץ (המטסכאלסךטץ) גונמגאםטי ע‏נךמג.

׀אסןנמסענאם�גרטיס� סנוהט ע‏נךמ�ח�קם�ץ םאנמהמג טסכאל (ג ׁנוהםוי ְחטט – ג VIII ג., ג ּאכמי ְחטט – ג XI-XII גג., ג ַאןאהםמי ׁטבטנט – ג XIV ג.) ןמסעוןוםםמ ג�עוסםטכ ט נאחנףרטכ ןנוזםטו לטפמכמדטקוסךטו סטסעול�. ׁמץנאםטכטס� ג מסםמגםמל מבנאחצ� םטחרוי לטפמכמדטט; והטםא� ךאנעטםא הולמםמכמדטקוסךטץ ןונסמםאזוי ג לטפמכמדטט םאנמהמג נודטמםא מעסףעסעגףוע. ֲ ‎עמל ןכאםו טחףקוםטו מבנ�המג, גונמגאםטי, עוךסעמג ןנמטחגוהוםטי פמכ�ךכמנא סעאםמגטכמס� סגמודמ נמהא «ןנמ�גטעוכול» במכוו אנץאטקוסךטץ פמנל לטנמגמחחנוםט� עמדמ טכט טםמדמ םאנמהא.

ֵסעוסעגוםםמ עמ, קעמ «כ‏ב�ו סעאנ�ו לטפמכמדטקוסךטו ענאהטצטט ןנמקםוו ףהונזטגאכטס� עאל, דהו ב�כמ לטםטלאכ�םמ (טכט מעסףעסעגמגאכמ) גכט�םטו לטנמג�ץ נוכטדטי: ף מינאעמג, בףנ�ע, סא�םמ-אכעאיסךטץ ע‏נךמג, �ךףעמג. ׂ‏נךמ-למםדמכ�סךטו לטפמכמדטקוסךטו סג�חט ג ‎עטץ סכףקא�ץ מסמבוםםמ מקוגטהם�» [3, 185]. ֲ קאסעםמסעט, ֲ.ֲ.׀אהכמג סקטעאכ, קעמ «גסו םאנמה� ׁנוהםוי ְחטט, ןנטםאהכוזאשטו ך גמסעמקם�ל גועג�ל ףנאכמ-אכעאיסךמי סול�ט םאנמהמג, עמ וסע� גסו עףםדףססךטו, למםדמכ�סךטו ט ע‏נךסךטו ןכולוםא, נאם�רו ב�כט ןנטגונזוםצאלט ראלאםסעגא» [4, 355]. ֿמ ודמ לםוםט‏, ראלאםסעגמ ןנטםאהכוזטע טלוםםמ ‎עטל םאנמהאל. ־הםאךמ ג הויסעגטעוכ�םמסעט ‎עא נאםם�� פמנלא נוכטדטט ב�כא ץאנאךעונםא הכ� גסוץ םאנמהמג ׁטבטנט, ג עמל קטסכו עאךזו הכ� ףדנמג, סאלמהטיסךמ�ח�קם�ץ, ךועמ�ח�קם�ץ ט ןאכומאחטאעסךטץ םאנמהמג, ץמע� סעוןום� ודמ נאחגטעט� ב�כא ף םטץ נאחכטקםמי. ֲמןנמס מ לוסעו ראלאםסעגא ג טסעמנטט נוכטדטמחם�ץ גונמגאםטי ט ןמם�םו םו למזוע סקטעאע�ס� מךמםקאעוכ�םמנור¸םם�ל, םמ במכ�רטםסעגמ ףק¸ם�ץ נאססלאענטגא‏ע ראלאםסעגמ ךאך מהםף טח נאםםטץ פמנל נוכטדטט, ךמעמנא� ב�כא ןנטסףשא גסול םאנמהאל לטנא [5, 278-305].

ֲ םולםמדמקטסכוםם�ץ מן�עאץ מבמבשא‏שודמ נאססלמענוםט� ¹¹⁴ ןמהמבםא� לטפמכמדטקוסךא� מבשםמסע� מב�קםמ ןנטםטלאועס� ךאך האםםמסע� ט םו �גכ�ועס� מבתוךעמל טסעמנטקוסךמי טםעונןנועאצטט. ֿאנאככוכט חאקאסעף‏ םמס�ע כטםדגטסעטקוסךטי ץאנאךעונ: מןנוהוכ�ועס� ןנטםאהכוזםמסע� סכמג ך מבשולף כוךסטקוסךמלף פמםהף, טץ ןונוץמה טח �ח�ךא ג �ח�ך. ׳אסעמ םאןנאגכוםםמסע� לטדנאצטט לטפמכמדטקוסךטץ עונלטםמג ןנמסכוזטגאועס� ס המסעאעמקםמי סעוןום�‏ עמקםמסעט, טםמדהא מםא דטןמעועטקםא.

־עסףעסעגטו �ח�ךמגמדמ לאעונטאכא, חא טסךכ‏קוםטול גמחגמהטלמדמ וש¸ ג ‎ןמץף ץףםםף (III ע�ס. המ ם.‎.) גאזםוירודמ ע‏נךמ-למםדמכ�סךמדמ עומםטלא עוםדנט («םובמ», «במזוסעגוםםמו םובמ», «םובוסםמו במזוסעגמ»), םו הא¸ע גמחלמזםמסעט נאססלמענוע� במכוו נאםםטו ‎עאן� והטםמי ג סגמטץ מסםמגאץ נוכטדטמחםמ-לטפמכמדטקוסךמי סטסעול�. ־הםאךמ האזו עו סךףהם�ו סגוהוםט�, ךמעמנ�ו סממבשא‏ע ךטעאיסךטו כועמןטסט מ ךףכ�עףנו ע‏נךמ�ח�קם�ץ ט למםדמכמ�ח�קם�ץ םאנמהמג ײוםענאכ�םמי ְחטט, ןמחגמכ�‏ע ןנוהןמכמזטע� ו¸ מעםמסטעוכ�םף‏ םוטחלוםםמסע�. ׁמגנולוםם�ו טססכוהמגאעוכט ןמכאדא‏ע, קעמ סכמזטכאס� ‎עא סטסעולא וש¸ ג ‎ןמץף ץףםםף ט המגמכ�םמ עמקםמ גמסןנמטחגמהטכאס� גמ גסוץ ןמסכוהף‏שטץ דמסףהאנסעגאץ ײוםענאכ�םמי ְחטט, גןכמע� המ ּמםדמכ�סךמי טלןונטט.

ֵש¸ ף ץףםםף ט ףץףאם� ךטעאיסךטו טסעמקםטךט מעלוקא‏ע ןמקטעאםטו הףץמג ןנוהךמג, םובא, חולכט, סמכםצא, כףם�, חג¸חה. ֲ לטפמכמדטקוסךטי ןאםעומם ךטהאםוי (IV-XII גג.) גץמה�ע מכטצועגמנוםט� מסםמגם�ץ ךמסלטקוסךטץ םאקאכ – ֽובא ט ַולכט (קעמ ןנ�למ סמגןאהאוע ס לטפמכמדטקוסךמי סטסעולמי ט מנץמםסךטץ ע‏נמך, ט למםדמכמג טלןונטט ׳טםדטסץאםא, ןנטק¸ל ךטהאם�סךמו במזוסעגמ חולכט טלוכמ מבכטך סעאנמי זוםשטם�). ּםמדמ לוסעא ג דמסףהאנסעגוםםמי נוכטדטט ךטהאםוי (נטעףאכ� ןנט גסעףןכוםטט םא ןנוסעמכ טלןונאעמנא, ןנט למבטכטחאצטט ט הנ.) חאםטלאכמ סמכםצו; כףםא זו ג קטסכמ גונף‏שטץ במדמג םו גךכ‏קאכאס�. ׁףשוסעגמגאכ וש¸ נ�ה במדמג (מדם�, גמים�, לועאככא), ךאך ןונסמםטפטצטנמגאםם�ץ, עאך ט םוןונסמםטפטצטנמגאםם�ץ, טלו‏שטץ נאחכטקם�ו גמןכמשוםט� (ג עמל קטסכו ט עמעולם�ץ זטגמעם�ץ: ג בוכף‏ כמראה�, ג מכום�), ט לםמזוסעגמ הףץמג, ג קאסעםמסעט, הףץמג ןנוהךמג, ךמעמנ�ל ןמךנמגטעוכ�סעגמגאכ דנמחם�י הףץ סג�שוםםמי ׳¸נםמי דמנ�. ־ נאםםול ןונטמהו נאחגטעט� סמבסעגוםםמ למםדמכ�סךמי לטפמכמדטט למזםמ סמסעאגטע� ןנוהסעאגכוםטו ןמ םוךמעמנ�ל ןאל�עםטךאל למםדמכ�סךמי ןטס�לוםםמסעט (ןנוזהו גסודמ ןמ “ׁמךנמגוםםמלף סךאחאםט‏”, XIII ג.), א עאךזו ןמ חאןטס�ל ןמסעמנמםםטץ םאבכ‏האעוכוי: טנאםסךמדמ טסעמנטךא ןנט הגמנו ױףכאדטהמג ׀ארטה אה-ִטםא (XIVג.), וגנמןויסךטץ ןףעורוסעגוםםטךמג (ֿכאםמ ֺאןנטםט, ּאנךמ ֿמכמ, ֳטכ�מלא ׀ףבנףךא, ִזמםא ּאםהוגטכ�), ךטעאיסךטץ טסעמנטךמג.

ײוםענאכ�םמאחטאעסךא� לטפמכמדט�, גןונג�ו מסמחםאםםא� ג סגמ¸ל והטםסעגו ֳ.ֽ.ֿמעאםטם�ל, המכדמו גנול� מסעאגאכאס� ןנוהלועמל גוס�לא מבמבשוםם�ץ סףזהוםטי ט לאכמהמסעמגונם�ץ מצוםמך טח-חא סךףהםמסעט םאה¸זםמ פטךסטנמגאםם�ץ עוךסעמג, א עאךזו ךנאיםוי םונאגםמלונםמסעט טץ נודטמםאכ�םמ-ץנמםמכמדטקוסךמדמ נאסןמכמזוםט�. ֻטר� ג סנאגםטעוכ�םמ םוהאגםוו גנול�, ןנט במכוו עשאעוכ�םמל טחףקוםטט טלו‏שטץס� פאךעמג ט םא טםמל לועמהמכמדטקוסךמל ףנמגםו, ב�כט ג��גכום� הויסעגטעוכ�ם�ו טסעמנטקוסךטו גחאטלמסג�חט פמכ�ךכמנםמ-לטפמכמדטקוסךטץ ענאהטצטי םאנמהמג ײוםענאכ�םמי ְחטט.

ֽולאכמגאזם�ל, ץמע� ט קאסעם�ל סכףקאול, ןטס�לוםםמי פטךסאצטט לטפמכמדטקוסךטץ ס‏זועמג הנוגםטץ ע‏נךמג �גכ�‏עס� םוךמעמנ�ו, ך סמזאכוםט‏, מקום� םובמכ�רטו קאסעט עוךסעמג מנץמםמ-וםטסויסךטץ ןאל�עםטךמג VIII-X גג. ײוםםמסע� ‎עטץ סגטהועוכ�סעג םו ןמהכוזטע סמלםוםט‏, ט סמגנולוםם�ו טססכוהמגאםט� וש¸ נאח המךאח�גא‏ע ‎עמ (םוסלמענ� םא עמ, קעמ זאםנמג�ו מסמבוםםמסעט ןאל�עםטךמג ־נץמםא ט ֵםטסו� טסךכ‏קאכט ןמסכוהמגאעוכ�םמו ט ןמכםמו טחכמזוםטו ךאךטץ-כטבמ לטפמכמדטקוסךטץ נאססךאחמג). ־הםאךמ, מבנאח ל�רכוםט� ט סעטכ� ןמגוסעגמגאםט� ןמבףזהאכט סמחהאעוכוי ןאל�עםטךמג ך םאל¸ךאל ט ףןמלטםאםט�ל, חא ךמעמנ�לט סךנ�גאכטס� מבשוטחגוסעם�ו ג עמי סנוהו ןנוהסעאגכוםט�, גונמגאםט�, טהומכמדטקוסךטו ךמםפכטךע�. ֲ��גכוםטו ט נאסרטפנמגךא עאךטץ ןמגונץםמסעם�ץ סס�כמך חאענףהםטעוכ�ם�, א חאקאסעף‏ ט לאכמםאה¸זם�. ֿמן�עךט טסןמכ�חמגאםט� ס ‎עמי צוכ�‏ מןטסאםטי ראלאםסךטץ נטעףאכמג ט סממעגועסעגף‏שטץ טל ןנוהסעאגכוםטי, מענאז¸םם�ץ ג המנוגמכ‏צטמםםמל פמכ�ךכמנו ע‏נךסךטץ םאנמהמג ׁטבטנט ט ׁנוהםוי ְחטט, ץמע� ט חאלאםקטג�, םמ םו גסודהא ןנאגמלונם�.

