Idris Əziz oğlu
Abbasov
GRAMMATICALITY AND
RHETORICITY OF ARABIC LANGUAGE
Grammar and rhetoric, the language disciplines, formed
the basis of any medieval education, no matter what future career a student
would want to pursue. The art of grammar embraced not only language and
linguistic thought but literature and the analysis of literary texts. The art
of rhetoric entailed mastery of form and style in any kind of writing, prose or
poetry, and any literary genre (1, p.1).
The Roman educational system had stressed
grammar and rhetoric in the preparatory curriculum, but naturally had not
intended them as avenues to theology. There are more similarities between grammar
and rhetoric than between logic and rhetoric: “Rhetoric is allied (coniuncta)
to grammar,” Isidorus says in one place, while in other place he borrows from
Cassiodorus the saying of Varro that rhetoric is like an open hand, and
dialectic like a closed first. Thus he brings grammar and rhetoric together,
and (like Cassiodorus) separates rhetoric explicitly from dialectic. He continues:
“There are seven disciplines of the liberal arts. Firsr there is grammar, that
is, the knowledge (peritia) of speaking. Second there is rhetoric, which
on account of its luster and wealth of eloquence is deemed most useful and
necessary in civil questions. The third discipline I call logic, or dialectic,
which in the most exacting controversies distinguishes the true from the
false”. Following this he names four others: arithmetic, music, geometry, and
astronomy. The author defines grammar as “the science of correctness in
speaking, which is both the origin and the foundation of the liberal arts”. In
respect to dispositio, however, he departs from the Ciceronian
doctrines: “There are four parts of a discourse in the art of rhetoric:
exordium, narration, argument, and conclusion” (2, p.73-74)
A (semio -)syntactic model of the rhetorical figures
consists of two components: linguistic operations and linguistic levels. The
rhetorical model works in such a way that the various linguistic operations are
projected onto the various language planes and there generate rhetorical units
(figures) of speech. The operational modes act here as modes of transformation:
they transform step by step the primary language norm (grammaticality) into a
secondary (rhetoricity). The methodology is “generative” in two respects:
phenomenologically and onomasiologically. Phenomenologically, because the
model drafted presents a rhetorical heuristics which on a (semio -)syntactic
basis generates all conceivable deviant linguistic phenomena and makes them
available for the production / analysis of texts; onomasiologically, because
the model not only dismantles the redundancy of the traditional terminology or
makes it more precise, but it also exposes terminological vacancies which first
of all have to be given names. The generative model of figures of speech thus
outlined can be visualized by means of a matrix, the coordinates of which are
respectively formed by the linguistic operations and the linguistic levels (3,
p.66).
“Miftah-al-ulum” (The key to the sciences) of Sakkaki
is devided into three parts: morphology, syntax and rhetoric; with appendixes
on argumentation (استدلال) and prosody. The third part, on “maani” and “bayan”, which
summarizes and systematizes the insights of Abd al Qahir al Jurjani, became
extremely popular and many commentaries were made on it (4, p.679; 5, p.393).
Through rhetoric, we learn the communicative skill of
allusion which is a highly effective rhetorical mechanism that employs an
implicit signification. If someone asks you about how much your love is towards
her or him by saying (كيف حبك لي؟ - How is your love towards me?), you need emotionally and
psychologically reassure her or him through a speech act that employs allusion
plus simile. Therefore, you need to say: كعقدة
الحبل
–like the knot of the rope. Thus, you have indubitably informed about your
genuine love towards the first speaker. However, had you employed the following
two alternative styles of response such as:
1.
أحبك كثيرا – I love you so much
2.
أحبك حبا
جمّا – I
love you very much
Your first speech act is not rhetorically effective
enough. The same applies to the second style although you have employed two
figures of speech which are hyperbole and polyptoton (6, p.XIV).
A lexeme has a form and range of syntactic properties
which identify the syntactic pole of the symbolic relationship; it also has a
sense, which provides the connection to a range of semantic properties.
Similarly, inflectional and other classes of lexemes share formal, syntactic
and semantic properties. And syntactic dependencies are associated with a range
of formal and syntactic properties and semantic properties (7, p.90).
Arabic rhetoric aims to promote the language user’s
communicative oral and written skills through eloquence criteria which bestow
linguistic elegance upon the speech act, and which relay the underlying
communicative function of the communicator through the rhetorical principles.
It is an extension of Arabic grammar and is interrelated to Arabic stylistics.
Arabic rhetoric is concerned primarily with effective interpersonal
communication. To deliver an effective speech act requires the delivery of
relevant information to the addressee in order to attract his or her attention.
Based upon human communication, Arabic rhetoric pays
attention to the addressee’s psychological and ideological state so that the
communicator’s message is driven home and received well by the audience. Arabic
rhetoric takes into consideration the communicative context of a given
discourse activity and accounts for the pragmatic functions of word order
change in the Arabic sentence. Arabic rhetoric provides a pragmatic account of
linguistic deviation, linguistic structuring, and conversational implicature.
It is the discipline that accounts for the communicative event in which the
communicator favors a verbal predicate over a nominal predicate or vice versa.
It is the linguistic know –how of taking the addressee by surprise through the
production of an eloquent speech act that is distinct from the ordinary style
and familiar linguistic patterns. It is a discipline that arms the leaner with
linguistic wit and linguistic powers. Arabic rhetoric provides a pragmatic
analysis of the implicatures and the perlocutionary effects of Arabic discourse.
In rhetorical studies, the truth of a given speech act
may or may not correspond to the external world. Thus, we are concerned with
speech acts that are either true or false and those that are neither true nor
false. In other words, rhetoric has bridged the gap between logic and language
(6, 13).
In the late Middle Ages Latin models replaced Arabic
models. Though the grammatical works of this period are generally inferior,
they are not without interest. Arab grammarians treated the domain of
language as dominant, including not only linguistics but also rhetoric (the
science of persuasion) and poetics as part of grammar. The European schools, in
contrast, grouped grammar, rhetoric, and logic as three co-equal language sciences
(the trivia, as opposed to the natural and technical sciences, the quadrivia)
(8, p.37)
Classical Arabic as illustrated in the Quran is highly
associative in nature. The Quran, considered the highest literary work in the
Arabic language, is replete with associative-based stylistic, linguistic, and
rhetorical features. For example, the text in Quran is not punctuated (the
Quran was compiled in written form more than 1400 years ago. Punctuation is a
relatively new phenomenon for Arabic text). Quranic text contains no periods,
semicolons, question marks, commas, or quotation marks. One recognizes a
question or statement by word cues, stylistic features, and context. The
rhetorical devices in the Quran are also associatively based. The chapter of
the Prophet Joseph is illustrative of the detailed narratives with dialogue.
Sura ar-Rahman exemplifies the use of repetition, rhetorical questions, and
juxtaposition of opposites. The most prominent devices are metaphors,
analogies, similes, and parables (9, p.168).
Logic had begun to lead the speculative grammarians
along a new path towards psychology. Earlier thought about the psychology of
language had been directed towards, and expressed through, the technical terms
of rhetoric. Rhetoric was the art of persuasion, primarily concerned with the
relation between the speaker and his audience. The speculative grammarians
turned their attention more towards the relation between the speaker and his
words. They saw that the grammatical relations between words considered as
parts of speech were not the fundamental relations of language, but the
machinery. The speculative grammarians were beginning to ask how it was that,
in order to produce an act of communication; the speaker’s intentions could
give power to this machinery and be at the same time, as it were, processed by
it. They attached great importance to transitivity, by which they meant more
than the relations between a verb and its object, because they recognized the
dynamic nature of language: that words can not function without power given
them by the speaker’s intention. Transitivity was a relation between
constituents of an utterance, no just between members of different word-class.
The speculative grammarians’ most significant extension of the grammatical
tradition was their enlargement of the concept of syntax (10, p. 466).
Grammar is postulated to define the relations between
the deep semantic structures and the surface structures. Sanctius concentrates
on syntax: “Oratio sive syntax est finis grammaticae” (The sentence, i.e.
syntax, is the aim of grammar) (11, 42).
The purpose of the sentence is to express a composite
mental concept and to generate a complete sense in the mind of the hearer.
“Finis grammaticae” may also be read as “the end of grammar”, as it was
customary to see rhetoric as the continuation of syntax, and to regard syntax
as, so to speak, straddling the fence between grammar and rhetoric. In Book IV
we find a discussion of the relation between surface structure (oratio
figurata) and semantic structure (oratio naturalis) (11, 42-43)
The syntax then proceeds without hesitation towards
the final distinction between “logical form”, which is both historical and
systematic (synchronic), on the one hand, and surface form on the other. The
difference is, however that this time the transformations from semantic to
surface structure do not apply to word forms, but to sentence structures (11,
p.43).
La comparaison des deux
ouvrages de Sakkaki et Ibn Haldun ( Miftah-al-ulum et
Muqaddima) montre que le noyau dur de la linguistique arabe est constitué de la
qrammaire et de la rhétorique. La grammaire (nahw) se décompose en deux
parties : l’une, syntaxique, est homonyme du tout, ce qui révéle sa
primauté sur l’autre, morphonologique (sarf ou tasrif). Nahw et tasrif ont en
commun le caractère régulier (qiyasi) des expressions linguistiques et la
rhétorique est aussi une consruction essentiellement bipartite. Nahw et maani
sont compliquées par l’apparition dans les textes rhétoriques de l’expression
maani-n-nahw qui fait interpréter le ilm al-maani comme une sémantique de la
syntaxe .
The comparison of both works of Sakkaki and Ibn Haldun
(Miftah-al-ulum and Muqaddima) shows that the hard core of the Arab linguistics
is constituted of grammar and rhetoric. Grammar (nahw) decomposes into two
parts: the one, the syntactic, is homonymous of the whole, what reveal its
primacy on other one, morphonologic (sarf or tasrif). Nahw and tasrif share the
regular character (qiyasi) of linguistic expressions and rhetoric is also a
principally bipartite construction. Nahw and maani are complicated by appearance
in rhetoric texts of the expression maani-n-nahw which makes interpret the ilm
al-maani as the semantics of the syntax (12, p.312-313).