ְךאהולטך ֲ.ֲ.׀אהכמג ןמ ‎עמי ןנטקטםו ןטרוע: «ּ� םו למזול חהוס� מןונוע�ס� םא ךאךמו-כטבמ ןמהמבטו ןטס�לוםם�ץ המךףלוםעמג. ׁמסעאגטע� מבשף‏ ךאנעטםף ג האםםמל סכףקאו עאך זו ענףהםמ, ךאך סמוהטםטע� ג מהםמ צוכמו המרוהרטו המ םאס ג ןטס�לוםםמי ןונוהאקו לטפ� אםעטקםמי ֳנוצטט», – ט האכוו – «…� סמ גנולוםול םאר¸כ םולאכמ םאל¸ךמג ט ףךאחאםטי םא נוכטדטמחםמו לטנמגמחחנוםטו ‎עמדמ םאנמהא גמ לםמזוסעגו טץ כודוםה, סךאחאםטי, סךאחמך, נאססךאחמג, ןוסום» [4, 356]. ָח חאןטסוי ֲ.ֲ.׀אהכמגא, ךאסא‏שטץס� לטנמגמחחנוםטי ראלאםטסעמג, ל� ףחםא¸ל טםעונוסף‏שטו םאס פאךע� מ נוכטדטמחםמ-לטפמכמדטקוסךמי סטסעולו ע‏נמך. ֲ קאסעםמסעט, מם ןטרוע: «ֿמ גמחחנוםט�ל ראלאםטסעמג, לטנ סמסעמטע טץ לםמזוסעגא סכמ¸ג. ׁולםאהצאע� גונץםטץ �נףסמג מבנאחף‏ע םובמ, צאנסעגמ סגועא; ט סול� טכט הוג�ע� �נףסמג – ןמהחולם�י לטנ, צאנסעגמ ע�ל�. ּוזהף םובמל ט ןמהחולם�ל לטנמל – ןמגונץםמסע� חולכט – לוסעמ מבטעאםט� נמהא קוכמגוקוסךמדמ… ֲסו המבנ�ו הףץט ט במזוסעגא, ךמעמנ�ו סמחהא‏ע, מץנאם�‏ע, ןמההונזטגא‏ע סכאבמו כ‏הסךמו ןכול�, זטגףע ג גונץםטץ �נףסאץ סגועא, עאך ךאך סגוע – הנףד גסוץ כ‏הוי, ץנאםטעוכ� גסוץ ןנמ�גכוםטי זטחםט ג ןנטנמהו. ־הםאךמ ג םטזםטץ �נףסאץ ע�ל� קוכמגוךא ןמהסעונודא‏ע קףהמגטשא, חכ�ו הףץט ט במזוסעגא, ךמעמנ�ו סעאנא‏עס� םאגנוהטע� קוכמגוךף, ףםטקעמזטע� ודמ», ט האכוו ׀אהכמג ןנטגמהטע מהםף טח כודוםה מ סמעגמנוםטט לטנא, דהו «דכאגם�ל סנוהט במדמג, םאקאכמל גסודמ סףשודמ» �גכ�ועס� ׂוםדונו ֺאינא ֺאם (גמסץמהטע ך הנוגםוע‏נךסךמלף במזוסעגף ֽובא – ׂוםדנט, �גכ�גרולףס� גונץמגם�ל במזוסעגמל, ע.ם. במזוסעגמל גונץםודמ לטנא) [4, 357-358].

ּטפ מ סמעגמנוםטט לטנא טחכמזום ג םאקאכ�ם�ץ סענמךאץ םאהןטסוי ג קוסע� ֺ‏כ�עודטםא ט ֱטכ�דו-ךאדאםא, םמ םו ךאך סאלמסעמ�עוכ�ם�י ס‏זוע, א עמכ�ךמ ךאך מבשוטחגוסעםמו םאןמלטםאםטו מבשוטחגוסעםמדמ ג הנוגםוע‏נךסךמי סנוהו עוךסעא: «ֺמדהא ב�כמ סמעגמנוםמ גגונץף דמכףבמו םובמ, א גםטחף בףנא� חולכ�, לוזהף (םטלט) מבמטלט ב�כט סמעגמנום� ס�ם� קוכמגוקוסךטו» [6, 120]. ְךע סמעגמנוםט� חהוס� םו סמהונזטע םאל¸ךמג םא הולטףנדא ט ןנוהרוסעגף‏שוו סמסעמ�םטו (ג כודוםהו, ןנטגוה¸םםמי ׀אהכמג�ל, ט גמ לםמדטץ הנףדטץ לטפאץ ע‏נךמ-למםדמכ�סךטץ םאנמהמג םאקאכ�ם�ל סמסעמ�םטול לטנא �גכ�ועס� גמהא). ֺמסגוםם�ל ףךאחאםטול םא סףשוסעגמגאםטו ף ע‏נךמג ןנוהסעאגכוםטו מ עגמנצו �גכ�ועס� סממבשוםטו װומפטכאךעא ׁטלמךאעע� (VIIג.), קעמ ע‏נךט ןמךכמם�‏עס� עמלף, ךעמ סמחהאכ םובמ ט חולכ‏.

ֽובמ ךאך קאסע� ךמסלמסא טלוםףועס� ג עוךסעאץ מנץמםמ-וםטסויסךטץ ןאל�עםטךמג ך‏ך עוםנט. ־סםמגםמו חםאקוםטו עונלטםא סג�חאםמ ס בכטזםטל םובמל, ךףהא גחכועא‏ע ןעטצ�. �עמע פאךע ןמחגמכ�וע ןנוהןמכאדאע�, קעמ ףזו ג הנוגםוע‏נךסךמו גנול� סכמזטכמס� ןנוהסעאגכוםטו מ םוסךמכ�ךטץ םובוסם�ץ ספונאץ טכט, ןמ ךנאיםוי לונו, מ הגףץ – «ג�סמךמל םובו» ט «בכטזםול םובו».

ַולכ� ןנוהסעאגכ�כאס� סמחהאעוכ�ל עוךסעמג קוע�נ¸ץףדמכ�ם�ל (ךגאהנאעם�ל) ןנמסענאםסעגמל, םאסוכ¸םם�ל ןמ ךנא�ל םאנמהאלט, גנאזהובם�לט ע‏נךאל. ֳמנטחמםעאכ�םא� ךמסלמכמדטקוסךא� למהוכ� לטנא, ןנוהסעאגכוםםמדמ ג גטהו קוע�נ¸ץףדמכ�םמדמ ןכמסךמדמ ןנמסענאםסעגא, מךנףז¸םםמדמ למנ�לט, ב�כא טחגוסעםא ךאך ג ײוםענאכ�םמי ְחטט, עאך ט ג ׁטבטנט, ט טלוכא סאלמו רטנמךמו נאסןנמסענאםוםטו ג ןנטלטעטגם�ץ ט נאחגטע�ץ מבשוסעגאץ הנוגםמסעט ט טסעמנטקוסךט םוהאגםודמ ןנמרכמדמ. ֵ¸ מענאזוםטו ג םאהןטס�ץ – מהםמ טח סגטהועוכ�סעג לםמדממבנאחט� ךףכ�עףנם�ץ סג�חוי הנוגםוע‏נךסךמדמ מבשוסעגא.

ֱמזוסעגף םובא ׂוםדנט מעגוהוםמ לוסעמ דכאגםמדמ במזוסעגא ג ראלאםסעגו. ֺאך ןטרוע ׳.ֲאכטץאםמג, «סכמגמ «עוםדנט» וש¸ ןנט ׳טםדטסץאםו לאדמלועאםו ןונוגמהטכט סכמגמל «אככא», א וגנמןויצ� סכמגמל «deus», עאך ךאך מםמ ב�כמ ג ראלאםסעגו בכטחךמ ך טהוו גסולמדףשודמ סףשוסעגא» [7, 306]. ַהוס� סכוהףוע מעלועטע�, קעמ ט סאל ׳טםדטסץאם – ןמכךמגמהוצ, מסםמגאעוכ� למםדמכ�סךמי טלןונטט – ב�כ דונמול לםמדמקטסכוםם�ץ כודוםה ט ןנוהאםטי. ֵדמ נמהף ןנטןטס�גאועס� םובוסםמו ןנמטסץמזהוםטו, א לטפמכמדטקוסךטי ׳טםדטסץאם גמר¸כ ג ענאהטצט‏ ןמקטעאםט� ף למםדמכמג הףץמג ןנוהךמג (מםדמםמג). ֲ במכ�רמל ךמכטקוסעגו כודוםה� ט ןנוהאםט� מב ‎עמל דונמו סמהונזאעס� ג נאבמעאץ ֳ.ֽ.ֿמעאםטםא, ג ךמעמנמי מענאזוםא טהו� מ במזוסעגוםםמל ןנמטסץמזהוםטט ׳טםדטסץאםא. ֲ קאסעםמסעט, מהםא טח םטץ ןמהעגונזהאוע ג�רוסךאחאםםמו, א טלוםםמ: «־ ׳טםדטסו דמגמנטעס� ג ןנוהאםט�ץ, קעמ ‎עמ ס�ם םובא» [8, 25] ֿמ הנףדמי גונסטט «׳טםדטסץאם םאיהום … לכאהוםצול, בנמרוםם�ל ג סעוןט» [8, 22].

ֳ.ֽ.ֿמעאםטם, ןנמגמה� ןאנאככוכט ך סנוהםוגוךמגמלף ‎ןמסף ֵגנמן�, מעלוקאוע, קעמ «ְ.ֽ.ֲוסוכמגסךטי ףזו ףךאחאכ םא מעםמרוםטו ןנוהאםט� מ ׳טםדטסו ך סנוהםוגוךמג�ל וגנמןויסךטל ןנוהאםט�ל מב ְעעטכו, דףםםסךמל צאנו» [9, 307 ט סכוה.]. ֲ סג�חט ס ‎עטל, ֿמעאםטם ןמכאדאוע, קעמ «דףםםאלט טכט במכוו הנוגםטלט ךמקוגםטךאלט למד ב�ע� ןונוםוס¸ם ג ֵגנמןף ‎ןמס מ ׳טםדטסו ג ודמ ןמכםמל סמסעאגו, ןנטףנמקוםם�י ך טלוםט ְעעטכא» [8, 31]. ׂאךטל מבנאחמל, ֳ.ֽ.ֿמעאםטם, ג�הגטדא� םובוחמסםמגאעוכ�ם�ו דטןמעוח�, סןמסמבסעגמגאכ ףזו ג ךמםצו XIX גוךא נורטעוכ�םמלף ןונוסלמענף ענאהטצטמםםמי טהוט וגנמצוםענטחלא ט אגעמץעמםםמסע� ס‏זועמג וגנמןויסךטץ כטעונאעףנ ‎ןמץט סנוהםוגוךמג��.

ִנףדטל (םאנ�הף ס ׂוםדנט) םאטבמכוו ףןמלטםאול�ל לטפמכמדטקוסךטל ןונסמםאזול ג טססכוהמגאםט�ץ נףססךטץ ע‏נךמכמדמג XIX גוךא �גכ�ועס� �נכטך – גכאה�ךא צאנסעגא ל¸נעג�ץ. �עא נמכ� מעגוהוםא ולף ג לטפמכמדטט סא�םמ-אכעאיסךטץ ע‏נךמ�ח�קם�ץ םאנמהמג, א עאךזו בףנ�ע, למםדמכמג, ךאכל�ךמג. ֿנוהןמכאדאועס�, קעמ טל� ‎עמ גמסץמהטע ך הנוגםוףידףנסךמלף ןנוהסעאגכוםט‏ מב �נכטך-ךאדאםו – גכאה�ךו בףההטיסךמדמ אהא. ָל� �נכטך גסענוקאועס� ט הנוגםוע‏נךסךטץ (מנץמםמ-וםטסויסךטץ) ןאל�עםטךאץ ןטס�לוםםמסעט, מענאזא� ןנוהסעאגכוםטו מ ם¸ל עאךזו ג הנוגםוע‏נךסךמי לטפמכמדטט.

ֽאטבמכוו אנץאטקם�לט, ןמ לםוםט‏ סמגנולוםם�ץ טססכוהמגאעוכוי, �גכ�‏עס� לטפ� מ ןנמטסץמזהוםטט כ‏הוי ט צוכ�ץ ןכול¸ם ט םאנמהמג מע ךאךמדמ-כטבמ זטגמעםמדמ. �עט לטפ� ףךאח�גא‏ע םא עמעולטסעטקוסךטו ןנוהסעאגכוםט� ןונגמב�עם�ץ כ‏הוי, ט ןמעמלף ןנוהסעאגכ�‏ע צוםם�י לאעונטאכ הכ� טחףקוםט� טסעמנטט חאנמזהוםט� ט ‎גמכ‏צטט עמדמ טכט טםמדמ ‎עםמסא (םאנ�הף ס סמכ�נם�לט, כףםאנם�לט, אסענאכ�ם�לט, ךמסלמדמםטקוסךטלט ט הנףדטלט לטפאלט).

�עף מסמבוםםמסע� מעלועטכ וש¸ ׳.׳.ֲאכטץאםמג. ־ם ןטרוע: «׃ק¸ם�ו ףזו האגםמ חאלועטכט גאזםמסע� הכ� ‎עםמדנאפטט טחףקוםט� ןאל�עםטךמג םאנמהםמי סכמגוסםמסעט, ג ךמעמנ�ץ כףקרו גסודמ ג�נאזאועס� ץאנאךעונ נאחדמגמנםמדמ ב�עא ט םנאגמג. ־הםף טח ץאנאךעונטסעטקוסךטץ קונע ןנוהאםטי הנוגםטץ סנוהםואחטאעסךטץ םאנמהמג סמסעאגכ�וע לטפ מ ןנמטסץמזהוםטט טץ מע ךאךמדמ-כטבמ זטגמעםמדמ» [7, 417].ֲ ןמהעגונזהוםטו ‎עמלף אגעמנ ףןמלטםאוע ןנוהאםטו מ ןנמטסץמזהוםטט ךטנדטח «מע ךנאסםמי במנחמי סמבאךט (ך�ח�כ עאידאם) ט מע ךאךמי-עמ צאנוגם� ט 40 ו¸ פנויכטם», טלו‏שוו «קנוחג�קאיםמ הנוגםטי ץאנאךעונ» [7, 418]. ֿנטגמה�עס� עאךזו פאךע� טח ךטעאיסךמי טסעמנטט; ג קאסעםמסעט, מ ןנמטסץמזהוםטט םאנמהא דאמ-ד‏י (טםאקו םאח�גאועס� עטכ‎ טכט קטכ‎) מע גמכךא ט ןנוכוסעםמי ץףםםסךמי צאנוגם�. ֲס¸ ‎עמ דמגמנטע עאךזו מ נאחםמסעמנמםםוי םאקטעאםםמסעט ט עאכאםעו למכמהמדמ ףק¸םמדמ, נאםמ ףרוהרודמ טח זטחםט.

ֳ.ֽ.ֿמעאםטם ג סגטץ טססכוהמגאםט�ץ קאסעמ מבנאשאועס� ך לטפמכמדטקוסךטל ס‏זועאל, ג עמל קטסכו ט ך אםענמןמדוםם�ל. ־ם ףןמלטםאוע, ג קאסעםמסעט, טעאכ��םסךף‏ כודוםהף, ןנטגוה¸םםף‏ ְ.ֽ.ֲוסוכמגסךטל, ג ךמעמנמי דמגמנטעס� מ נמזהוםטט ְעעטכ� – כודוםהאנםמדמ ןנוהגמהטעוכ� דףםםמג – מע סג�חט גוםדונסךמי ךמנמכוג� ט סמבאךט [8, 26-27].

ֺאך גטהםמ טח ןנטגוה¸םם�ץ ג�רו ןנטלונמג, דכאגם�ל ןונסמםאזול ג ‎עטץ לטפאץ �גכ�ועס� גמכך טכט סמבאךא. ׁכוהףוע מעלועטע�, קעמ ג לטפמכמדטקוסךטץ ןנוהסעאגכוםט�ץ לםמדטץ םאנמהמג ֵגנאחטט ט ׁוגונםמי ְלונטךט מבנאח גמכךא ב�כ סג�חאם ס ךףכ�עמל ןנוהגמהטעוכ� במוגמי הנףזטם� (טכט במדא גמים�) ט נמהמםאקאכ�םטךא ןכולוםט. ־בשטל הכ� לוסעם�ץ לטפמכמדטי ׁוגונמ-ַאןאהםמי ט ײוםענאכ�םמי ֵגנאחטט �גכ�ועס� ס‏זוע מ גמסןטעאםטט נמהמםאקאכ�םטךא ןכולוםט, א טםמדהא ט ודמ בכטחםוצא גמכקטצוי (נטלסךא� כודוםהא מ ךאןטעמכטיסךמי גמכקטצו, גסךמנלטגרוי ׀מלףכא ט ׀ולא, הנוגםוטנאםסךא� כודוםהא מ גמכקטצו, גסךמנלטגרוי ֺטנא, נאססךאח ךטעאיסךמי ץנמםטךט VII גוךא מ ןנוהךאץ ע‏נמך, טסענובכ¸םם�ץ גנאדאלט, ךנמלו מהםמדמ לאכ�קטךא, ךמעמנמדמ ג�ךמנלטכא גמכקטצא, סעאגרא� ןמחהםוו ודמ זוםמי ט נמהטגרא� ולף 10 ס�םמגוי; אםאכמדטקםמו ןנוהאםטו מ גמכךו-ןנאנמהטעוכו סףשוסעגמגאכמ עאךזו ף למםדמכמג). ִכ� גסוץ לטפמג מ גמכךו ץאנאךעונםמ ודמ סבכטזוםטו ס לטפמכמדטקוסךטל ןסמל.

ֺאך ב�כמ מעלוקוםמ ג�רו, טסכאלמל ג�עוסם�כטס� ט ןמסעוןוםםמנאחנףראכטס� �ח�קוסךטו לטפמכמדטקוסךטו סטסעול�. ֽוךמעמנ�ו לוסעם�ו �ח�קוסךטו במזוסעגא (םאןנטלונ, ֱמבמ-ִוץךמם, ׳מןאם-אעא, ֱףנךףע-באבא, ֺףנךףע) ענאםספמנלטנמגאכטס� ג מבנאח� לףסףכ�לאםסךטץ סג�ע�ץ. ֽאטבמכוו ףסעמיקטג�לט ך ענובמגאםט�ל םמגמי נוכטדטט מךאחאכטס� מבנאח�, דוםועטקוסךט סג�חאםם�ו ס טנאםסךמי לטפמכמדטוי, גכט�םטו ךמעמנמי םא ע‏נךמ�ח�קם�ו םאנמה� ןנמהמכזאכמס� ט ןמסכו ןנטם�עט� טסכאלא. ׂאךטו מבנאח�, ךאך אזהאץא, ה‎ג, ןונט, ׁטלףנד, קטכ�עאם, ך�נך ך�ח, אכבאסע� ט הנ. ןנמהמכזא‏ע זטע� ט סודמהם� ג פמכ�ךכמנו אחונבאיהזאםצוג ט סנוהםואחטאעסךטץ ע‏נךמג. ֲ טססכוהמגאםט�ץ נףססךטץ ‎עםמדנאפמג XIX גוךא, םאנ�הף ס ‎עטלט לטפמכמדטקוסךטלט טלוםאלט, גסענוקא‏עס� במכ�רוי קאסע�‏ עו ןונסמםאזט, ךמעמנ�ו ב�כט םאטבמכוו נאסןנמסענאםום� ג המטסכאלסךטי ןונטמה, םמ םו ףענאעטכט סגמוי ןמןףכ�נםמסעט ט ןמסכו ןנטם�עט� םמגמי נוכטדטט ע‏נךמ�ח�קם�לט םאנמהאלט. ֺ ןנטלונף, םאטבמכוו נאסןנמסענאם¸םם�לט ב�כט (הא ט עוןונ� וש¸ סמץנאםטכטס� ף לםמדטץ םאנמהמג נודטמםא) נאססךאח� מ הזטםםאץ – חכ�ץ הףץאץ. ֲ קאסעםמסעט, ׳.׳.ֲאכטץאםמג ג סגמטץ ‎עםמדנאפטקוסךטץ חאלועךאץ מ ןמוחהךו םא מחונמ ָסס�ך-ֺףכ� ףןמלטםאוע מ זוםשטםו, מהונזטלמי הזטםםאלט (בוסאלט) [7, 32]. ׀אססךאח� מ הזטםםאץ �גכ�‏עס� ןמסעמ�םםמי ןנטםאהכוזםמסע�‏ פמכ�ךכמנא םאנמהמג, טסןמגוהף‏שטץ טסכאל. ִזטםם� הויסעגף‏ע ג םאנמהם�ץ ןנוהאםט�ץ ט גונמגאםט�ץ, ג�סעףןא� ךאך ןונוזטעמקם�ו פמנל� המלףסףכ�לאםסךטץ לטפמכמדטקוסךטץ ןנוהסעאגכוםטי. �עא גונא ג הףץמג םארכא סגמ¸ מענאזוםטו ט ג ֺמנאםו – סג�שוםםמי ךםטדו לףסףכ�לאם, דהו הזטםםאל ןמסג�שוםא מהםמטל¸םםא� סףנא.

ׂאךטל מבנאחמל, גס¸ מבטכטו לאעונטאכמג ןמ לטפמכמדטט ע‏נךסךטץ םאנמהמג, סמהונזאשווס� ג לםמדמקטסכוםם�ץ ‎עםמדנאפטקוסךטץ חאלועךאץ נףססךטץ ןףעורוסעגוםםטךמג XIX גוךא, סגמהטעס� םו עמכ�ךמ ך ןונוקטסכוםט‏ םאטבמכוו נאסןנמסענאם¸םם�ץ סגונץתוסעוסעגוםם�ץ ןונסמםאזוי ג ןנוהאםט�ץ ט כודוםהאץ, םמ ט ך טץ סג�חט ס גונמגאםט�לט ט נוכטדטוי, ךאךמג�לט �גכ�‏עס� ראלאםסעגמ ט טסכאל, נוהךמ – חמנמאסענטחל.

־עסףעסעגטו ךאךטץ-כטבמ סןוצטפטקוסךטץ נאבמע ןמ לטפמכמדטט ג נףססךמי

ע‏נךמכמדטט XIX גוךא, א עאךזו ‎ןטחמהטקוסךטי ץאנאךעונ מבנאשוםט� ך האםםמי ןנמבכולו ןנט אםאכטחו ןנמטחגוהוםטי פמכ�ךכמנא ג XX גוךו וש¸ נאח ףךאח�גאוע םא םומבץמהטלמסע� סמחהאםט� פףםהאלוםעאכ�ם�ץ טססכוהמגאםטי ג ‎עמי לאכמטחףקוםםמי, םמ מקום� גאזםמי הכ� ג��גכוםט� טסעמךמג ךףכ�עףנ� מבכאסעט חםאםט�.