Grammar and rhetoric present different orientations to
the role of figurative language: in grammar it is deviation from a proper
“norm” of “correctness” and “proper words”, and in rhetoric it is amplification
of form and meaning. These orientations carry over, broadly speaking, to each
discipline’s perspective on the nature and production of poetic fiction as
whole. As we will show here, grammatical thought provides the terms for theories
of what fiction does as a special kind of representation and deviation from
truth. Rhetorical theory, on the other hand, is concerned with the form that
representation actually takes: the generic and stylistic properties of texts,
the artifice and effect of structure. In other words, the grammatical
orientation can be said to define what poets do in terms of the standards of
what is truth and what is fiction; the rhetorical model presents a complementary
vision of how poets accomplish their aims, in a generative sense. We should not
see these as merely parallel perspectives: they are mutually reinforcing, along
the same lines that grammatical and rhetorical thought continually inform each
other. They interact in producing an understanding of fiction as a total
enterprise (1, p.35).
References:
1. Copeland
R., Sluiter I.
Medieval Grammar and Rhetoric: language Art and Literary Theory AD 300-1475.
2.
James Jerome Murphy. Rhetoric in the middle Ages: a history of rhetorical theory
from
3. Plett
Heinrich F.. Literary Rhetoric: Concepts –Structures –Analyses. BRİLL,
2009, 232 p.
4. Meisami Julie Scott, Starkey
Paul. Encyclopedia of Arabic literature, volume 2, Taylor and Francis, 1998,
857 p.
5. Roque Maria Angels,
Amir-Moezzi Mohammad Ali, El İslam plural, Icaria Editorial, 2003, 421 p.
6. Abdul-Raof Hussein.
Arabic rhetoric: a pragmatic analysis.
7. Kensei Sugayama, Hudson Richard A.. Word grammar: new perspectives on a theory of
language structure. Continuum International Publishing Group, 2006, 232 p.
8. Waltke Bruce K., O’Connor Michael
Patrick. An introduction to biblical Hebrew syntax. EISENBRAUNS, 1990, 765p
9. Deardorff
Darla K. The SAGE Handbook of İntercultural Competence. SAGE, 2009, 542 p.
10. Michael Ian. English Grammatical Categories: And the Tradition to
1800.
11. Pieter
A.M. Seuren, Western linguistics: an historical introduction, Wiley –Blackwell, 1998,
570p.
12. Pierre Larcher. Les relations entre la linguistique et les autres
sciences dans la société arabo-islamique / Sylvain Auroux. History of the
language sciences: an international handbook on the evolution of the study of
language from the beginings to the present, volume 2. Walter de Gruyter, 2000, pp. 312
– 318
14. www.aub.edu.lb/fas/arabic/Pages/study.aspx
Abbasov Idris Əziz oğlu
X Ü L A S Ə
Bəlağət modeli
elə bir tərzdə işləyir ki, müxtəlif linqvistik
əməliyyatlar fərqli dil layihələri üzərində
hazırlanaraq nitqin bəlağət vahidlərini (fiqurlarını)
əmələ gətirir.
Müəllif göstərir ki,
burada əməliyyat üsulları transformasiya metodları kimi
təzahür edərək addımbaaddım ilkin dil
normasını (qramatikallığı) ikinci
dərəcəli dil normasına (bəlağətliliyə)
çevirir.
Аббасов
Идрис
Азиз оглы
Р Е З Ю
М Е
Риторическая
модель
работает
таким
способом,
которым
различные
лингвистические
операции
спроектированы
на различные
языковые проекты
и там производят
риторические
единицы
(риторические
фигуры)
речи.
Автор
указывает,
что оперативные
способы действуют
здесь как
способы
трансформации:
они преобразовывают
шаг за шагом
первичную
языковую
норму (грамматикальность)
во вторичную
(риторичность).
Açar
sözlər: bəlağət modeli,
qrammatiklik, bəlağətlilik, fenomenoloji, onomasioloji
Ключевые
слова: риторическая
модель,
грамматикальность,
риторичность,
феноменологически,
ономасиологически
Key words: rhetorical model, grammaticality,
rhetoricity, phenomenologically, onomasiologically
Rəyçi: F.e.d,
prof. Xeyri N. Əl-Abbasi
Nigar
Ch.Veliyeva
LEXICO-SEMANTIC VARIATION IN THE MODERN ENGLISH LANGUAGE
Today there are from three to six thousand languages,
considerably more than existed millennia ago. They presumably derived from
earlier ones. Through a scholarly process called reconstruction, where known
existing forms are used to reconstruct earlier and unattested forms perhaps of
the parent language, each language can invariably be traced back to earlier
stages. Reconstruction has definitely proved that Spanish and French have
derived from Latin, so that general sources like encyclopedias record the fact
without qualification. History explains why Spanish, rather than French or
Portuguese, is the language of Puerto Ricans, Cubans and Mexicans.
With the importance of English in the world today and
the demand to teach learners a working command of English to satisfy various
communicative needs in their life, English, undoubtedly, plays a great role in
the globalization.
Some people think that using a foreign language to a
certain extent is violating their own national identity. Language should not be
linked too closely with national identity. Language is especially important in
the age of globalization for communication. Every language has its place in the
system and no languages threaten the place of the national language. So much
people learn English because of the economic globalization.
Today the modern linguist recognizes and accepts
without value judgment the existence of language varieties, such as regional
dialects and social dialects. Here again school traditions have tended to
emphasize a single correct standard form, to inculcate that standard and to
downgrade variations. Linguistics acknowledges as a social fact that a certain
dialect may be treated by society as a standard form – British English,
standard North American English, and is regarded as prestigious by some members
of a society as for example, King’s English, Oxford accent, whereas another is
treated as socially inferior or condemned as “provincial, lower class, vulgar”.
But the interest of the linguist can be focused without condescension or
condemnation, or non-prestigious as well as prestigious language
varieties.
But it is necessary to mention that linguists in
recent decades have become more and more interested in the language of people
who by a rigid conception of a standard language don’t talk properly, as for
example: the language of foreigners. Since
It is important to note that communication enabled by
the Internet is even less tied to standard forms of English, as communication
in English, is exchanged between partners in both English speaking and non
English speaking countries. One needs to evaluate just how important learning
standard and nonstandard usage of the phrases. But first of all we’d like to do
some historical linguistic excursion.
After Queen
Two other familiar themes persisted during the early
decades of the twentieth century: linguistic nationalism and widening lexical
differences between American and British speech. Mencken’s title “the American
Language” (1919), is borrowed from Webster’s title “An American Dictionary of
the English Language”. Mencken went considerably further than Webster,
predicting that the divergence of American would soon make it and English
mutually unintelligible. The four major sources of Americanisms were continuing
to pour words into the lexicon, although borrowing was not quite as extensive
as in the Renaissance. By his fourth edition (1936), Mencken was even more bombastic:
world events had denigrated
Mencken may have overemphasized the American tide, for
British dialect continued its own sturdy development after 1900. Joseph
Wright’s “English Dialect Dictionary” in 6 volumes (1898-1905) and “English
Dialect Grammar” (1905) list British dialectal expressions seldom found in the
The computer-based project is expected to store up to
five million word-slips, many of which will naturally be repetitions of the
same word. Unquestionably this important work will discover many American
elements not occurring in British speech and writing.
We shouldn’t be surprised that each individual’s
speech is somewhat different from that of every other English speaker. The
human organism is both complex and unique, and each person’s language and
personality is his very own. Native
speakers of English differ considerably from one to another in the use of the
overall language. As we have no particular difficulty in understanding them,
the differences between any two speakers are evidently superficial. The major
syntactic rules are the same for all native speakers of the language. The
variation comes from the minor rules that are surface structure.
Every language has at least one dialect. The dialectal
variations can be conveniently grouped into three broad kinds or components:
phonological, semantic and syntactic. The differences between British and
American English raise the question of regional and social dialects. Because
the Middle English dialects have continued historical development in
When we consider the American dialects it is useful to
note that they have developed primarily from the original settlers’ speech
according to region. Speaking about American regional dialects we can mention
that there are clear lexical distinctions:
pail bucket bucket
spider skillet skillet, frying
pan
swill slop slop
whippletree singletree singletree
you you-all you-all
darning needle snake feeder snake doctor, mosquito hawk
Metropolitan influences and social variations within
single region complicate the three broad belts of regional dialects. Cities
like
We must emphasize that some people erroneously
generalize Negro speech as a nonstandard social dialect. Really, Negro speech
isn’t a separate dialect of American English at all, and certainly many blacks
speak Standard English. It’s as impossible to characterize black speech as it
is to characterize white, although the Southern dialect is probably used by
most blacks in the
When we speak about nonstandard speech we must take
into consideration that the difficulty is compounded by the fact that what is
acceptable and what is unacceptable vary significantly with the situation and
the audience.
It is also important to notice that the already
complex problem of nonstandard social dialects is complicated for anyone whose
first language is not English. Unknowingly, he substitutes elements of his
native language. Thus, there are some phonemic substitutions.
The well-known fact is that there will be some
differences in every speech community. Otherwise, we must recast our definition
of the term “language” as man’s creative possession endowing each individual
with a unique idiolect. One person will always know some words that his
neighbor doesn’t know. There are several kinds of necessary lexical variations.
Despite the existence of the special lexical
variations and of regional and social dialects, dialectal differences remain
superficial. They may be somewhat narrower in the future. For one thing, the
international spirit after World War II has apparently stopped the diverging.
Heretofore, the general history of languages has been the eventual separation
of dialects into mutually unintelligible tongues. We don’t know how many
languages there are now. Probably there are not nearly as many as the three thousand
to six thousand estimated today, some of which have millions of speakers. If we
count only native speakers, Mandarin Chinese comes first with 460 million,
followed by English with 250 million. Hindustani has 160 million; Spanish, 140
million. Russian is fifth, with 130 million. In order, there follow German, Japanese,
Arabic, Bengali, Portuguese, and French. Italian is the twelfth largest, with
55 million.
The trend toward dialectal separation seems to have
been reversed. English, one of the five United Nations languages, is used by
Americans, Britishers, Egyptians, Indians, South Africans, and many other
people at the UN. Sometimes speeches are broadcast around the world. The UN has
its own radio station in
There are some commonplace American words then unknown
in England, along with their British equivalents equally unknown in the United
States: apartment – flat; baby carriage – pram; beer – lager; biscuit – scone;
carnival – fun fair; cracker – biscuit; dry goods – drapery; fall – autumn;
flashlight – torch; French fries – chips; gas – petrol; holdup man – raider;
ice cream – ice; line – queue; movies – flicks; newsstand – kiosk; oatmeal – porridge;
overcoat – greatcoat; potato chip – crisp; racetrack – race course; subway –
underground; truck – lorry, and so on.
For instance, the British say “in hospital” instead of
“in the hospital”, and “the government are” instead of “government is”. Americans
immediately notice these syntactic differences just as Englishmen note the
American structures. In an oversimplified sense, the English spoken in the
As we know,
various situations, different interests, occupations or social roles demand
different uses of language. A number of concepts are employed in linguistics,
especially in that branch of linguistics which relates the study of language to
the study of society, sociolinguistics to indicate these functional variations
and choices within one language: style, register and code.
As English is no more complex than other languages, it
has several features which may create difficulties for learners. Any document
written in Global English will be grammatically correct and relatively easy for
international readers to understand. Important differences exist between plain
English and Global English. A problem with plain English is that no standard
specifies plain English. Global English readability is dependent on the
following two things: the number of words in a sentence and the number of mini
words in a sentence. Some scientists specify a mini word as word of one, two or
three letters. Long sentences and mini words cause many of the problems that
international readers have. The principles of Global English are easy to use
after some practice.
The
Bibliography:
1.
Gordon, Raymond G. Ethnologue: Languages of the World. 5-th edition,
2. Hans Köchler, “Education and Intercultural
dialogue”, A Philosophical Perspective I.P.O. online Publications, 2008,
http:/i-p-o.org/koechler-education-dialogue-IOP-OP-2008 htm.
3. Veliyeva N.Ch. İngilis dilinin Amerikan
və Britaniya variantlarının leksik-qrammatik
xüsusiyyətləri. Dil və
Ədəbiyyat.İSSN-1038.Language and Literature.
Язык и Литература.
Nəzəri, Elmi, Metodik jurnal.
Международный
Научно-теоретический
журнал 3
(41). Bakı, 2004.
РЕЗЮМЕ
Лексико-семантическая
вариативность
в
современном
английском
языке
Представленная
вашему
вниманию
данная статья
посвящена
изучению употребления
английского
языка в
Британии и
США.
Исследование
специфических
особенностей
британского
и американского
вариантов
английского
языка является
полезным для
методики
преподавания
данного
языка.
X Ü L A S Ə
Müasir ingilis
dilində leksik-semantik variativlik
Diqqətinizə
təqdim olunmuş bu məqalə Britaniyada və ABş-da
ingilis dilinin işlənməsinin təhlilinə həsr
edilib. İngilis dilinin Britaniya və Amerika variantlarının
işlənməsinin spesifik xüsusiyyətlərinin tədqiqi
bu dilin tədrisi metodikası baxımından
əlverişlidir.
Key words:
the present-day English language, linguistic nationalism, peculiarities of British-American
varieties of English, borrowings, non-standard speech.
Абыйева
Vалидя Gярай
гызы, Sултанов
Zцлфцгар Mящяррям
оьлу
МЦАСИР
ИНЭИЛИС
ДИЛИНДЯ БЯЗИ
ГЕЙРИ-СТАНДАРТ
ФЕЛ
ГРУПЛАРЫ,
МЯСДЯР ВЯ
ФЕЛИ
СИФЯТЛЯРИНДЯ
ГЯДИМ
ГРАММАТИК
ФЯРГЛЯРИН
ИТМЯСИ
Инэилис
дилинин
тарихи бойу
фел сиситеми мцяййян
гайдалар
ясасында
инкишаф
етмиш, бюйцк
дяйишикликляр
нятижясиндя садяляшмиш,
низамланмышдыр.
Синтаткти
формаларда
олан фел
сиситеми йени
грамматик
категорийаларын
тясириля хейли
эенишлянмишдир.
Мялум
олдуьу кими,
аналитик
формалар
мцряккяб
формалардыр
вя онлар ики
вя йа даща чох
сюздян ибарятдир.
Аналитик
форма бир
ващид, бир
сюзцн грамматик
формасы кими
чыхыш едир.
Тарихи
бахымдан
аналитик
формаларын
щяр биринин
юз грамматик
вя лексик
мяналары
олуб сярбяст
сюз
групларындан
ямяля
эялмишдир.
Сярбяст сюз
групларынын
аналитик фел
формаларына
кечмяси,
дяйишикликлярин
гаршылыглы
ялагя, мяна
вя
функсийаларыны
ифадя едир.
Бу просесин
бир щиссяси
морфолоэийа,
диэяр
щиссяси ися
синтаксися
аиддир. Йяни,
бу просес
дилин
синтактик
сявиййясинин
морфолоъи
сявиййяйя
кечмясини
ифадя едир.
Аналитик
формалары
инкишаф
етдирмяк
цчцн, ян гядим
дюврдян
гайдаладан
истифадя
олунмушдур.
Артыг Гядим
Инэилис дили
(ГИ) дюврцндя
бязи фел
груплары
шяхсли вя
шяхссиз формалардан
ибарят олуб,
аналитик
формаларда инкишаф
едяряк, стереотип
ифадя щалыны
алмышды. Лакин
ону да
демялийик ки,
онларын сон
гурулушу, аналитик
фел формалары
вя фел
системиня
дахил олма
тарихи Орта
Инэилис дили
дюврцнцн сонларына,
бязи
формалары
ися Еркян
Йени Инэилис
дили (ЕЙИ)
дюврцня
тясадцф едир.
Онлар йалныз
о заман фел
системинин
щиссяси щесаб
едилир ки,
башга
гурулушун
яксиня олан
гайдалы
гурулуша
малик олсун
йени грамматик
мяналар
ифадя етмяк
цчцн
истифадя едилсин.
Диггяти
жялб едян
анлардан
бири дя вахты
иля аналитик
форма вя
йахуд форма
бирляшмяляри
фелин бир
йарым
системиндя
олмуш вя сонра
башга
йарымгруплара
кечмишдир.
Беляликля,
фелин битмиш
формалары
илк дяфя
сярбяст
синтактик
формаларын
индики вя
кечмиш
заманларын
мяжщул
нювляринин
индикатив,
сонралар
эяляжяк
заман, васитяли
вя вситясиз
формлрындан
йаранмышдыр.
Бу демяйя
ясас верир
ки, чохсайлы
аналитик
формалар
охшар сярбяст
фел
групларындан
ямяля
эялмишдир.
Гаршылыглы
тясир вя йени
нюв формалар
онларын фел
системиня
дахил
олмасыны шцбщя
алтына алыр.
Бу инкишаф
тарихляри мцбащисялидир.
Гядим
инэилис дили
(ГИ) дюврцндя
фел системи мясдяр
вя ики
сифятдян
ибарят иди.
Онлар фели
хцсусиййятляриндян
даща чох исми
характер
дашыйырдылар.
Мясдяр гядим
исми фел
кими, диэяр
фелляр ися
фели сифят
кими шифащи
нитгдя ишлядилирди.
Щяр ики
фел Орта
Инэилис дили
(ОИ) дюврцндя садяляшдирилди.
Она эюря ки,
фел системи
фели дяйишикликлярдян
чох исим
системинин
дяйишикликляриня
дащ уйьун
иди. Йени
грамматик фел
категорийаларынын
тарихи
ишкишафы вя
аналитик формалар
бунлара
мисалдыр.
Онларын
инкишафынын
цмуми
цсулларыны
мцяййян
етмяк мцмкцндцр.
Йяни феллярин
исми хцсусиййятляринин
азалмасы вя
фели
характер дашымаларыны
мцяййян
етмяк олар.
Мясдяр
дяйишилмиш
формайа ГИ
дили дюврцндя
уьрамышдыр,
мясялян, ГИ
дили
дюврцндя writan вя writanne сюзляринин
щяр икиси бу
дюврдя written кими
ишлянмиш,
сонда ан (ян)
шякиличиси
дцшмцш вя
Йени Инэилис
дили (ЙИ) дюврцндя
write кими ишлянмякдядир.
ГИ дили
дюврцндя
ишлянмиш мясдярин
яввялиндя
олан то
сюзюнц истигамят
(тяйинат) вя
йа мясдяр
мяналарыны
ифадя едирди.
Сонракы
дюврлярдя о
юз сюзюнц
габилиййятини
итиряряк
мясдярин
формал
яламятиня
чеврилди.
Орта
Инэилис дили
(ОИ) дюврцндя,
садяжя олараг
мясдярля
ишлянян то
щиссяжийи
щеч бир мягсяд
ифадя
етмирди. ГИ
дили
дюврцндя
мясдярин
мянасыны
гцввятляндирмяк
цчцн то
мясдяр
щиссяжийиндян
яввял фор
сюзюнц
ишлядилирдир.
Мясялян:
To liven in dlit was evere his wone.
(To live in delight was always his habit). (YI)
… Conterbury thay wende,
The hooly, blissful martir for to sake.
(… to Conterbury they went in order to seek the holly blissful martur)
(Chaucer).
Фор то-да
сонракы
дюврлярдя юз
мягсяд
мянасыны то
кими итирди.
Щяр ики
фели сифят юз
щл, жинс вя
кямиййят фярглярини,
щямичинин
зяиф вя
гцввятли щалланма
цсулуну
сифятляр
кими итирди.
Онлар Еркян
Орта Инэилис
дили (ЕОИ)
дюврцндя
артыг бу
иткилря
уьрамышдылар.
ОИ дили
дюврцндя индики
заман фели
сифят
(партижипле
Ы) формасы
хцсуси мараг
доьурур ки,
бу да диалект
фяргляриня
эятириб
чыхарыр.
Жянуб вя
Мидланд формасы,
щямин
диалектлярдя
олан индики
заман фели
сифят
формасы-инэ
(е) шякилчиси
васитясиля,
башга диалектлярдя
ися-инде вя –енде
васитясиля
дцзялдилирди.
Ядяби инэилис
дилиндя
Жянуб вя Мидланд
формасы
башлыжа йер
тутур.
ОИ дили
дюврцндя –инэ
сонлуьу иля
дцзялян индики
заман
(Партижипле
Ы) фели
сифяти (слупинэ
(е)), ГИ дили
дюврцндя –унз
вя –инз
сонлуглары
иля дцзялян
фели исим
формасына
уйьун
эялирди.