ֻטעונאעףנא

1. ׀וכטדט� ט לטפמכמדט� // ּטפ� םאנמהמג לטנא, ‎םצטךכמןוהט�. ֲ 2-ץ ע. ׂ.2, ּ.: 1982

2. װנוחונ ִז. ַמכמעא� גועג�. ּ.:1986

3. ֽוךכ‏המג ׁ.�. ּטפמכמדט� ע‏נךסךטץ ט למםדמכ�סךטץ םאנמהמג. (ןנמבכול� גחאטלמסג�חוי). //ׂ‏נךמכמדטקוסךטי סבמנםטך – 1977. ּ.:1981

4. ׀אהכמג ֲ.ֲ. ָח ׁטבטנט. ׁענאםטצ� הםוגםטךא. ּ.:1989

5. ׂמךאנוג ׁ.ְ. ׀אםםטו פמנל� נוכטדטט ט טץ נאחגטעטו. ּ.:1964

6. ֺכ�רעמנם�י ׁ.ֳ. ּטפמכמדטקוסךטו ס‏זוע� ג הנוגםוע‏נךסךטץ ןאל�עםטךאץ // ׁׂ – 1977. ּ.:1981

7. ֲaכטץאםמג ׳.׳. ׁמבנ.סמק.ג 5-עט ע. ׂ.1, ְכלא-ְעא:1961

8. ֿמעאםטם ֳ.ֽ. ֲמסעמקם�ו למעטג� ג סנוהםוגוךמגמל וגנמןויסךמל ‎ןמסו. ּ.:1899

9. ֲוסוכמגסךטי ְ.ֽ. ָח טסעמנטט נמלאםא ט ןמגוסעט ֿׁב.:1888

XIX �סנ נףס ר�נדרצםאסכ��םהא עצנך לטפמכמ‎טיאס�

ױצכאס�

ּ�דאכ�ה� נףס וכלטםטם ג� �ה�בטייאע�ם�ם ד�ח�כ ה‏גנצ אהכאםה�נ�כאם XIX �סנ� אטה ר�נדרצםאס אכטל ג� ע�הדטדאעק�כאנ�ם �ס�נכ�נטםה� עצנך ץאכדכאנ�ם�ם לטפמכמזט, וכ�ת� ה� בףםףםכא ס�ץ בא�כ� מכאם טכךטם הטםט הצםיא ‎‏נצרצ ל�ס�כ�כ�נט ארךאנ מכףםףנ ג� ע�שכטכ והטכטנ. ׂצנך לטפמכמזט ע�פ�ךךצנצםצם ראלאםטחלה�ם טסכאלא ד�ה�נ ךוקהטיט טםךטראפ ל�נש�כ�כ�נט לצץע�כטפ עאנטץט ר�ץסטטיי�עכ�נכ� בא�כ� �פסאם�כ�נה� �ךס מכףםףנ.

�בצכפ�חכ ּצסכצל מ�כף ָסאבאהט

ֿויאל-ֽממנ-ֺמלטזאם ׃םטגונסטעועט ָנאם

ָ׀ְְִֽ ֽ־ֲ׀׃ַ ּ�׀ְָּׁ ֺ־ֵָָֺֻּֽֽֿׁ ְָֹֽ ֲ� ׀ָׂ׃ְְֻֻ׀�ֽ�ֽ ֲָּׁ־ָֺֻ ְּ�ָֹֹ�ָׂ

ֽמגנףח - ״�נד ץאכדכאנ�ם�ם ע�דגטל ל�נאסטלכ�נט טק�נטסטםה� ‏חצם�ל�ץסףס ל‏גדויט מכאם ל�נאסטל ךמלןכוךסטהטנ. ֱף ךמלןכוךס קמץ לצנ�ךך�ב סענףךעףנא לאכטךהטנ. ֱףנאיא ֽמגנףחהאם קמץ ‏םת� טתנא והטכל�י� בארכאםאם איטם ג� נטעףאככאנ, טםאל ג� ס�םאלאכאנ, יאסאדכאנ ג� ס. האץטכהטנ. ֹאץ�ם ״�נד ץאכדכאנ�ם�ם ב‏יצך �ךס�נטיי�עטםה� ע�לע�נאדכא דויה והטכ�ם ֽמגנףח ָנאםהא �ם לצשצל באינאלכאנהאם בטנט, הט‎�נ ץאכדכאנהאם פ�נדכט מכאנאד האשא ‎וםטר סענףךעףנא, ח�ם‎טם אה�ע ג� �ם�ם�כ�נ לאכטך ל�נאסטל ךמלןכוךסטהטנ. ָנאםהא ֽמגנףח ל�נאסטל ךמלןכוךסטםטם בצעצם ע�נךטב שטסס�כ�נט, בף ע�נךטב שטסס�כ�נטם פמנלא ג� ל�חלףם ח�ם‎טםכטיט מםףם האשא יצךס�ך ס�גטיי�ה�, האשא ע�םע�ם�כט ר�ךטכה� טתנא והטכהטיטםט ע�סהטדכ�יטנ. ֱףםהאם �כאג�, בף אה�ע ג� �ם�ם�כ�נ� טנאםכ�כאנ�ם הא פ�נדכט לצםאסטב�עט בף באינאל�ם ָנאםהא םות� יצךס�ך ס�גטיי�ה� טתנא והטכהטיטםט ‎‏סע�נטנ.

ָנאםהא ֽמגנףח באינאל�ם�ם �ם ‎וםטר יאי�כל�ר אה�עכ�נטםה�ם בטנט «סמפנויט ש�פע סטם»הטנ (בף אה�ם ש�ל ה� «ש�פע רטם», «ש�פע רטם» ג� ס. ךטלט גאנטאםעכאנ� גאנה�נ). ֱף, ָנאם ֽמגנףח ל�נאסטל ךמלןכוךסטםטם �ם ס�תטיי�גט, ‏חצם�ל�ץסףס אה�עטהטנ ג� ב‏יצך ושעטלאככא, קא�האר ה‏ם�לה� בף אה�עט טתנא וה�ם הט‎�נ ״�נד ץאכדכאנ�םא הא ל�שח ָנאםהאם ךוקלטרהטנ. ֱף לצכאשטח�םט ס‏חצ‎וה�ם אה�עטם אה�ם�ם – «ש�פע סטם»טם ל�שח פאנס הטכטםה� מכלאס� ע�סהטדכ�יטנ.

ֱף אה�עטם אה�ם�ם ל�םר�יטם� ‎�כטםת� טס�, בף באנ�ה� אכטלכ�נטם פ�נדכט לצכאשטח�כ�נט טכ� דאנר�כאר�נ�ד. �ם ‎וםטר יאי�כל�ר לצכאשטח� אה�עטם אה�םהאם הא ‎‏נצםהציצ ךטלט, באינאל סצפנ�סטםה� «סטם» ש�נפט טכ� בארכאםאם יוההט ם�סם�םטם הצחצכל�סטהטנ. ְכטלכ�נטם פטךנטםת�, «ש�פע סטם»טם ל�םר�יט בףנאהאם דאיםאדכאם�נ.

ֱארדא בטנ לצכאשטח�י� ‎‏נ�, ׁאסאםטכ�נ ה‏גנצםה� ׳טםה�ם ב�ח�ךכט, נ�ם‎אנ�ם‎ םאץ�רכאנכא ב�ח�םלטר םטלק�כ�נ – קטםטכ�נ (ג� יא סטםטכ�נ) ָנאםא ‎�עטנטכל�י� בארכאה�. ֱף םטלק�כ�נ – קטםטכ�נ ב�ח�ךכט ג� נ�ם‎אנ�ם‎ מכהף�ףםא באינאל סצפנ�כ�נטם� ה� באינאל םול�עכ�נט – לצץע�כטפ ם‏ג רטנםטייאעכאנ, לויג�כ�נ, לויג� דףנףכאנ�, ק�נ�חכ�נ ג� ס. ל�שח בף קטםטכ�נה� גונטכל�י� בארכאל�רה�נ ג� בף איטם �גג�כ-�גג�כ «ש�פעסטםט», «ש�פעקטםט» קא��נ�כל�ר, סמםנאכאנ «ש�פעקטם», האשא סמםנא «ש�פע סטם» אהכאםלא�א בארכאל�רה�נ. ׳טםטכ�נטם יוההטכטיט צלףלטיי�עכ� ״�נדה� יוההט נ�ד�לטם� סאךנאכ לצםאסטב�עכ� �כאד�האנה�נ.

װ�נדכט לצכאשטח�כ�נה�ם בטנטם� ‎‏נ�, בף אה�ם �ם ד�הטל גאנטאםע� «ש�פע קטם» ר�ךכטםה�הטנ. «׳טם» ס‏חצ טס� «קטהאם» ס‏חצםה�םהטנ, י�םט יוההט ם‏ג א�אתהאם עמןכאםל�ר םול�עכ�נ ל�םאס�ם� גונטנ. ַאלאםכא «קטהאם» ס‏חצ «קטם» ס‏חצ טכ� �ג�חכ�םלטרהטנ.

ֱ�חט אכטלכ�נ בוכ� שוסאב והטנ ךט, בף אה�עטם אה� «ש�פע סטם» הויטכ, «ש�פע רטם»הטנ ג� באינאל ‎צםצ סצפנ�י� «סטם» ש�נפט טכ� הויטכ, «רטם» ש�נפט טכ� בארכאםאם יוההט תצנ םול�ע הצחצכצנ. �.ִטכולאםטםטם יאחה��םא ‎‏נ�, �נ�ב טסעטכאס�םהאם דאבאד ֽמגנףח סצפנ�סט «סטם» טכ� הויטכ «רטם» טכ� בארכאםאם ם�סם�כ�נה�ם טבאנ�ע מכףנהף. «״טם» ש�נפטםטם «סטם» טכ� �ג�חכ�םל�סטםטם ס�ב�בט ָסכאל הטםטםטם יאי�כלאס� ג� ר�נאב�ם שאנאל בףיףנףכלאס�ה�נ. ׳צםךט �גג�ככ�נ ר�נב�ע רטנםט, ראל ג� ס. טכ� יאםאר�, סצפנ�י� «רטם»כ� בארכאםאם ר�נאב הא דמיףכףנהף. ְללא סמםנאכאנ ר�נאב� בף סטיאש�האם ק�ץאנעלאד צקצם «רטם» ש�נפטםטם «סטם» טכ� �ג�חכ�םל�סט ל�דס�ה�ףי�ףם בטכטםלטרהטנ (1). �.ֺ�סנ�גטםטם פטךנטםת�, ס‏חצ‎וה�ם ש�נפכ�נטם �ג�חכ�םל�סט שוק ה� ָסכאל הטםט טכ� �כאד�האנ מכלאל�רה�נ. ּצ�ככטפ בף �ג�חכ�םל�םט ת�םףב ד�בטכ�כ�נטםטם רטלאכא יאי�כלאס� טכ� �כאד�כ�םהטנלטרהטנ. ״טלאככא ת�םףב אנאס�םהא בטנ ס�נא ס‏חכ�נ פ�נדכט ע�כ�פפצח מכףםףנהף. ־ תצלכ�ה�ם רטלאכ�ם «ר» ש�נפט ת�םףבהא «ס» ךטלט טרכ�הטכטנהט (2, 12)

ֱף אה�עטם לאשטיי�עט, יףץאנ�הא ‎‏סע�נטכהטיט ךטלט, באינאל סצפנ�סטם� יוההט ם‏ג (כ‏יצם, כ�גטם) םול�עכ�נטם הצחצכל�סטהטנ. ֱף םול�עכ�נטם יוההט סאי�םהא מכלאס�, הוהטיטלטח ךטלט, יוההט נ�ד�לטם� סאךנאכ, לצד�הה�ס לצםאסטב�עכ� �כאד�האנה�נ. ֱף לצד�הה�סכטך יאכם�ח טנאםכ�כאנא ץאס הויטכ, יוההט נ�ד�לט בצעצם יאץ�ם ״�נדה� לצד�הה�ס נ�ד�ל ךטלט ד�בףכ והטכלטרהטנ. ָנאםהא יוההט נ�ד�לטםטם לצד�הה�סכטיטםט אכטלכ�נ ח�נהצרעטכטךכ� �כאד�כ�םהטנטנכ�נ. ֱף לצכאשטח�כ�נ� ‎‏נ�, יוההט נ�ד�לט ְשףנ�ל�חהאם� ג� אכע� ְלוראסןאםה� (ח�נהצרעטכטי� ‎‏נ�, ְלוראסןאםהכאנ – ָכאשטה�ם ‎�כ�ם םףנכאנה�נ. ַ�נהצרעצם ע�כטלטם� ‎‏נ�, טםסאם ‏ח לאשטיי�עטנםה� בף םףנכאנא סאשטב מכא בטכ�נ, מםכאנ� יאנאהאנאד מםכאנא לאכטך מכא בטכ�נ. ָםסאם טםסאם גאנכ��ם�ם �ם אכט ה�י�נכ�נטם� סאשטב מכאםהא - ךאלטככ�ר�םה�בף םףנכאנ� דאחאם�נ ג� ָכאשטי� יאץ�םכאר�נ. ַ�נהצרעטכטךה� אכע� ְלוראסןאםה לצ�יי�םכ�רהטנטכלטרהטנ: ֲמץףלאםא – הצח‎צם םטיי�ע, ְרא ֲאץטרעא – ש�דטד�ע, ױראענא ֲאטניא – ל‏שע�ר�לכטך, ְנלאטעט – ל�ש�בב�ע, ורד, ױאףנגאעאע – בצע‏גכצך ג� ְלונעאע – ‏כל�חכטך ) סטלגמכטח� והטנ.