Лакин ГИ дили
дюврцндя
онлардан
йалныз бири
–инэ (слеепинэ)
горунуб
сахланмышдыр.
Фели
сифятя фели
исмин
охшарлыьы
йени фел-жерунд
вя щямчинин
давамедижи
заман формаларынын
инкишафы
цчцн
ящямиййятли
олду
Кечмиш
заман фел
сифяти (Партижипле
ЫЫ) ГИ дили
дюврцндя
фелин ясас формаларындан бири
иди ки,
фяргли
олараг зяиф
вя гцввятли
феллярдян
дцзялдилмишдир.
Зяиф
феллярдя
кечмиш заман
фели сифятинин
(Партижипле
ЫЫ) дентал
суффиксляри
вар иди вя о,
кечмиш заман
фел кюкцндян
фярглянмирди.
ГИ дили
дюврцндя
батщед щям
кечмиш заман,
щям дя
кечмиш
заман фели
сифяти формасында
ишлянирди.
Гцввятли
феллярдя
бунлар –ен
сонлуьу
мцасир
инэилис
дилиндя дя ишлянир,
мясялян:
сщакен,
форэоттен вя
с.
ОИ дили
дюврц
мятнляриндя
кечмиш заман
фели сифяти (Партижипле
ЫЫ) бязян И-, у-
префиксляри
иля
ишлядилирди,
мясялян: ГИ
дилиндя
Ы-рунне,
у-фаллен; ЙИ
дилиндя рун,
фаллен кими
ишлядилир. Бу
да ГИ дили дюврцндя
зе-
префиксинин
давамыдыр ки,
зярфлйиб и-йя
чеврилмидир.И-,
у-
префиксляри
ГИ дили
дюврцндя о
гядяр дя
важиб
дейилди вя о,
ЙИ
дили дюврцндя
юз
ящямиййятини
тамамиля
итирмишдир.
Нитг
щиссяляриндяки
бу
дяйишикликляр
ясасян ХЫ вя
ХВЫ ясрляр
арасында баш
вермишдир. Бу
бюйцк дяйишикликлярин
тясири иля
бир чох
нязяриййяляр
мейдана эялмишдир.
ХЫХ срдя
инэилис дили
морфолоэийасынын
садяляшмяси,
фонетик
дяйишикликляр
сон сяслярин
ихтисарына
сябяб олду.
Фонетик
зяифлямя
грамматик
формалары фяргляндирмякдя
чятинлик
йаратды вя
сюз бирляшмя
цсуллары
чятин сюзюнлц
ифадяляр
сырасы эятирди.
Щямин нязяриййяляр
бу нюв
ифадялярин
грамматик
сонлугларынын
итмясиндян
габаг узун
мцддят эениш
шякилдя ишлядилмясини
инкар едирди.
Бундан башга,
бурада
диггят
йалныз
фонетик
дяйишикликляря
(вя фонетик
сябябляря)
йюнялир вя яняняви
тарихи
хцсуси
грамматик сявиййядя
щесаба
алымырды.
Бязи
алимляр
инэилис
дилинин
грамматикасында
дяйишикликлярин
харижи ялагялярин,
хцсусиля дя
скандинавийа
дилляринин
тясири иля
изащ едир,.
Онлар гейд
едирляр ки,
скандинавийа
юлкяляринин
мцдахилясиндян
сонра,
инэилис вя
скандинавийа
диалектляри
бир-бириня
гарышмышды.
Гаршылыглы сурятдя
баша дцшмяк
цчцн, сюз
кюкляринин
мцяййян
олунмуш тяляффцзц
ясас
эютцрцлцрдц.
Сюз
сонлуглары ися
о гядяр дя
ясас дейилди.
Она эюря дя
сонлуглар
тядрижян
ихтисар
олунду вя
сонралар
истифадя
олунмады.
Бу нязяриййя
дцзэцн сайылмыр.
Биринжиси,
она эюря ки,
сонлугларын
зяифлямяси,
итмяси щяля
скандинварларын
Британийайа
эялмяздян
яввял, йяни
ГИ дили дюврцндян
(вя щятта
цмуми Эерман
истиласы дюврцндя)
чох-чох яввял
баш вермишди.
Икинжиси,
гейд
едилмишдир
ки, харижи
тясир, бир гайда
олараг, сюз
дцзялтмякдян
башга,
дилчилийин
щеч бир сащясиня
тясир етмир.
Лакин
диллярин
гарышыг
олмасы, дилин
грамматик
гайдаларында
цмуми
дяйишикликлярин
олмасы иля
мцшащдя олунур.
Буна эюря дя
гарышыг дил
йазы
гайдасында
фасиляйя
эятириб
чыхарыр.
Ону да
гейд етмяк
лазымдыр ки,
О.Жесперсенин
тяклиф
етдийи
«Инкишаф нязяриййяси»
адланан
нязяриййянин
ашкар
зяифлийи
мцяййян дяряжядя
мяшщур иди. О,
гейд едирди
ки, «….аналитик
грамматика
системи
синтетик грамматикадан
даща
прогрессивдир
вя бу, эяляжякдя
башга диллярин
тясириндян
дя ола биляр.
Артыг
инэилис дилиндя
бу
дяйишиклик
баш
вермишдир».
Бу нязяриййя
«йцксяк» вя
«ашаьы» кими
сящв тясниф едилдийи
цчцн,
хцсусиля дя
форма
дцзялдижи
мянада ишлядилмяси
фикри сябябиндян
инкар едилди.
Гейд едя
билярик ки, диэяр
инкишаф
етмиш
диллярин
(мясялян, рус
дилиндя) тарихиндя
дяйишмя
просесляри
йазылы сурятдя
верилмишдир.
Бу диллярдя
аналитик
формалар
синтетик
формаларла
явяз
олунмушдур.
Башга бир
нязяриййя
сюз
сонлугларынын
итмясини
«функсионал»
сябяблярля,
грамматик
мяна вя йахуд
дяйишмя
шяраитини
грамматик
«йцк»-лярин
тясириля
изащ едир.
Беляликля,
исимлярин
сонлуглары,
сюзюнляринин
ишлядилмяси
иля ядагядар
олараг
лазымсыз
сайылырды.
Жинс билдирян
сифят
сонлуглары,
яэяр исмин
жинси йохдурса,
мянасыз
сайылырды.
Она эюря дя
онлар
асанлыгла
бюлцня вя
йахуд дцшя
билярди.
Алимлярин
фикринжя
«Инкишаф
нязяриййяси»ндян
башга,
йухарыда
эюстярилян
нязяриййяляр
гисмян дцз
сайылыр.
Беляликля
мцхтялиф
фикирлярин
гаршылыглы
тясири
нятижясиндя
щягиги
грамматик гайдалар
йаранды.
Фонетик
ихтисар вя
аналитик
мяналарын
ямяля
эялмяси,
гядим
тарихдян баш
верян дяйишикликляря
тясир етди.
Щятта
лингвистик
гарышыглыг
кифайят
гядяр
просеси
сцрятляндиря
билир. Лакин
сябябляр
арасында
биринжиси вя
башлыжасы ясас
грамматик
фяргляр вя
онларла бирликдя
гейри-ясас
кими
ишлядилянляр
цчцн
грамматик
сявиййянин
дахили яняняси
ясасында
ващид вя
цмуми формал
мяналарын
щазырланмасыдыр
(сонунжуйа
аид сюзюнц иля
ифадя
олунмуш щал
формасы кими
артыг вя
щямчинин
итиб
грамматик
категорийа
формасыдыр.
Мясялян, жинс
категорийасы).
Мялумдур ки,
щятта дяйишикликлярин
фонетик
иткиси сечмя
принсипи
цзря цзря
апарылырды.
Яэяр дяйишиклик
ясас кими
тягдим едилирдися,
о горунуб
сахланылырды,
мясялян исмин
жяминдя вя
кечмиш заман
фели
сифятиндя олан
–ен кими.
Мцхтялиф формал
мяналарын
йердяйишмяляри
ГИ дили
дюврцндя
ващид форма
иля ишаря
едилирди. Бу
гайдалар
грамматик системдя
дахили яняня,
бюйцк
цмумиляшмя
вя абстракт
яксликляр
сябябиндян йаранмышдыр.
Беляликля,
ики ифадя,
йяни сюзюнлц
ифадя вя сюзюнцсцз
васитяли щал формасы
ейни мянаны
ифадя етдийи
цчцн, бу формалар
лазымсыздыр.
Щалбуки,
онлары бир цмуми
форма иля
–сюзюнлц
ифадя кими
ишлятмяк
олар. Ейниля,
исимлярин
жямлик сонлугларыны
мцхтялиф
сонлуглар
явязиня –ес
шякилчиси
иля
эюстярмяк
олар. Бу да сонлуглардан
даща
мцкяммял
цмуми
гурулуш
оларды (фонотек
жящятдян
сабит –ес
горунуб
сахланмышдыр).
Эерман
дили групуна
дахил олан
бцтцн дилляр
морфолоъи
гурулуш вя
аналитик
мяналарын
ишлядилмясини
асанлашдырмыг
цчцн
гайдалара
маликдирляр.
Лакин
башга
диллярдя,
инэилис дилиндя
олдуьу кими
гайдалар
йохдур. Бу
ону сцбут
едир ки,
бцтцн эюстярилян
амилляр,
бирляшмя
ямялиййатларына
эюря мющкямдир.
Эцжлц
фонетик
дяйишикликляр,
грмматик системин
дахили
яняняляри вя
харижи
тарихи шяраитляри
дя буна сцбутдур.
ЯДЯБИЙЙАТ
1.
Смирнитски
А.И. «Инэилис
дилинин
тарихи» (Орта
вя Йени Инэилис
дили дюврц),
МДУ, 1965.
2.
Жесперсен
О. «Проэресс
ин Ланэуаэе»,
Ленинэрад 1894.
3.
Брук
Г.З. «А Щисторй
оф Енэлисщ
Ланэуаэе»,
Ленинэрад, 1958.
4.
Стуарт
Робертсон.
«Девелопмент
оф Модерн Енэлисщ»,
Ленинэрад 1946.
СУММАРЙ
The article is about the historical changing and loss
of ancient qrammatical differences in non-standard verb groups, infinitive, and
participle in Modern English.
The author shows the changings,
ways and historical development of the
verbs. These changings had begun from early times of the English history. He
noted that this process expresses transition of syntactical level into morphological
one. Under the influence of this process there formed new analytical forms in
grammar.
РЕЗЮМЕ
Эта
статья об
исторический
изменений и
потеря
древние
грамматические
различия в
нестандартных
глаголов,
инфинитиве и
частицей.
Автор
показывает
изменения,
пути и исторические
развития
глаголов. Эти
изменения начался
с ранние
времена
истории
английского
языка. Он отмечает,
что этот
процесс
выражает
переход синтаксический
уровень на морфологический.
Под влияние
этого
процесса формировался
новые
аналитические
формы в
грамматике
современного
английского
языка.
Ачар сюзляр: yазмаг;, yатан, sилкялямяк, титрятмяк
Ключевое
слова:
писать,
,спящий, купаться,
тряст
Key word: writah,sluping ,bathed
Ряйчи: АТУ
Харижи
дилляр
кафедрасынын
мцдири,
досент
З.Ш.Мяммядова
Arif Rza oğlu Yunusov
MÜASIR TÜRK ŞEIRINDƏ LEKSEMLƏR
Müasir türk şeiri,
süjet və quruluş
olaraq digər bütün yazılı
əsərlərdən fərqlı
bir mətin növü yaradır. Şairlər poetik bir bütün yaradarkən, sözlərin seçmə (paradigmatique) və birləşdirmə (syntagmatique) səviyyələrində yaratdıqları səs və
anlam bağlılıqları nəzərdə
tutulur. Bu səbəblə, sintaktik baxımdan elliptik (elliptique) və çox vaxt kəsintili (discontinu) bir şərhin gözləndiyi bu mətin növündə,
sözlərin mətiniçi və mətinxaricı göndərmələri şaquli və
üfüqi oxumalarla ortaya
çıxa bilir.
Bu məqalədə,
Ahmet Hamdi Tanpınar’ın “Şiirlər” başlıqlı kitabındakı şeirlər[1], dilçilik, morfoloji və semantik (énonciation) məfhumları dilçilik yöntəmlərindən yararlanaraq aydınlaşdırılmağa çalışılacaq və
şeirlər arasındakı
bağlantılar dəyərləndiriləcəkdir.Tanpınar’ın
“Şiirlər” kitabında yer alan şeirlərin tamamı
şeir mövzusu, poetik aləm (dünya)
və
zaman qavramı
açısından eyni ana səviyyələr üzərinə yerləşdirilmişdir. Bu məqsədlə
seçdiyimiz şeirlər haradasa
tək bir uzun
şeir kimi oxuna bilməkdədir.
Şeirlərdəki söz varlığı
da sanki bir sınaq ya da təsdiqləmə
istənmiş kimi, əyani olaraq az sayda sözdən ibarət olmaqdadır.
Bilindiyi kimi, dil iki ana səviyyə
üzərində gerçəkləşdirir. Bir yandan,
hər xatib, üfüqi səviyyədə,
bir-birinin yerinə keçəbiləcək sözlər arasından seçimlər edir;
digər yandan, seçilən sözlər üfüqi səviyyədə
ard-arda gələrək bəlli bir sintaktik vahid yaradır. Sözlü əlaqədən digərinə
fərqliliklər göstərən bu səviyyələr, dildə, xüsusən də yazılı dildə,
daha böyük bir diqqətlə gerçekləşdirilir[2]. Bu nöqtətən baxıldığında, Tanpınar’ın
şeirlərində iki fərqli yönlə qarşılaşırıq:
a) seçmə
səviyyəsindəki yaxınlıq
b) birləşdirmə səviyyəindəki yaxınlıq
Bu yazıda, Tanpınar’ın bütün
şeirlərini dünya,
zaman, şəxs və
əlamət baxımından incələrkən bu iki səviyyədən hərəkət edəcəyik.
Şeirlərdə
yer alan bütün maddi varlıqlar
/Yer,
Gök ve Dəniz/ ya da /Kara, Hava və Su/ aləminə aiddir və haradasa bu üç aləm arasında eyni bağlar vardır. /Yer/ ilə
ilgili varlıqların çox bitki
(çiçəklər və
ağaçlar) və
heyvan növlərindən ibarət olmaqdadır; /Gök/ ilə bağlı varlıqlar quşlardan, göyüzünü yaradan mənzərədən (“bulut, ay, yıldız, güneş”) və
hava axımlarından
(“rüzgar, fırtına, kasırğa, kar”) olmaqdadır; /Dəniz/ aləmində isə /su/ ilə
bağlı sözlər (“su, çeşme, pınar, havuz, dere, göl, nehir, deniz, dalga, köpük, göz yaşı, balık, yosun”), dəniz vasitələri (“gemi, yelkən, dənizaltı”) və“
” isə mətinlərdə işlənmiş olan sözləri göstərməkdədir.
Ahmet Hamdi Tanpınarın şeir dili və
aləmi dənizlə
torpağı bir-birinə
bağlayan təbiət və
mədəniyyətlə bağlı sözlər (“kıyı, kumsal, rıhtım, sahil, Boğaz”) yer almaqdadır.
Tanpınar’ın heç usanmadan yenilədiyi bəlli saydakı sözün oxucunu da yormamasının səbəbi, hər sözün hər yenilənişində
özəl bir sintaktik biçimi içində
yer alaraq yeni bir
əlamət yaratmasıdır. Yenilənən sözlər poetik açıdan
ələ alındığında, qavramların bir-birinə cəmləndiyi gözlənir. Tanpınar
şeirinin fərdiliyi də,
az sayda sözü eyni beytdə
iki ya da üç anlamı
birləşdirəcək şəkildə ard- arda düzməsində ortaya
çıxır. Bunu bir neçə örnəklə göstərək:
(gök + yer): “gök bahçesi” (“tılsımlı
gülleri gök bahçesinin”
- “Gezinti”, s. 45), (dəniz + yer): “dəniz mağarası” (“Bir dəniz mağarası
qədər kuytu və serin”-
“Hərşey Yerli Yerində”, s. 53). Ahmet Hamdi Tanpınarın şeir dili və
aləmi(dəniz + yer + gök): “Her an değişiır, yelkən, gül, kanat”
(“Raks”, s. 88) misrasında, “yelken”, /deniz/e, “gül” /yer/e, “kanat” /gök/e aid sözlər olaraq yan -yana yer alır.(yer
+ gök + dəniz):
“Bir gül kasırgası kimi engində” (“Raks”, s. 88) misrasında “gül” yeri,
“kasırga” göyü,
“engin” dənizi çağrıştıraraq üç aləmi birləşdirir[3].
Birçox misrada bir araya gələn üç dünya çox zaman da xəyal bir aləm yaradır. Təbiət və mədəniyyətin iç -içə verildiyi “Bir Heykel
İçin” başlıqlı şeirdən alınan aşağıdakı misralarda üç dünya və zaman,
/düş/ səviyyəsində birləşir:
Toplanmış ay ışığı, yüzen tek su nerkisi
Hiç akmayan bir zaman nehrinin sularında
Ne uçan bir kırlangıç, ne sedef
kumsalında
Ateşler püskürerek dolaşan bir ejderha
(s. 35)
Digər tərəftən,
Tanpınarın şeirində “boşluq” da bir dünya olaraq
göstərilir. Burada iki növlü boşluq xatırlanır: /ben/in
içindəki boşluq və içində yaşadığı (“yüzdüyü”)
boşluq. Xüsusən zamana və /ayna/ əlamətine
bağlı olaraq, /ben/in içində olduğu dünya çox zaman
/boşluq/ qavramıyla səciyyələnir.
Məsələn:
“Yavaş yavaş aydınlanan / Bir
denizaltı alemi, / Yosunlu bir boşluktan/ Çekir kendine beni.”
(“Yavaş Yavaş Aydınlanan”, s. 17) ; “Bütün pınarlardan
içsen ne çıkar? / Hep aynı boşluğu bize tekrarlar, / Bağrında bir bıçak
yarası boşluk, / Simsiyah kesilir gözünde ufuk,/” (“Güller ve
Kadehler”, s. 61).
“Zaman”ın Tanpınarı ən çox
məşğul edən qavram olduğu şeirlərində
aşkar görülməkdədir. Çünki
şeirlərdən bir qisminin başlığında
belə /zaman/ sözləri yer
almaqdadır: “Ne İçindeyim
Zamanın”, “Sabah”, “Sabaha karşı”, “Yollar Çok Erken”, Bütün
Yaz”, “Karışan Saatler İçinde”, “Bursa’da Zaman”, “Bir Gün İcadiye’de”, “Akşam”.
Başlıqlar xaricində, şüurlu bir biçimdə Tanpınarın
bütün şeirlərində zamanla bağlı bir çox söz
keçməkdədir. Seçilən zaman, çox vaxt axşam saatı ya da
sabahın ilk anları; mövsüm olaraq da bahardan daha çox
payızdır[4].
Maddi və mədəniyyət zamana
bağlı olduqca çox adlandırma şeirlərdə yer alsa
da, bunlarla yanaşı subyektiv bir zaman da mövcuddur.
Tanpınarın /zaman/ında bir yandan xəyal, digər
yandan mətni bir xüsusiyyət
vardır. Maddi və mücərrəd, xəyali və dini,
mədəniyyət və dini göndərmələr,
Tanpınarın subyektiv zamanı şeirinə keçir. Bu
zamanın gerçəktən xəyala, kəsintisiz və düz
şərhdən poetik şərhə keçişi yuxuya
yaxın bir röya durumu ilə maddi, hissi və qavramlar qəti
bir röya pərdəsinin arxasında yer alırlar. Zaman
qavramı Tanpınarda İnsan - Aləm
qarşılığında və Ömür - Kader - Ölüm üçlüyü içində varlıq
göstərir. Sonsuzluq olaraq axan
və insanların eyni adlarla bölümlədiyi maddi zamanın
qarşısında, bir tək insanın
yaşadığı subyekti zaman durmaqdadır. Bir insanın
ömrü, bir insanın ölümü, ölmə zamanı və tək bir
insanın, içində yaşadığı zamanı
algılaması xəyal-poetik bir zamana daha yaxındır.