ֹוההט םול�עטם ל�שח ם� מכלאס� באנ�ה� ה� פ�נדכט לצכאשטח�כ�נ יאראי�נ. ׁצפנ�י� ם�יטם דמיףכלאס�םהאם אס�כ� מכלאיאנאד בצעצם בף םול�עכ�נ סטלגמכטך ל�םא ך�סב והטנ ג� שאל�ס� ע�שנטךוהטתט לאשטיי�עה�הטנ. ֽמגנףח סצפנ�סטםה�, אה�ע�ם, «סטם»כ� בארכאםאם ארא��האך� ם�סם�כ�נ� נאסע ‎�כטםטנ:

1. סטנ – סאנ�לסאד

2. סטב – אכלא

3. ס�בחט – ‎‏י�נעט

4. סוםתוה

5. סטנך� – סטנך�

6. ס�ל�םט – בף�האם�ם ‎‏י�נהטכל�סט

7. סמלאד – סףלאץ

ֱף ם�סם�כ�נטם ש�נ בטנטםטם ‏חצםצם סטלגמכטך ל�םאס�, ל�נאסטל סולאםעטךאס� גאנה�נ. ֱף ם�סם�כ�נט סצפנ�י� הצח�נך�ם טנאםכ�כאנ טםאם�נכאנ ךט, «סטם»כ� בארכאםאם בף �נחאדכאנ�ם לצפנ�ה� ל‏גתףהכף�ף דאנר�הא ‎�כ�ם טכה� ש�לטם אטכ�ה� באנ-ב�נ�ך�עט סעטלףככארה�נאתאד, נףחטםט במכ וה�ת�ךהטנ.

ׁטנ (סאנ�לסאד) – עטבבטם, סא�כאלכ��ם סטלגמכף, סטב (אכלא) ‎‏ח�ככטיטם סטלגמכף, ס�בחט (‎‏י�נעט) - ע�בט�עטם מיאםלאס�ם�ם סטלגמכף, סוםתוה ל�ש�בב�עטם סטלגמכף, סונך� (סטנך�) לצהנטךכטיטם ג� ס�בנטם סטלגמכף, ס�ל�םט – לאההט נטפאש�ם סטלגמכף, סמלאד (סףלאץ) מיאם�ר�ם סטלגמכף ךטלט ד�בףכ והטכטנ. ֱף ל�נאסטלכ�נ נףס אכטלט ֺאדאנמגףם דויה ועטהטיט ךטלט, ע�שנטךוהטתט לאשטיי�עכט לא‎טך אךעכאנ ס�נאס�םהאה�נ (3).

ָנאםהא ֽמגנףח ל�נאסטלט ךמלןכוךסטם� האץטכ מכאם אה�עכ�נה�ם בטנט ה� «ױאםו עוךאםט» אהכאם�נ («ץאםו עוךאםט» ס‏חצ פאנס הטכטםטם ץאםו – וג ג� ע�ךאם - ס‏חכ�נטםה�ם יאנאםל�רה�נ). ֱף אה�ע באינאלדאבא�� שאח�נכ�ד ‎צםכ�נטם� ע�סאהצפ והטנ ג� ‏חצםה� וג-ורטיטם ע�לטחכ�םל�סטםט ושעטגא והטנ. ְה�עטם אה�ם�ם ל�םאס� הא בףםףםכא �כאד�האנה�נ. ֹ�םט וגטם בטנ ע�ךאםכא ע�לטחכ�םל�סט, ץאכקא-ןאכאח�ם ק�נן�כלאס� ג� ס. ֱף אה�ע� ‎‏נ� באינאלהאם בטנ לצהה�ע ‏םת� בצעצם וג-ורטיטם סאשלאםא סאכ�םלאס� גאתטב בטכטםטנ. «ְה�ע�ם שאגאכאנ�ם לצכאיטלכ�רל�סט טכ� �כאד�האנ מכאנאד וגכ�נה�ם סמבאכאנ ג� ךצנסצכ�נ י��רה�נ�כ�נה�. �טס עמח ע�לטחכ�םטנהט. ֵג �ריאכאנ� סאשלאםא סאכ�ם�נה�. ֿאכעאנ-ןאכאח יףיףכףב ע�לטחכ�םטנהט. ֺ‏שם� ג� כאח�לס�ח סאץס�, קטםט ג� עאץעא דאב-דאר�ד עףככאם�נה�. ־םכאנ�ם �ג�חטם� יוםטסט אכ�ם�נה�. ֵגה� ש�נ רוי ע�לטחכ�םטנ, יוםטכ�רהטנטכטנהט. ֱףםףםכא הא סאםךט וגה�ם בצעצם ה�נה- ב�כא ףחאדכארה�נ�כל�ר מכףנהף» (5). ֽמגנףח ל�נאסטל ךמלןכוךסטםטם לצשצל אה�עכ�נטםה�ם שוסאב מכףםאם «ױאםו עוךאםט» יאכם�ח ָנאםהא הויטכ, ֽמגנףחף ל‏גסצל ל�נאסטלט ךטלט עאם�יאם בטנ קמץ ר�נד ‏כך�כ�נטםה� ‎וםטר ר�ךטכה� טתנא והטכטנ. ּ�ס�כ�ם, ְח�נבאיתאםהא «באינאלא ש�כ� טכאץ�נ ק�נר�םב�י� ץויכט דאכל�ר וגכ�נ-ורטךכ�נ ע�נ-ע�לטח ע�לטחכ�ם�נ, הטגאנכאנ א�אנה�כאנ, טכטם ןאס�םהאם אנ�םאנ. ֿאכ-ןאכעאנהאם בטנט ה� קטנךכט דאכלאלאכ�ה�נ; ך�סאפ�ע שוסאבכאםאנ, באינאל ךצס�נ ימץסא» (6). ֵכ�ת� ה�, ְםאהמכף עצנךכ�נטםה� «ֽאגנףח באינאל� יאךכארע�� ‎צםכונהו וגכונהו עולטחכטך יאן�כ�נ» (7). ּאנאדכ�ה�נ ךט, ֽמגנףחף בטנ באינאל ךטלט עאם�לאיאם במכדאנכאנ הא יאח-ע�דגטל ל�נאסטלכ�נטםטם טתנאס� חאלאם� בף תצנ ע�לטחכ�ל� ש�יאעא ךוקטנטנכ�נ. ְללא בף ע�לטחכ�םל�םטם ד�ר �נחטםה� וג-ורטיט באסל�ר ש�ר�נאעכאנהאם ץטכאס מכלאד צקצם טתנא והטכהטיטםט הצרצםצנכ�נ (8, 282). ֽמגנףחף ‎וםטר דויה וה�ם עאתטךכ�נ (9, 77) באינאלהאם דאבאד לצעכ�ד ע�לטחכ�ל� אןאנ�נכאנ. �חב�ךכ�נ טס� בוכ� שוסאב והטנכ�נ ךט, בף ס�כטד�-סאשלאם באינאל גאץע� וגכ�נ� באר ק�ך�ם נףשכאנ� כאח�לט ס�גטיי�ה� דאנר�כאלאד צקצם יאנאה�כלאכ�ה�נ (10, 117). ֵיםט טםאלא ָנאםהא הא נאסע ‎�כטםטנ. ּ�םב�כ�נטם גונהטיט ל�כףלאעא �סאס�ם, בף אה�עטם ך‏ךכ�נט ד�הטל ה‏גנכ�נ� ‎והטב ק�ץ�נ ג� טםסאםכאנ�ם באינאל ‎צםכ�נט נףשכאנ�ם וגט חטיאנ�ע וה�ת�יט טםאל�םא �סאסכאם�נ (11)

ֽמגנףחדאבא�� וגכ�נטם ע�לטחכ�םל�סט טכ� יאםאר�, ָנאםהא בצעצם אטכ� צחגכ�נטםטם �יטםכ�נטםטם יוםטכ�םל�סט ה� ש�יאעא ךוקטנטכטנ. ֱאינאל ‎צםכ�נטםה� שאל� יוםט �כבטס�כ�נה� ‎�חטנ, ףראדכאנ�ם, ש�לקטםטם ב‏יצךכ�נטם �יטם-בארכאנ� עאלאלטכ� יוםטכ�םטנ.

ֱף ע�לטחכ�םל� ג� יוםטכ�םל� אה�עטםטם – «ץאםו עוךאםט»םטם סטלגמכטך לאשטיי�עט ‎‏ח דאבא��םהאה�נ. «ױאםו עוךאםט» יאכם�ח באינאלדאבא�� ע�לטחכטך ןנמסוסט הויטכ, מ, ש�ל ה� יאץ�םכאראם ֽמגנףחףם, יוםטכ�ם�ם ע�בט�עטם, ע�לטחכטיטם ג� יוםטכ�םל�םטם סטלגמכףהףנ. ְכטלכ�נטם פטךנטםת�, ס‏יכ�םטכ�ם סטלגמכטךא טכ� יאםאר�, «ץאםו עוךאםט» אה�עטםטם לא‎טך לאשטיי�עט ה� גאנה�נ. «…באינאל ‏םת�סט דאה�םכאנ ע�נ�פטםה�ם ע�לטחכטך טרכ�נטםטם אןאנ�כלאס� �סכטםה� לא‎טך לאשטיי�עכט בטנ אךעה�נ. ֹ�םט טכךטם ה‏גנכ�נה� דאה�םכאנ בצעצם בף שאח�נכ�ד טרכ�נטםט טםטסטאכ לא‎טיאם�ם ע�סטנטם� טםאםאנאד טתנא ועלטרכ�נ. ָםטסטאכ - טכך ‎צם לא‎טיאס�םא �סאס�ם טכטם טכך ‎צםצםצ םות� דאנר�כאסאם, בצעצם טכט וכ� ךוקטנ�ת�ךס�ם» (12). ֱף באץ�להאם, ָנאםהא �שאכט «ץאםו עוךאםט» אה�עטםט טתנא ועל�ךכ� - וג-ורטיט סאשלאםכאי�ב יוםט טכ�, יוםט ‎צם� ע�נ-ע�לטח ךוקל�ךכ� יאםאר�, בצעצם טכ במיף הא בף ע�לטחכטיטם האגאל וה�ת�יטם� טםאםל�רכאנ.

ָנאםהא ‎וםטר יאי�כל�ר ֽמגנףח אה�עכ�נטםה�ם בטנט ה� «ׁאבחו»הטנ. ֱף אה�ע באינאלא בטנ םוק� ‎צם דאכל�ר בף�האם�ם תצת�נהטכל�סטםט ושעטגא והטנ. ֽמגנףחהאם בטנ םוק� ש�פע�, אה�ע�ם טךט ש�פע� ‏םת� וגטם סאשטב�סט וג �שאכטסטםטם סאי�םא ףי�ףם מכאנאד בף�הא ‎‏עצנצנ ג� מםכאנ� טסכאה�נ. ֱטנ םוק� ‎צםה�ם סמםנא טסכאה�כל�ר בף�האכאנ האיאח ‎טכ דאבכאנא ס�נטכטנ ג� תצת�נהטכל�י� באראכ�ם�כ�נ. ֽמגנףח באינאל� ‎צםכ�נטםה� «ס�בח�»םטם שצםהצנכציצ 7-12 סאםעטלוענ� קאעה�נ�כלאכ�ה�נ. «ׁ�בחט» ד�נל�ח� כוםעכ� בא�כאם�כ�נ ג� לצעכ�ד ר�ךטכה� ֽמגנףח סצפנ�סטם� דמיףכףנ. ֱף אה�ע �.ױ�ייאל�ם «ֽמגנףחםאל�» �ס�נטםה� ה� ‏ח �ךסטםט עאןל�רה�נ. «ָכטם יאץר�, ל�שסףכהאנ מכףב-מכלאלאס�ם� מםףםכא דאבאדתאהאם לצ�יי�םכ�רהטנטנכ�נ. ְנןא ‎‏יצ ראץ ג� יאץר� ‎‏י�נלטר מכףנסא, הול�כט ש�לטם טכ ל�שסףכ במכ מכאתאד. �ךסטם�, מ, ‏כ‎צם ג� במי אעלאחסא, ד�ש�עכטך ‎‏חכ�םטכטנהט» (13). ָנאםהא בף ר�ךטכה� תצת�נהטכ�ם «סאבחו» באינאל�ם מם צקצםתצ ‎צםצם�ה�ך סאץכאם�כ�נ ג� ש�לטם ‎צם «סאבחו» קאיכאנא ג� בףכאדכאנא אע�כ�נ.

ֱאינאל ‎צםכ�נטםה� בף�האם�ם תצת�נהטכל�סט אה�עט יאכם�ח ָנאםא הויטכ, �ךס�נ ״�נד ץאכדכאנ�םא ץאס בטנ אה�עהטנ. «ְץ�נ ק�נר�םב�כ�נ ד�ה�ל דמיאםהאם סמםנא ד�ח-‎�כטם במרדאבכאנא בף�הא ע‏ךצב ס�ל�םט ‎‏י�נהטנכ�נ, ךטלטם ס�ל�םטסט בטנטםתט תצת�נס�, מםףם צנ�יטםה� עףעהף�ף םטיי�עט לצעכ�ד יונטם� יוע�ת�ך — הוי�נכ�נ» (14).

�.װנוחונ הצםיאם�ם בטנ קמץ ץאכדכאנ�ם�ם ל‏גסצל ל�נאסטלטםה� לצראשטה� ועהטיט ס�ל�םט תצת�נעל�ך איטםטםטם ך‏ךכ�נטםט יףםאםכאנ�ם «‏כצב-הטנטכ�ם ְהמםטס» (15, 321) ךףכעףםא בא�כאי�נ. ְכטלטם פטךנטםת�, ס�ל�םטםטם ג� יא ש�נ שאםס� ה�םכט ג� ןאץכאם�ם ל�נםאסטל ‎צםכ�נטםה� תצת�נהטכל�סט «אהאלכאנ� ג� עמנןא�� ל�שסףכהאנכ�דכא ע�לטם ועל�ך» צקצם ש�יאעא ךוקטנטכטנ. ֹ�םט סטלגמכטך לאשטיי�עט בףםהאם טבאנ�עהטנ. ֱףםףםכא יאםאר�, הצרצםצנצך ךט, ָנאםהא ֽמגנףח ‎צםכ�נטםה� ס�ל�םטםטם תצת�נהטכל�סט ל�שסףכ במככף�ףםף סעטלףככארה�נלאד ל�דס�הט ‎צהצנ.

ׁ�ל�םטםטם סףיא אץ�ה�כלאס�םהא טכךטם ע�ס�גגצנכ�נה�ם מכאם סף ךףכעףםףם הא לצ�יי�ם טחכ�נט גאנה�נ. ֱוכ� ךט, סף ןאךכ�ד, הףנףכףד, ע�לטחכטך עטלסאכ� מכהף�ףםהאם ‎�כ�ת�ך ל�שסףכףם בטנ םטראם�סט סאי�כאם ס�ל�םט ל�שח סףיא אץ�ה�כ�נ.

ֱף אה�עכ�נכ� יאםאר�, ָנאם�ם ֽמגנףח ל�נאסטלט ךמלןכוךסטם� «קאשאנראלבויט סףנט», «סמכ עאשגטכ», «סטחהאץ בוהאנ» ג� ס. ךטלט ‏חצם�ל�ץסףס אה�עכ�נ ה� האץטכהטנ. ֹףץאנ�הא אנארה�נה��ל�ח אה�עכ�נ ךטלט, ש�לטם איטםכ�נ ה� סטלגמכטך לאשטיי�עה�ם ל�שנףל הויטככ�נ. ְללא ָנאםהא ֽמגנףח ל�נאסטל ךמלןכוךסטם� האץטכ והטכ�ם ש�נ בטנ אה�עטם, ש�נ בטנ איטם ג� נטעףאכ�ם סמם ם�עטת�ה� בטנ ל�דס�הט ג� אלאכ� גאנ - ‎�כ�ם יוםט ‎צםצם, «םמג נףח»ףם יצךס�ך ס�גטיי�ה� דאנר�כאםלאס� ג� יוםטכ�ם�ם ע�בט�עכ� בטנ יונה� טםסאםכאנ�ם הא יוםטכ�םל�סט, אנ�םלאס�, לאההט נטפאש טקטםה� יאראלאס� ג� ס.

�ה�בטייאע

1. ִויכ�לאםט �.ױ. ��רם�שאיו באסעאםט ָנאם. ׂושנאם, 1336 ש.ר. (פאנס הטכטםה�)

2. ֺ�סנ�גט �. ״ויץ ׁ�פט ג� ׂ�באנ�ר. ׂושנאם, 1323 ש.ר. (פאנס הטכטםה�)

3. ֺאדאנמג ֵ. ׁמסעאג ט ןנמטסץמזהוםטו סגאהובםמי מבנ�הםמסעט // ׁב.ְּ�, 1929, ¹ 8, ס. 152-193

4. ױוהא�ע ׁאהוך. ֽוינאםדטסעאם (ןונוגמה ס ןונסטהסךמדמ, ןנוהטסכמגט� ט ךמללוםעאנטט ֽ.ְ.ֺטסכ�ךמגא) // ׂנףה� ָםסעטעףעא �עםמדנאפטט טל. ּטךכףץמ-ּאךכא� ְֽ ׁׁׁ׀, ֽמגא� סונט�, ע.39, 1958, ס. 259-336

5. «ֿויאלו םמגטם» ה�נ‎טסט, ¹ 6, 1343 ש.ר. (פאנס הטכטםה�)

6. ��פ�נחאה� �. ׃םףהףכלףר �חטח ‎צםכ�נטלטחה�ם // «ְח�נבאיתאם» זףנםאכ�, 2001, ¹9, ס. 159-177

7. ֺאנס�ם ֿ�נסאך ך‏יצםהו ֽוגנףח // ׂצנך װמכךכמנף ְנארע�נלאכאנ�, 1969, ¹ 238

8. ֺאכוםהאנם�ו מב�קאט ט מבנ�ה� ג סענאםאץ חאנףבוזםמי ֵגנמן�. ֲוסוםםטו ןנאחהםטךט. ּמסךגא, םאףךא, 1977, 357 ס.

9. ׀אץטלמג ּ. ׁכוה� הנוגםטץ גונמגאםטי ג חולכוהוכ�קוסךטץ מב�קא�ץ ט מבנ�האץ עאהזטךמג // ָחגוסעט� ְֽ ׂאהזטךסךמי ׁׁ׀, מעהוכ מבשוסעגוםם�ץ םאףך, 1956, ג�ן. 10-11, ס.73-85

10. ׁםוסאנוג ֳ. ׀וכטךע� המלףסףכ�לאםסךטץ גונמגאםטי ט מבנ�המג ף ףחבוךמג ױמנוחלא. ּמסךגא, ֽאףךא, 1979, 287 ס.

11. ֽמגמדמהםטו ענאהטצטט ג סמגנולוםםמל ָנאםו // http\\ www.narodi.ru

12. ױצננ�לד�ח� ְ. ְח�נבאיתאם ל�נאסטל פמכךכמנף. ֱאך�: ׁ�הא, 2002, 210 ס.

13. ױ�ייאל �ל�נ. ֽמגנףחםאל�. ׂושנאם, 1312 ש.ר. (פאנס הטכטםה�)

14. ְח�נבאיתאם פמכךכמנף אםעמכמ‎טיאס�. ״�ךט פמכךכמנף / ע�נעטב וה�םט �.�בהצכש�כטלמג, ׀.ֳאפאנכ�, ־.�כטיוג, ֲ.ְסכאם. ֱאך�: ׁ�הא, 2000, 498 ס.

15. װנוחונ ִז. ַמכמעא� ֲועג�. ּמסךגא, ֿמכטעטחהאע, 1983, 703 ס.

ׁטלגמכטקוסךמו חםאקוםטו מבנ�המג ט נטעףאכמג ֽמגנףח ג ָנאםו

־בנ�המג�י ךמלןכוךס ֽמגנףח �גכ�ועס� מהםטל טח דכאגם�ץ ךאכוםהאנם�ץ מבנ�המג גסוץ גמסעמקם�ץ םאנמהמג, ג עמל קטסכו, ָנאםא. ֿמ סנאגםוםט‏ ס הנףדטלט סענאםאלט ֲמסעמךא, ֽמגנףח סןנאגכ�‏ע ג ָנאםו םא ג�סמךמל ףנמגםו, ט ‎עמע מבנ�המג�י ךמלןכוךס חאםטלאוע מסמבמו לוסעמ ג הףץמגםמל םאסכוהטט םאנמהמג, ןנמזטגא‏שטץ םא עוננטעמנטט ָנאםא. ֲ סעאע�ו םא מברטנםמל לאעונטאכו טססכוהףועס� סטלגמכטקוסךמו חםאקוםטו םוךמעמנ�ץ מבנ�המג ט מב�קאוג, גץמה�שטץ ג ‎עמע מבנ�המג�י ךמלןכוךס ג ָנאםו.

Symbolical value of ceremonies and rituals of a ceremonial

complex of Novruz in Iran

The ceremonial complex of Novruz is one of the main calendar ceremonies of all east people, including, Iran. In comparison with other countries of the East, Novruz celebrate in Iran at high level and this ceremonial complex takes an especial place in a spiritual heritage of the people living in territory of Iran. In article on an extensive material symbolical value of some ceremonies the customs entering into this ceremonial complex in Iran are investigated.

ְפאד ׀אלאחאםמגא

ִ�ֲ� ־ֱ׀ְַ� ֱָ׀ ְַ�׀ְֱֹ�ְֽ ־ֲׁ׃ֽ׃ְִֽ

ֹףץףימחלאכאנ טסע�נ בף ג� יא ‎טת�נ רטפאשט ץאכד �ה�בטייאע�ם�ם אינ�-אינ� זאםנאכ�םהא בטנ פמכךכמנ סצזועט ךטלט, טסע�נ ה� לצסע�דטכ ר�ךטכה�, בטנ רטפאשט �ם�ם� שאהטס�סט ךטלט ְח�נבאיתאם ל�ם�גט ל�ה�םטיי�עטםה� ‏חצם�ל�ץסףס ל‏גדוי� לאכטךהטנ.

ֳ�הטל טםסאםכאנ, «אכט סטםטנ סטסעולטםטם פ�אכטיי�עטםטם ם�עטת�סט ךטלט לויהאםא ק�ץאם יףץףםף» (1) ‎�כ�ת�ך באנ�סטםה� בטנ טראנ�, בטנ סטדםאכ ךטלט ד�בףכ ועלטר, מםףם ש�יאע� ה�יטרהטנל�ך טלךאם�םהא מכלאס�םא טםאםל�רכאנ. ��עעא טבעטהאט הטם פמנלאכאנ�םהאם מכאם ראלאםטחלה� יףץף ג� יףץףיא טםאל בטנ ם‏ג «נ�סלטכ�רהטנטכלטרהטנ». ֽ.ִ�נוםךמגאם�ם ‎‏סע�נהטיט ךטלט, דאל-ראלאםכ��א קא��נ�ר, י�םט, ראלאם טסעוהאה� טםסאםא ל�שח יףץףהא גונטכטנלטר (2, 285). ֱףםהאם בארדא דאל-ראלאם אכ�עכ�נטםה�ם מכאם דאגאכ, יאץףה דאלק� ע�דהטל והטכל�סט יףץףסףםף ‎‏נ�ם אהאל יףץאנ� דצגג�כ�נ ע�נ�פטםה�ם ראלאםכ��א כאיטד בטכטם�נלטר.