Tanpınarın çox zaman
əvəzləmələrlə dilə gətirdiği
“zaman” qavramı, digər yandan bəzən /canlı/,
bəzən də /insan/, bəzən isə /sıvı/
və çox dəfə də /maddiləşmiş/ bir
zamandır. Örnəklərə baxıldığında,
Tanpınarın zamanının çox zaman izləyici, hətta xüsusən maddi zaman
əlamətlərində kubist bir əlamət
daşıdığı düşünülə bilir. Zaman sərt bir
maddə kimi bölünür, parçalanır və bu parçalar yenidən
qarşılaşdığında zaman olgusuna yeni bir görünüm
və həcm qatır. Ayrıca /xəyal zaman/ın
izlənimci keyfiyyəti olduqca
çox şeirdə “an”larla şərh edilir. “Ey eşiğinde bir anın / Durmadan değişen
şeyler!” (“Yavaş Yavaş Aydınlanan”, s. 19) ; “Sonra irkilirim birden / Bittiği an
bu röyanın/” (“Səsin”, s. 41); “O
dərin sükutların aydınlattığı anlar” (…) “Gül, ey
bir ana sığmış ebediyet röyası!” (“Gül”, Ahmet
Hamdi Tanpınarın Şeir Dili və Aləmi s. 85).
Tanpınarın zamanı, şeirlərindəki ümumi və
hakim havaya uyğun olaraq, tilsimli və möcüzəvi anlardan olmaqdadır[5].
Yuxarıda da qeyd edildiyi kimi, şair
bəzən bir tək misrada zaman və dünya eyniliyini bir araya
gətirir: “Bugünün rüzgarında
yıkanan mazi gülü (/Dağılır yaprak yaprak hayalindeki
suya/ Bir başka gözle bakarsın
ömür denen uykuya…”) (“Bir Gün İcadiye’də”, s. 77). Burada yer
alan beş sözün /zaman/ və /dünya/ içindəki dağılımını
və düzülüşünü, ayrıca zamanın hava, su və toprağı
(yeri) birləşdirən və bunlarla birləşən bir
örnəyi olaraq ortaya çıxışını göstərə bilirik.
Bunun yanında Tanpınar,
şeirlərində önə
çıxardığı bütün mişahidələri ikili ya da üçlü qarşılıq biçimində
bir tək şeirdə bir araya gətirə bilməkdədir;
məsələn /təbiət-mədəniyyət/,
/yer-gök-dəniz/, /zaman-dünya/, /önce-şimdi-sonra/,
/burası-orası/, /ömür-ölüm/, /düş-gerçek/. Bu tutuma bir
örnək olan “Bir Heykel İçin” şeirində, bir
mədəniyyət nümunəsi olan “heykel” olduqca çox qavramla bir
araya gələ bilir. Bu
şeirinin tamamını alıntılayaraq, hər misrada
və şeirin bütünündə ortaya çıxan qavram birlikdəlik
və qarşılıqlarını, seçmə və
birləşdirmə səviyyəsində göstərək:
1 Tahtadan
ve yumuşak rüya işçiliğinde
(maddi – mücərrəd; təbiət –
mədəniyyət)
2 Bu
kadın başı her an biraz daha derinde, (insan – zaman – dünya)
3 Daha
hülyalı, dalgın, ümitsizce özü
4 Toplanmış
ay ışığı, yüzen tek su nerkisi (gök – su – yer; canlı -
təbiət)
5 Hiç
akmayan bir zaman nehrinin sularında
(zaman – su)
6 Ne
uçan bir kırlangıç, ne sedef kumsalında (gök – yer – deniz)
7 Ateşler
püskürerek dolaşan bir ejderha
8 Uzakta
yeşim rengi bir ufkun kenarında
(yer – gök)
9 Bir
başka akşam gibi açılıp gülsün diye (zaman – insan)
10 Derinleşen bir bahçe lotus çiçekleriyle… (mədəniyyət –
təbiət)
11 Ne de başka bir remiz uçsuz
bucaksız Çindən,
(mədəniyyət – dünya – mədəniyyət)
12 Gülümsüyor ölümün sonsuzluğu içinden (insan – ölüm – zaman)
13 Gülümsüyor
vaktiyle nasıl gülümsediyse
(insan – zaman)
14 Ömrünün sabahında ümide ve sevgiye.” (canlı – zaman – insan)
“Bugünün
rüzgarında yıkanan mazi gülü”/zaman/ /hava/ /su/ /zaman/
/topraq/ şeirində
baş vurulan və birbirine göndərmədə bulunan 12 qavram
istifadə sıxlığı və yerinə görə
sıralandığında, ən çox yenilənən
qavramın yeni /zaman/ olduğu anlaşılmaqdadır.
Başqa bir deyişlə, /Zaman/ qavramı, Tanpınarın
çox şeirində olduğu kimi, digər bütün qavramları
qurşayan və əhatə edən, ayrıca bunlarla
sürəkli bağlantı içində olan bir üstqavram olaraq ortaya
çıxmaqdadır.
Ümumi olaraq, şeirdə “ben”
əvəzliyinin açıqca istifadə ya da sezdiriminə çox
rastlanır. Buna qarşılıq, xatib subyektin kimliyi poetik
əlamətlərlə fərqlı görünümlərə
bürünə bilir və belə yaradıcı şəxs ilə
gerçək şəxs bir-birindən çox dəfə ayrı
düşə bilir[6].Tanpınar’ın
37 şeirində mətnin səviyyəsində şəxs
obyektinə yer vermədən, xatib subyektinin yalnızca
izləyici ya da axtarıcı olan şeirlərin sayı
sadəcə 7- dir:
“Uyanma”, s. 25;
“Bir Heykel İçin”, s. 35; “Defne Dalı”, s. 57; “Uyku Sularında”,
s.68;“Dönüş”, s. 83; “Raks”, s. 88; “Akşam”, s. 89.
Ancaq bu şeirlərdə də xatib
subyektin səsi, zaman və dünya içindəki yeri aşkar
eşidilməkdədir- /ben/,
“şimdi” -”burada”. Məsələn “Uyanma” adlı
şeirdə “bu”, “uzak”, “uzaklaşan”, “yaxınlaşan”
istifadələri subyektinin bulunduğu yerə (/burada/), “bu
akşam, bu tenha saati ömrün” istifadəsi isə subyektin
zamanına (/şimdi/) göndərmə edər və bunlara görə
anlam qazanır: “Bu akşam, bu
tenha saati ömrün, Uzak selvilerin arkasında gün. Nəsr mətinlərində bu şəxs “xaric öyküsel
anlatıcı” olaraq adlandırılır. Bu şeirdə italik olaraq
gösterdiğimiz sözlər söyləmin ifadə edildiyi zaman və
dünyanı, yəni şifahi
durumunu ortaya çıxaran əlamətlərdir və söyləmin subyektivə də
bu növ göstəricilərdə dərin süjetdə
birləşir. Məsələn “bu akşam”da yer alan “bu”
sifəti, subyektin söz yaradıcılığı prosesinə
işarə etməkdədir. Ayrıca “uzak” sifəti, ancaq bir
söyləm subyektin olduğu yerə görə anlam qazanır. Eyni
şəkildə “uzaklaşan”, “yaklaşan” felləri də
bunu işlənən subyektin ortaya çıxaran
örnəklərdir.
Bu güneş
döşenmiş bahar bahçesi,
Suyun uzaklaşan, yaklaşan sesi.
Ve yanık türküsü dalda bülbülün
Ateşten çemberi üstünde gülün.” (“Uyanma”, s. 25)
Şəxs göstəricisinin mətnin
arxasına gizləndiyi bu 7 şeirin xaricində qalan digər
30 şeirdə, “ben””biz”; “sen”-”siz” obyekti bəlli biçimdə
mətnin səviyyəsində yer alır. Ancaq bu obyektin
əlaməti və kimliyi şeirdən- şeirə
dəyişkənlıklər göstərir. Belə ki:
/Sen/ çox şeirdə bir qadını
göstərir, ancaq ümumilıkdə müstəqim dəyişmə
(métonymique) bir bağlılıqıyla bir üz, çiyin, saç,
tən, kirpik, baxış, təbəssüm və səs olaraq
maddiləşir. Bunun xaricındə, bu örnəklər “Bir
Heykel İçin” (s. 35) şeirindəki “Bu qadın başı”,
“Raks” (s. 88) şeirindəki “bu qadın vücudu” ilə
bütünlənir[7]. Tanpınarın, /zaman/ı
axtarırkən qurduğu parça-bütün bağlantısını,
burada da bir qadın təxmini üçün uyguladığı
anlaşılmaqdadır. Şair bütünü parçalarla anlatmaq istər
və oxucu ancaq şeirləri bir-birinə
birləşdirdiyində bəlli- bəlirsiz bir qadın
əlamətini (ya da xəyalını) bütünləmiş
olur. “Sen” kimi zaman da cansız
bir işarəyə
bağlanır: sen = “billur avize” -
“aydınlığın həndəsəsi” (“Yavaş
Yavaş Aydınlanan”, s. 17); “sarışın buğday”
(“Şeir”, s. 23). Bəzi şeirlərdə isə, “sen”in
doğrudan ya da başqa sözlə “ben” ilə
eyniləşməsi anlaşılmaqdadır. (“Siyah Atlar”, s.
33) (sen = ben). /Ben/ kimi zaman əvəzləməli bir
şərhlə, xatib subyektinə dəyişik kimlıklər
qazandırır. Məsələn: “ben” = “Mavi Kartal” (s. 21); “ben” = “yıldız kervanı”
(s. 43). Eyni şəkildə, “biz” əvəzliyi də
birdən çox işarəsi olduğu anlaşılır: “Biz”
= “ben” + “sen” (Məsələn,
“Bütün Yaz”, “Gezinti”, “Bursa’da Zaman”, “Hatırlama”…
şeirlərində olduğu kimi.)“Biz” = /şairlər/
(“Şeir”, s. 23). “Biz” = /ölmüş insanlar/ (“Selam Olsun”, s. 30). Bir
tək bu şeirdə “biz”, ötə dünyadan səslənən
insanların bütünü için işlənılmışdir (“biz” =
“dönmiyen gemilər”).
/Siz/ əvəzliyı mətnin
səviyyəsində yer almasa da, “Adımızı soran,
arıyan var mı” sualının yönəldildiyi topluluq olaraq
bu dünyadakı insanlara dolaylı bir səslənişlə,
/biz - siz/ qarşılığı qurulmuştur.