ֽא��ככאנ�ל�חהא יףץףםףם אכ�ם�ב סאע�כלאס�, האסעאםכאנ�ל�חהא ד�שנ�לאםכאנא יףץףהא בףעא גונטכל�סט ל�שח בף טםאלכאנ�ם ם�עטת�סט ךטלט לויהאםא ‎�כלטרהטנ. ֳ�הטל רףלונ אבטה�סט «ֱטכדאל�ס» האסעאם�ם�ם סצזוע ץ�עעטםה� ה� יףץףםףם ‏חצם�ל�ץסףס יונט גאנה�נ. ִאסעאם ד�שנ�לאםכאנ� באר גונ�ת�ך שאהטס�כ�נט ‏םת�ה�ם יףץףהא ‎‏נ�נ�ך ימחףלא ת�כב והטנ ג� בוכ�כטךכ�, ‎�כ�ת�ך מכאיכאנהאם ץ�ב�נהאנ מכףנכאנ (3, 15). ֳאנאדאכןאדכאנ�ם «ֳ�נץ ד�ח» וןמסףםהא הא יאראםאתאד שאהטס�כ�נ וןמסףם ד�שנ�לאם� ְכע�םאיא ל�שח יףץף גאסטע�סטכ� �יאם מכףנ (4, 89).

ֱ�ח�ם טםסאםכאנ ש�עעא נואכ ש�יאעהא באר גונל�סט לצלךצםסצח שוסאב והטכ�ם שאהטס�כ�נטם יףץף גאסטע�סטכ� ‎ונק�ךכ�ר�ת�יטם� טםאםל�רכאנ. ־םכאנ טנ�כטםט ‎‏נל�ך, ‎�כ�ת�ך באנ�ה� ל�כףלאע �כה� ועל�ך טסע�יטכ� נ‏יאהא ‎‏נהצךכ�נטםט ימחלףר ג� יףץףםףם ש�יאעא ךוק�ת�יטם� טםאםל�רכאנ (5):

ֱאך� ב‏יצך ר�ש�נהט

ֹאעה�ל, הףנהףל, ס�ש�נהט

�ות� יףץף ‎‏נלצר�ל

ײנ�יטל בטנ ע�ש�נהט.

ּצאסטנ ה‏גנה� אכטלכ�נ יףץףםףם ךוקלטר באנ�סטםה� לצ�יי�ם טםפמנלאסטיא גונל�ך דאבטכטיי�עטםה� מכהף�ףםף ‎‏סע�נ�נ�ך, ש�עעא ‎�כ�ת�ך שאהטס�כ�נטם ה� יףץף גאסטע�סטכ� �יאם מכא בטכל�ך לצלךצםכציצםצ ד�בףכ ועלטרכ�נ.

ְח�נבאיתאםהא יףץף ימחלאכאנ� טכ� �כאד�האנ בטנ דטסטל טםאל ג� יאסאדכאנ לויהאםא ‎�כלטרהטנ:

- ֹאץר� יףץףםף האם�רלאחכאנ ךט, חצשףנ מכסףם.

- ֹףץףהא ‎‏נהציצם אהאל�ם ס�םט יףץףהא ‎‏נל�סטםט טסע�יטנס�םס�, באכ�ר� קוגטנ.

- ֹאעאםהא ןאכעאנ� באר�ם�ם אכע�םא דמיסאם, דמנץףכף, ןטס יףץף ‎‏נ�נס�ם.

- ֹףץףםף האם�רלא�א בארכאיאם ךטלט, טנ�כטת�ה�ם «ץויטנ מכסףם!» הויטנכ�נ.

- ֹאעאדהא יףץף האם�רלאד מכלאח, הצר�נ-הצרל�חט מכאנ.

- �ות� גאץע� יףץף האם�רלאחכאנ. �‎�נ האם�רלאד ל�תבףנטיי�עטםה� דאכאנסא, «ק�נא�א האם�ר�נאל» הויטב, ס‏ח� בארכאלאד כאח�לה�נ.

״טנגאם חמםאס�םהא ‎ות� גאץע� יףץף האם�ראנך�ם בוכ� לאנאדכ� מגסףם ס‏יכ�יטנכ�נ:

- ִ�ג� האלהאה�נ, ק�נא�א האם�ר�נאל.

ֱף מגסףםףם טךטםתט שטסס�סטםטם ר�נש� ושעטיאת� ימץהףנ. ֹףץף דאנאםכ�ד הצר�םה�ם סמםנא, י�םט ר�נ דצגג�כ�נטם פ�אכ מכהף�ף גאץע האם�ר�כה��םהאם יףץף‎‏נ�ם ‎צם�רטם יונה� עטלסאכ� סאי�כאם ק�נא�א לצנאתט�ע והטנ. ֱטנטםתט שטסס� טס�, טךט תצנ ימחףכא בטכ�נ. ֱף שטסס�םטם ‎‏נצם�ם דאע�, פטךנטלטחת�, וךחאןאעועטך לאשטיי�עה�הטנ. ֳאנאםכ�ד חאלאם� ב�הץאש דצגג�כ�נטם פ�אככארה��ם� בטכ�ם טםסאם בף תצנ יאכאם ס‏יכ�ל�ךכ� בף דצגג�כ�נט אכהאעלאד, קארה�נלאד םטיי�עטםה�הטנ. ֹ�םט מםכאנ�ם (ר�נ דצגג�כ�נטם) הטדד�עטםט ס‏יכ�םטכ�ם יףץףהאם יאי�םה�נאנאד «האלהאך� ה�ג�י�» י‏ם�כעל�ך טסע�יטנ. ִאלהאך� ם�סם�םטם םטי� ל�שח ה�ג� מכלאס� טס� בף שויגאם�ם ם�ש�ם‎ פמנלאכאנכא לאכטך מכלאס� טכ� טחאש והטכ� בטכ�נ. ׳צםךט, ןטרטך ג� יא המגראם�ם האלהא מכלאס� ם� ד�ה�נ טםאםה�נ�ת� ס�סכ�םטנס�, ה�ג�םטם האלא ק�ץלאס� בטנ מ ד�ה�נ לצלךצםסצח, ויםט חאלאםהא ת�כבוהטתטהטנ. ֱף יאכאם ןנטימלף יףץף האם�ר�כאם לצהה�עה� ב�ה נףשכאנ�, ר�נ דצגג�כ�נט ש�לטם יונה�ם ףחאד סאכלאד צקצם הצרצםצכ� בטכ�נ.

ֱטנטםתט שטסס�סטםטם אכע-לטפמכמזט דאע�םהא טס� �תהאהכאנ�ל�ח�ם חממכאענטך ע�ס�גגצנכ�נט הףנא בטכ�נ. ֱטכהטיטלטח ךטלט, ה�ג� עצנךכ�נטם עאן�םה��, לצד�הה�ס שוסאב ועהטיט שויגאםכאנהאם בטנט מכלףרהףנ. ׂףגא-סמימעכאנהא יףנעאם�ם ‎טנטרטם� אס�כאם, בארכאנ� �ךס טסעטדאל�ע� באץאם בטנ תצע ה�ג� ר�ךכט מםדמם שוסאב והטכטנהט (6, 13). ֳ�נ��חכאנ טס�, ה�ג�םטם גאץעטכ� טםסאם מכלאס�םא, ה�ג�י� קוגנטכהטךה�ם סמםנא הא טםסאם ץצסףסטיי�עכ�נטםט סאץכאלאס�םא טםאםל�רכאנ. ֳ�נ��ח ראלאםכ��םהא הא ה�ג� חממכאענטך שויגאם ךטלט ע�דהטל והטכטנ. ֱוכ� ךט, ד�נ��ח ראלאםכאנ�ם�ם בטנ דטסלט א� ה�ג�םט-א� עאיכאך� שאלט נףש שוסאב והטנ (7, 13). ױאנ�חל ‏חב�ךכ�נטםטם ה�ג�י� «�נ�ם‎כ�נ» הוי� לצנאתט�ע ועל�סט ה� (8, 317) (בף ס‏חה�ם אה�ע�ם לצד�הה�סכ�נ� ג� ל�כ�ךכ�נ�, וכ�ת� ה� נףשכאנא לצנאתט�ע צקצם טסעטפאה� והטנכ�נ) הויטכ�םכ�נטם ש�דטדטכטיטםט בטנ האשא ע�סהטד והטנ. ֵיםט חאלאםהא,

- ִ�ג�םט ס‏יל�ך ג� גףנלאד מכלאח (9, 233)

- ־םףם יףםףםף איאד אכע�םא אעלאד מכלאח.

- ִ�ג� �עטםט טכה� בטנ ה�פ�ה�ם קמץ יול�ך מכלאח,

טםאלכאנ�ם�ם, ל‏גתףהכף�ף, שאבוכ�, ףראדכאנ�ם צח�נטם� ב�הם�ח�נ� דאנר� ש�לאיטכ ךטלט ה�ג� יףםףםףם גףנףכלאס� בף שויגאם�ם סאךנאכ ת�ש�עה�ם ע�לטחכטיטם�, ףהףדכף�ףםא ה�כאכ�ע והטנ. ׂףגאכ�כאנ טס�, ויב�ת�נ ףראד המ�ףכלאס�ם�ם ס�ב�בטםט טךטתאםכ� דאה�ם�ם כאלא ג� ה�ג� ךוקהטיט יונה� סטהטך טפנאח ועל�סטםה� ‎‏נצנכ�נ (10, 71). �סכטםה� בףםףםכא ה�ג� כאלאטחל� עאן�םאם עףגאכ�כאנהא לצד�הה�ס-בטכטתט, ןאענמם שוסאב והטכ�ם כאלא טכ� ויםט ס�גטיי�י� דאכה�נ�כ�נ. ֻאלאיא לצםאסטב�עה� יאסאד סאי�כאם ש�נ�ך�עכ�נ ךמלןכוךסט בף לצד�הה�ס שויגאםא הא ראלטכ והטכטנ.

ֱףםהאם בארדא, ל�םב�כ�נה�ם ל�כףל מכףנ ךט, ה�ג� «ְגוסעא»הא הא אם�כאם שויגאםכאנהאם מכלףרהףנ. ִ�ג� ר�ךכטםה� חצשףנ וה�ם ֲונענאםדאם�ם קמץ דצגג�עכט ג� ‎צתכצ ןמעוםסטיאיא לאכטך שויגאם ר�ךכטםה� ע�דהטלט מםףם ע‏נ�ל� מםדמםף ךטלט ד�בףכ והטכהטיטםט ‎‏סע�נטנ (11, 133).

ִ�ג�םטם ע‏נ�ל� ךףכעף טכ� טכ‎טכט מכלאס� ״טנגאם חמםאס�םהאך� ׁמפף ��לטה ןטנטםה� יונכ�ר�ם האר ה�ג� שויך�כטםה� ה� ‏חצםצ ‎‏סע�נטנ. �גכאה� מכלאיאם דאה�םכאנ בף ןטנ� ‎וה�נ�ך האר ה�ג�ה�ם ‏חכ�נטם� ‏גכאה הטכ�יטנכ�נ. ־ץראנ טםאלא ־סלאםכ� עצנךכ�נטםה� ה� נאסע ‎�כטםטנ. ׁמםסףח דאה�םכאנ ִ�ג� ה�ה� ןטנטם� ‎וה�נ�ך ןטנה�ךט א�אתהאם סטלגמכטך בורטך אס�נכאנ. ֱורטיטם טק�נטסטם� ה�ג� פמנלאכ� האר דמיאנאד םטיי�ע והטנכ�נ (12, 211). ֹאץףה ‏חב�ך דאה�םכאנ� המ�ףר ‎ותטך�ם חאלאם ה�ג�םטם איאדכאנ�ם�ם אנאס�םהאם ךוקל�ךכ� לא‎טך בטנ אךע טתנא והטנכ�נ (8, 318).

ִ�ג�י� ב�סכ�םטכ�ם ףהףד לצםאסטב�עכ�נט �ם סמם הטם מכאם טסכאלהא הא דמנףםףב סאץכאם�כל�רה�נ. ּ�ש�לל�ה ֿוי��לב�נטם �.ס. ה�ג�סטםטם מעףנהף�ף יונה� ל�סתטהכ�נ סאכ�םל�ר, ־נעא ְסטיאם�ם סףפט מנהוםטם� האץטכ והטכ�ם לצד�הה�סכ�נ ה�ג�כ�נטםטם מעףנהף�ף יונה� באסה�נ�כלא�� ג�סטיי�ע ועלטרכ�נ (8, 317).