Ayrıca,
“Yavaş Yavaş Aydınlanan” adlı şeirdə,
“Dinləyin gelir səsi / Arılarla
böceklərin”
misralarında /siz/, doğrudan oxucuya bir səsləniş
olaraq algılanır[8].
Bəzi
şeirlərdə isə, “Biz”in “ben”dən başqa
kimləri ya da nələri qapsadığı tam
olaraq anlaşılamamaqdadır.
Şəxslərlə bağlı olaraq buraya qədər
apardığımız araşdırmaları bir tabloda
göstərirsək, Tanpınar şeirində /sen/in digər
şəxslərdən, xüsusən də şeirdə çox
sıx işlənən /ben/dən daha çox işlənildiyi
daha yaxşı görülə bilir.
Tanpınarın şeirlərindəki
xəyal zamana və aləmə çox zaman bir “ayna”
əlaməti müşayiət edər. Olduqca çox şeirdə
görülən bu poetik əlamət, hər dəfə
fərqlı qavramlarla işlənərək ya da
bağlaşaraq dəyişik işlər yüklənir.
Məsələn:
Boşluq - Ayna: “Bir
qadın başı duvardan / Uzanmış gülüır bana, /
Gülüır ta uzaklardan / Sabahın boş aynasına” (“Sabaha
Qarşı”, s. 29) Sınır - Ayna: “Sonra irkildim birden /
Bittiği an bu röyanın, / Geçmiş kimi, farketmeden / Öbür yüzüne
aynanın …” ( “Səsin”, s. 41). Buradakı /sınır/
anlayışı çoxyönlü bir iş qazanır: ayna, bir yanda iki
dünya və iki zamanı (anı) birbirindən
ayırırkən, digər yanda
düş
ilə gerçək olanın arasına girməkdədir.
Hayal
- Ayna: “Silinir aynadan hər nazlı xəyal, / Arzuların
Bu
örnəklərdə görüldüyü kimi, bildiyimiz tək dünya olan bu
dünyanı Tanpınar, şeirlərində aynanın başqa
yanından baxaraq anlatmaqdadır; “aynasına yansıyan
şeylər ya yarı xəyal anılar, ya da silik hayallerdir”[9].
Başqa sözlə, Tanpınarın “ayna”sı, gündəlık
gerçeklikdəki yansıtma işindən olduqca uzaqlaşaraq,
daha çox anıların canlanması anını başladan bir
qavrama dönüşməkdədir, digər bir deyişlə,
ayna,belə işlənməkdədir:
Keçmişi yeniləyən və xəyal
törədən bir yaddaş, /ben/in xatirəsi. Belə aynaya
baxan /ben/, hər özü yerinə,
/sen/i görür ya da arar. Digər tərəfdən aynanın sirr
qismi, türkçədəki iki anlamı da qapsayaraq, /gizemli bir
ötə/ qavramını yaradır; bu /ötə/ isə
Tanpınar üçün gah röyanın ötəsi olan
yarıoyanıqlıq halı, gah həyatın və ölümün
ötəsində yer alan mifik bir aləm olaraq maddiləşir. Bu
bağlılıqları iz, dünya və söz subyekti
baxımından aşağıdakı şəkildə
ifadə edə bilirik:
Tanpınarın yaratdığı bir növ
xariqələr dünyası içində yer alan varlıqlar çox zaman
göz qamaşdırır, çünki parlar və ya təbiətin
verdiyi gözəllikləri üzərlərində toplayırlar.
Məsələn:
“Bax, mücevher
kanatlı bir kuş olmuş / Quru yapraqların
telaşında güz “asıl maviliğe, iç doya doya / Denizin yaldızlı laciverdini,” (s. 86);
“Birden değişdi ve yahut / Bir
kuş gerindi dərində” (s. 89); “Gümüş
çıplaklığı bir başqa bahar / Olan vücudunu ondan
gizləmə” (s. 15); “Və hangi el boş gecedən /
Uzattı bu altın tası” (s. 19); “Ateşlər püskürerek
dolaşan bir ejderha / Uzakta yeşim rengi bir ufkun
kənarında” (s. 35); “Yıldızların altın bahçelerindeyiz,
/ Ebediyetinle geldik dizmisra.” (s. 23); “Akşamın mercan
dalları kimi / Suda olgunlaşan röyası…” (s. 27); “Bir altın
uçurum dərinləşmədə / Və məçhulə
doğru süzüldü kervan” (s. 59); “Pençelərimdə /
Asılmış bir zümrüt kimidir hayat” (s. 21); “Bu akşam yeni
geldin, gülümsedin dərində / Bin
elmas parıltısı
və mahrem mırıltıdan” (s. 87).Yeni bu
əfsanə aləmi içində “kadeh”in özel bir yeri vardır:
“Bu cümbüş, bu bahar… Çılgın öpüşler / Mercan kadehleri,
gizli gülüşlər…” (s. 37); “Bir gül, bu karanlıqlarda / Sükuta
kəndini mərcan / Bir kadeh
gibi sunmada / Zamanın aralığından.” (s. 43);
“Dövülmüş altından veya mücevhər, / Birbirine benzer bütün
kadəhlər…” (s. 61); “Billur bir kadəhe benziırdun sen /
Uzanan yüzünlə bu parıltıya!” (s. 45).
Bu örnəklərdən də
anlaşıldığı kimi, şair yeni
əvəzləmə ilə düz dəyişməni bir arada
işləməkdədir: “Kadeh”in parıltılı və dəyərli
əlamətləri eyni zamanda və bəlkə də daha çox
/içki/ye göndərmədə bulunur
və ortaya içərən - içərilən
düzdəyişmə bağlılığı çıxar. Digər
tərəfdən qədəh-içki
bağlılığı, içkinin təsiri (sarhoşluk
halı) ilə bütünlənir.
Şeirlər adlı kitabdakı şeirlər bir yandan söz seçimi
və birləşmələri, digər yandan poetik aləm
baxımından incələndiyində, Ahmet Hamdi
Tanpınarın əslində bütün insanlar kimi dar, maddi və
ümumi bir dünyada, hüdudları müəyyənləşmiş, sirr
və maddi bir zaman içində yaşarkən, yaradıcı
subyektin təsiriylə yaratdığı xüsusi bir poetik dillə oxucusunu
subyektin, tək və xəyali bir dünya və zamanın
içinə çəkdiyi qəribsənməz.
Tanpınar’ın şeiri çox zaman
boşluqdan, olumsuzluqdan yola çıxaraq varlığa, xəyali
bir aləmə açılır. Məsələn, röyada
gerçəyi ələ keçirir, gecənin qaranlığında
isə aydınlanmanı. Bu şeirləri yaradırkən
fərdi və xüsusi bir dünya axtaran subyektin içində
yaşadığı /uyku
halı/ haradaysa istənilən, gözlənən, hüzur yaradan
bir durum olaraq çıxar qarşımıza. Gerçəkdən
də Tanpınar, şeir
anlayışını “En uyanık bir gayret ve çalışma
ile dilde rüya halini kurmak” (Aktaran: Batur, 1992) şəklində
açıqlarkən röya qavramını ön plana
yerləşdirir. Digər
yandan, Tanpınarın poetik dilindən yayılan “musiqi”, onun
poetik dil yaratmadakı bacarığı ilə maddi bir varlıq qazanır. Çünki Kaplan
(1983) da Tanpınar’ın şeirlərindəki musiqi və
yaratdığı xüsusi poetik əlamətlərini
önəmlə vurğulayır. Şairin özü də, musiqiyə
verdiyi önəmi “Her çehre, her
hatıra bize kendi hususi nağmesiyle gelir. Onu yeniden yaşamak
için bu sesi bulabilmek lazımdır” (Tanpınar, 1977, s. 22)
sözləriylə açıqlamışdır. Tanpınar eyni
məqaləsində ayrıca, musiqi ilə röya
qavramlarını yeni maddi varlıqlarla bir arada
xatırlayır: “Hakikat şu ki, nereden ve nasıl
gelirlerse gelsinler, bugün bende musiki ilə temasın
doğurduğu üç şəkil var ki, ayrı ayrı ruh
hallerini karşılar: nağmeden bir ağaç, nağmeden bir
yükseliş, nağmeden bir yüz... Üçü de ani bir duyuş altında
şekillenmiş üç rüyadır.” Şeirlərində
aşkar etdiyimiz bu cəhətlər, Tanpınar, duyğuları
şeirə dönüşdürə bilən, anlıq algıları
maddiləşdirə bilən müşahidəçi bir şair
olaraq təqdim oluna bilir. Son
olaraq, əslində çox şeirinə hakim olan /hüzün/ halı, şairin
təbii dillə yaratdığı güclü və fərdi poetik
əlamətlərlə və xüsusən də səs uyumuyla
oxucusunda xoş bir duyğu yarada bilməkdədir.
Qısacası, Tanpınar özünə xas bir şeir dünyası
yaratmışdır, bu da Kaplanın bu xüsusda
təfərrüatlı incələmə kitabının
adına keçmişdir. Üzərində durduğumuz bütün
qavramları yekunlaşdırmalı olursaq,Tanpınar
şeirində dünya eyniliyi içində yer alan/yer/, /gök/ və
/dəniz/ eyni dərəcədə önəm daşımaqda
və
dəfələrlə
birlikdə işlənməkdədir; təbiət/
örnəyi /mədəniyyət/ örnəyindən öncə
gəlməkdədir;/zaman/ qavramı önə çıxaraq, digər bütün qavram və
varlıqları qapsayan bir əlamət qazanmaqdadır; /maddi
zaman/ ilə /subyektin zaman/ birləşərək,
əlamət - duyğu - xəyali bir /poetik zaman/
yaratmaqdadır; /zaman/ qavramı “canlı, insan, irreal, maddi”
kimi fərqlı xüsus qazanmaqdadır;/sen/ işarəsi,
/ben/dən öncə
gəlməkdədir; ayna əlamətiylə
birləşdiyində də, /ben/ aynanın qaranlıq, sirr
qismində yer alırkən, /sen/ aynanın üzündə
görünən bir xəyal olaraq ortaya çıxmaqdadır; şair dəfələrlə müşahidəçi,
yer- yer kubist bir tutum nümayiş etdirərək, qavram və varlıqları parçalar
halında ayrı -ayrı düşünüb bir araya gətirməkdədir.
Ədəbiyyat
1.Balpe J.-P. (1980). Lire la
poésie.