ָסע�נ טבעטהאט הטם פמנלאכאנ�םהא, טסע�נ שאךטל הטםה� ה�ג�י� ב�סכ�םטכ�ם בף לצםאסטב�עכ�נ אנארה�נה��ל�ח מגסףםהא ש�לטם שויגאם�ם אם�כלאס�ם�ם ס�ב�בטםט עאל איה�םכארה�נל�ר מכףנ.

ְח�נבאיתאםהא יףץףימחלא ןנמסוסטםה� יףץףםףם ם� חאלאם ‎‏נצכהציצםצם ה� לצשצל �ש�לטיי�עט גאנה�נ. ְח�נבאיתאםכ�כאנ ד�ר�ם סמםףםהא, ץצסףסטכ�, ךטקטך קטככ� חאלאם� ‎‏נצכ�ם יףץףכאנא �ש�לטיי�ע גונלטנכ�נ. «׳איכאנ האראםהא, יףץףכאנ הא דאנ�ר�נ», - הויטנכ�נ. ֹאי יףץףכאנ� טס� קמץ טםאםה�נ�ת� מכףנ.

ֹאח�ל יאח מכסףם,

ֺ�ר�ל ך�ר מכסףם.

ְנןאכאנ ךוככו קוךהטיט גאץע

ִצרצל הצר מכסףם (13)

‏נם�יט ְםאהמכף עצנךכ�נטםה� ה� ויםט טםאל�ם ל‏גתףהכף�ףםף סצבףע והטנ. ֵכ�ת� ה�, ‎ות� יףץףכאנ� יאכאם שוסאב והטכ�נ�ך, ס�ש�נ� יאץ�ם, טר�ד צחצם� ‎‏נצכ�ם יףץףכאנ ימחףלא ת�כב והטכטנ.

ָםסאםכאנ ראהכ��א ימחףכאם יףץףכאנא סוגטםלטר, ב�ה, דמנץףכף יףץףכאנ� ך�ס�נה�ם סאכלאד צקצם יףץףםף אץאנ סףיא, הארא האם�רל�ר,

ׁאהא��ם� ‎‏עצנ,

ֳאהא-באכאם� ‏עצנ

ס‏יכ�י�נ�ך ם�חטנ ק�ץאנל�רכאנ (5).

«ָכךטם בארכאם��ת סף ןטס יףץףהאך� יאלאם� ע�לטחכ�יטנ. ֿטס, יאלאם סףהאם ק�ךטםטנ, דמנץףנ» (14, 27). ּ�שח בף ס�ב�בה�ם ב�ה יףץףכאנ סףיא האם�ר�כ�נ. ֹףץףםףם הארא האם�ר�כלאס�, שאדד�םהא ב�שס ועהטיטלטח האר ךףכעף טכ� טכ‎טכטהטנ. ��ל ב�הכטי�, ש�ל ראהכ��א ימחףכאם יףץףםף ‎‏נ�ם ְח�נבאיתאם דאה�םכאנ� בוכ� בטנ איטם טתנא והטנכ�נ:

- «ֵכה� דאיהאה� ךט, דאנ�ר�ד יףץף ‎‏נ�םה� יףץףהאם הףנאם ךטלט בטנ מגתףםא הףח, מ בטנט מגתףםא האר אכ�ב אץאנ סף צסעצם� ‎וה�ס�ם. ֹףץףםף םות� ‎‏נצבס�םס�, בארהאם-איא�א האם�ראםהאם סמםנא האר� הא, הףחף הא סףיא אע�ב האכ�םתא הוי�ס�ם: «״אהכ�ד יףץףסףסאםסא, בף הףח �נטיטםת� קטם מכ‎ףםאם, ב�הכטך יףץףסףסאםסא, בף האר �נטיטםת� מכ‎ףםאם. ֹאץףה יאסע�� קוגטנל�ךכ� ב�ה יףץףםףם ס�םאתא��םא טםאם�נכאנ (5,3).

ָםסאםכאנ�ם נואכ ש�יאעהא שאהטס�כ�נ� ב�סכ�הטיט לצםאסטב�ע יףץףימחלאכאנ�םהא הא ‏ח �ךסטםט עאןל�רה�נ. ֵכה�ם עמןכאםל�ר יצחכ�נכ� יףץף ימחלאס�םהא טםסאםכאנ�ם לצסב�ע לצםאסטב�ע ב�סכ�הטיט ם�סם�כ�נטם (אע, ‎‏י�נקטם, אכלא, בף�הא, םאכ, ק‏נ�ך ג� ס.) ץויטנטכטי�, ל�םפט קאכאנכ� ם�סם�כ�נטם (באידףר, טכאם ך�נע�םך�כ�) ב�הכטי� ימחףכלאס�ם�ם ראשטהט מכףנףד.

�ה�בטייאע

1. ׀‏יאיא טםאםלאד מכאנל�? ֵכל ג� ש�יאע, 1971, ¹6, ס.20-22

2. ִ�נוםךמגא ֽ.ֻ. ֿמכףקוםטו ראלאםסךמדמ האנא ןמ גמחחנוםט�ל עףנוצךטץ ןכולום. ׁב. ְּ�, ע IX, ֻ., 1930, ס.267-293.

3. ֱטכדאל�ס האסעאם�, ֱאך�, ��םתכטך, 1985, 104 ס.

4. ׁמנמך הוגףרוך. ֺאנאךאכןאךסךטי ‎ןמס ּ-ֻ., ִועדטח, 1952, 270 ס.

5. ֳאס�לכ� ּ. �ם ס‏ח. ֹףץף ימחלאכאנ, ֱ., ֱטכטך, 1991, ס.3-4.

6. ַוכוםטם ִ.ֺ. ֺףכ�ע מםדמםמג ג ׁטבטנט. ֿונוזטעךט עמעולטחלא ג טהומכמדטט ׁטבטנסךטץ םאנמהמג. ּ-ֻ., ָחה-גמ ְֽ ׁׁׁ׀, 1936, 434 ס.

7. ֱאכ�כטוגא ׂ.ִ. ִמטסכאלסךטו גונמגאםט� ט טץ ןונוזטעךט ף ךטנדטחמג. װנףםחו, ָכטל, 1972, 170 ס.

8. ׁםוסאנוג ֳ.ֿ. ׀וכטךע� המלףסףכ�לאםסךטץ גונמגאםטי ט מבנ�המג ף ףחבוךמג ױמנוחלא. ּ., ֽאףךא, 1969. 336 ס.

9. ֳאפפונבונד. �.ֳ. ֿונוזטעךט נוכטדטמחם�ץ ןונהסעאגכוםטי ף בוכףהזוי. ִמלףסףכ�לאםסךטו גונמגאםט� ט מבנ�ה� ׁנוהםוי ְחטט. ּ., ֽאףךא, 1975, ס. 224-248.

10. ִ��ךמםמגא ֲ.ֿ. ֿמדנובאכ�ם�י מבנ�ה עףגטםצוג ךאך טסעמנטךמ-‎עםמדנאפטקוסךטי טסעמקםטך. ֻ., ֽאףךא, 1975, 164 ס.

11. ַמנמאסענטיסךא� לטפמכמדט�. ּטפ� הנוגםודמ ט נאםםוסנוהםוגוךמגמדמ ָנאםא. ׁןב, ָעה. “ֻועםטי סאה“, 1998, 560 ס.

12. ׁונובנ�ךמגא ּ.ֽ. װףםךצטמםאכ�םא� נמכ� לאדטט ג מבנ�האץ הועמנמזהוםט� ף סמגנולוםם�ץ עףנמך. ּטפ�, ךףכ�ע�, מבנ�ה� םאנמהמג חאנףבוזםמי ְחטט. ּ., ֽאףךא, 1986, ס.197-215.

13. ֳמנהכוגסךטי ֲ.ְ. ָחבנאםם�ו סמקטםוםט�. ּ., ֲמסעמקםא� כטעונאעףנא ע.II.- 1961, 558 c. ׂ. IV -1968, 611 ס.

14. ְבהףככאיוג ֱ. �אדד�ם ס�סט. ֱאך�, ְח�נם�רנ, 1988, 137 ס.

־בנאח גונבכ‏הא ג מהםמל ְחונבאיהזאםסךמל חאךכטםאםטט

ׂמכךמגאםט� סםמג חאםטלא‏ע סגמומבנאחםמו לוסעמ ג ףסעםמל םאנמהםמל עגמנקוסעגו ְחונבאיהזאםסךמדמ םאנמהא. ׁףשוסעגףוע םולאכמ חאךכטםאםטי סג�חאםם�ץ ס ןנמצוססמל עמכךמגאםט� סםמג. ֲ סעאע�ו טססכוהףועס� מהםמ חאךכטםאםטו, סג�חאםםמו ס עמכךמגאםטול סםמג, ג ךמעמנמל ףקאסעגףוע מבנאח גונבכ‏הא.

Image of a camel in one Azerbaijan spell

Interpretation of dreams take an original place in oral national creativity of the Azerbaijan people. There are many spells connected with process of interpretation of dreams. In article one spell connected with interpretation of dreams in which the image of a camel participates is investigated.

[1] This essay has published in Turkish previously, in A Festschrift to Lars Johanson, Ankara, 2002, p. 243-269. It was reviewed here and the sample couplets were rearranged.

*Mimar Sinan Fine Arts University, Faculty of Science and Letters.

[2] Couplets and similes in this article were utilized.

[3] Câzım, Divan, Millet Kütüphanesi, Ali Emirî-Manzum, nr. 88, yk.56a.

[4] This has created a connection between the body of the ship and the curves on the Sultan's monogram as well as the thugh and the pole (M, 206).

1. Factors related to heart and life

"Bu felek bir fülk-i mihnetdür döner kılmaz karâr/ Düşürüpdür gâlibâ girdâba anı rûzgâr" (Hay., 22)

"Ey güzeller reisi sen ne elün âdemisin / Yemn-i ışkun hep esîr eyledügi ada mısın/ Furtuna derdi yeter salma cefâlar gemisin/ Bâd-ı ışkun alavând eyledi sabrum gemisin / İlevend oldı gönül tıflı senün derdünden" (T II, 121)

"Dagıdıp zülfini sevdâ-yı hicâbı atdık/ Fülk-i sahbâ ile baştan kara yâra çatdık" (EV, 324)

"Eder hezâr hayâlât-ı bü'1-aceb izhâr/ Surâhî-i mey kalyon-ı beng eder mehtâb" (ŞG, 61)

"Cihan sefîne-i ten gark edici deryâdır/ Habâbı kûh-ı belâ mevcidir anun şer u şûr" (H, 28)

"Bahr emvâcı gibi uyma havâya her nefes/ Zevrak-ı bî-revnak-ı dünyâya yâni lenger ol" (H, 195)

"Gûş etmiş idi o sergüzeşti/ Âteş yemi üzre mûm keştî "(HA, 272)

"Biz levendiyüz bu deryanun donanmacılaruz/ Çün Sinân Paşa-yı gâzidür bizüm serdârumuz" (T II,502)

"Görür âyîne-i sâgarda aks-i rûy-ı tâbânın/ Anınçün şehlevendim içse çâk eyler girîbânın" (ETEM, 276)

5. Mirror: "Bu kulzüm-i aşkın eyleyemezdi aklı ihâta mevcelerin / Sikender açaydı keştî-i câm üstüne yelken âyineden" (ŞG, 385)

"Mâh altunlu fener dehr kapudan gemisi/ Yâ meger takdı meh-i nev ana bir hûb dümen" (T III, 453)

Bibliography

ָ.װ.׀�שלאםמגא

ֵָֹֽ ִ�ֲ׀ִ� ְַֹ�ְֻֽ ֽ�ׁ׀ �ׁ�׀ֻ�׀ָ

Söz vermişəm, ana, sənə!

ְיסוכ� ֽטחאלט ך�ח� ֱאדטנמגא

ֱׁ־׀ָֺֽ ׁ־ֵֽׂ־ֲ ֳָ־׀� ֲֵֵׁ׀�ְָֽֽ «ְִֵֻּ�־ֽ�»