2.Batur E. (yayına haz.)
(1992). Antalyalı genç kıza mektup. Ahmet Hamdi Tanpınar’dan
seçmeler. İstanbul: Süjet Kredi Yayınları.
3.Delas D. ve Filliolet J. (1973).
Linguistique et poétique.
4.Groupe M (1990). Rhétorique
de la poésie.
5.Kaplan M. ( 1983).
Tanpınar’ın şeir dünyası. İstanbul: Dergah
yayınları.
6.Meschonnic H. (1970). Pour
la poétique I. Paris: Galkard, Le Chemin, .
7.Riffaterre M. (1978,
Fransızca çeviri için: 1983). Sémiotique de la poésie.
8.Tanpınar A. H. (1977).
Şiir ve Rüya II, Edebiyat üzerine makaleler. İstanbul: Dergah
Yayınları.
9.Tanpınar A. H. (
1999). Şiirler. İstanbul: Süjet Kredi Yayınları.
Abstract
Leksems
in the Modern Turkish Poetry
This article aims at presenting Ahmet Hamdi
Tanpınar’s poems, (thirty-seven altogether) found in his 1961 collection,
Poems, as a long poem. Tanpınar’s poems are analyzed from the points of
view of poetic space, time, characters, and images. In this analysis, the theory of linguistics,
the lexical semantics, the rhetoric, the theories of the enunciation and the
discourse analysis have been used. In the anthology of poems of Tanpınar,
the sobriety dominates in the
paradigmatic axis, but in the syntagmatic axis, it is the imagination that is underlined. In these poems, the poet created a fabulous
space and time. The space in the paradigmatic axis is composed of “ground, sky
and sea” or “earth, air and water.” On the other hand, in the syntagmatic axis,
various natural and cultural elements such as “sky garden,” “sea cave,” “veils,
rose, wing” figure together in these three spaces. The beings that are located
in this imagined universe possess common semes: jewel, gilded, ruby, silver,
gold, jade, coral, emerald, diamond. Besides, the “emptiness” appears also as
an important space.
Keywords: contomporary, poetic space,
poetic time, poetic characters, poetic image.
Bayram Baxşəli oğlu Əhmədov,
Solmaz Qara qızı İsmayilova
«BAŞ» SÖZÜNÜN İŞTİRAKI
İLƏ FORMALAŞAN FRAZEMLƏRDƏ ÇOXMƏNALILIQ
Azərbaycan
dilindəki «baş» sözü azacıq fonetik fərqlə pratürk
dövründə ba:ş
şəklində olmuş və indiki türk dillərində baş, paş, bas fonetik
tərkiblərində işlənir (6, 85-89). Azərbaycan dilinin izahlı
lüğətində həmin sözün 17 məna növü
göstərilmişdir. Orada ilkin məna belə izah edilir: baş insan bədəninin
kəllə və sifətdən ibarət olan yuxarı
hissəsi: Məs.: Baş
bədənin tacıdır, gözlər onun daş-qaşı
(1, 228-229). Həmin mənbədə baş sözünün
çoxmənalılığına, başqa sözlərlə
yanaşı işlənib məcazi mənalı söz
birləşmələri yaratmasına aid 220-yə
qədər fakt qeyd edilib (1, 229-244). Bunların bir qismini
də frazeologizmlər təşkil edir. Çap edilmiş frazeoloji
lüğətlərdə baş
sözünün iştirakı ilə formalaşmış
frazeologizmlər isə (6, 7, 8, 10) ən çox sonuncu
lüğətdə əhatə olunub və onlar tərcümə
işində faydalıdır. Amma bizim Azərbaycan ədəbiyyatı
və mətbuatından topladığımız frazemlər
isə onlardan qat-qat çoxdur. Somatik söz[10]
qrupundakı leksemlər içərisində bu söz frazeologizm
yaradıcılığında üçüncü yerdə durur. Buna
uyğun olaraq «baş» sözünün iştirak etdiyi frazemlərin
çoxmənalılığı da xeyli işləkliyə
malikdir. Onlar üzərindəki müşahidələr göstərir
ki, bu növ frazemlər bir, iki, üç, dörd, beş, altı və
səkkiz mənada işlənir. «Baş» sözünün
iştirakı ilə formalaşan frazemlərin çox hissəsi
bir frazeoloji mənadadır.
Burada onu da qeyd edək ki, “baş”
sözünün iştirakı ilə formalaşan frazemlər
ətrafındakı sözlərlə
əlaqələnərək müxtəlif dərəcəli
çoxmənalılıq yaradır. Bu vəziyyət ümumən
digər somatik sözləri də əhatə edir. “Baş”
sözünün iştirakı ilə formalaşan frazemləri belə
qruplaşdırmaq olar: bir, iki, üç, dörd, beş, altı, yeddi
və səkkiz mənada işlənənlər.
Bir frazeoloji mənada işlənənlər
Başa
batmaq – anlamaq, dərk etmək.
Fərmanın dedikləri
hələ indi başıma
batdı (Xalidə Hasilova).
Başa
çəkilmək – vəzifəyə qoyulmaq, yuxarı
dəvət edilmək
Bir də
görürsən bir nadan
bəh-bəhlə
çəkilir başa
Di gəl indi yüz il
yaşa (Oqtay Şamil)
İki frazeoloji mənada
işlənənlər
Baş
alıb gəlmək
Birinci
məna – başlamaq.
Bu göz yaşları görəsən
hardan baş alıb gəlir,
harda yığılıb qalıbmış bu vaxtacan (İsi
Məlikzadə).
İkinci
məna – birbaşa.
Gülyanaq elə oradanca baş alıb evə gəldi (Əfqan
Əsgərov).
Baş
çıxarmaq
Birinci
məna – anlamaq, dərk etmək.
Zatən Nəbati şerlərinin
mənasını anlamaq, onlardan baş
çıxarmaq, doğrudan da müşküldür (Salman Mümtaz).
İkinci
məna – bacarmamaq
Şəhər görməmiş
qız xeylağı orada baş
çıxara bilməz (Əli Vəliyev).
Üç frazeoloji mənada
işlənənlər
Başa
çatmaq
Birinci
məna – tamamlanmaq, yekunlaşmaq, sona yetmək.
Bu kəndlərin müharibəsi
1906-cı il 9 avqustda başlayıb, 15 fevralda başa çatmışdı (M.S.Ordubadi).
İkinci məna –
reallaşmaq, həyata keçmək.
O da bu xoş arzuların başa çatmasına sevinirdi (Mir
Cəlal)
Üçüncü məna –
ərsəyə gəlmək, böyümək, yetişmək.
Uşaqlar bu yerdə böyüyüb başa çatdılar (Nurəddin
Babayev)
Baş
açmaq
Birinci məna –
anlamaq, dərk etmək.
Çox vaxt görürəm ki, bizlərdə
millət və dini elə qarışdırırlar ki, heç baş aça bilmirsən (Cəlil
Məmmədquluzadə)
İkinci məna – macal,
vaxt tapmaq.
İşdən baş açan kimi sənə dəyməyə
gəlməli idim, polis idarəsinə çağırdılar
(Bayram Bayramov).
Üçüncü məna –
qəm-qüssədən dil deyib ağlamaq.
Dərd əlindən sinə
yırtdım, baş açdım,
Hicr əlində dadü-bidad eylədim
(«Qurbani» dastanı)
Dörd frazeoloji mənada
işlənənlər
Başa
gəlmək
Birinci
məna – hasil olmaq, tamamlanmaq, düzəlmək
Kişi «iyirmi tümənə başa gələr» deyə
razılıq verdi (Mirzə İbrahimov).
İkinci məna –
əldə etmək, nail olmaq.
Düşmən gözünə mil olacaq
qələbə asan başa
gəlmir (Vidadi Babanlı).
Üçüncü məna –
qurtarmaq, sona yetmək.
Məscidə də üç yüz min manat
lazımdır ki, tikilib başa
gəlsin (Cəlil Məmmədquluzadə).
Dördüncü məna –
yaranmaq.
Bəli, ürəksiz heç bir tutarlı
əsər başa gəlmir
(Süleyman Rəhimov).
Baş
almaq
Birinci məna –
öldürmək.
Qiyas et şəmdən, vəhm
eylə sərxin inqilabından,
Kim ol baş
almağa qəsd etməyincə taci-zər verməz
(Məhəmməd Füzuli)
İkinci məna – getmək,
getməyə başlamaq.
Çənlibelə tərəf baş alanda Koroğlu
qırğı kimi şığıyıb Eyvazı götürdü
(«Koroğlu» dastanı).
Üçüncü məna –
qayıtmaq.
Eşqindən güc alub bu ilhamım
da,
Duyğular qəlbimdə
sellərə dönür.
Ellərin verdiyi arzu, kamım da,
Yenidən baş alıb ellərə dönür (Əhməd Cavad).
Dördüncü məna –
uzanmaq.
Beşinci yüzillikdən
Azərbaycanın şimalında, Şabran çayının sol
sahilində, Xəzər dənizinin yaxınlığında
cənubdan şimala doğru baş
alan ticarət yolunun üstündə ucaldılmış
Şabran şəhəri sonrakı yüzilliklərdə
ölkənin mühüm ticarət və sənətkarlıq mərkəzlərindən
birinə verilmişdir (Mövlud Süleymanlı).
Beş frazeoloji mənada
işlənənlər
Başı
bağlı
Birinci
mənada – aidiyyəti, əlaqəsi olmaq
Cəmi mühəssən ümuratın başı elmə bağlıdır. Heç
əməl yoxdur ki, elmə möhtac olmasın («Əkinçi»
qəzeti).
İkinci
məna – arxası, güvənc yeri olmaq.
Yuxarıda bir adama başı
bağlı olsa? (Tofiq Əfəndiyev).
Üçüncü məna –
üstüörtülü.
Oğlum, başı bağlı danışma (Şahin). O
iş oradaca başı
bağlı qaldı (Sabir Əhmədov).
Dördüncü
məna – bükülüb yapışdırılmış.
Qayıdıb içəriyə
girən Sultan başı
bağlı kağız gətirib (Süleyman Rəhimov).
Beşinci məna –
müəmmalı.
Elə xanım üçün, sən öl,
mən elə bu çalsaqqal vaxtımda Məkkə ziyarətini
qoyub, yarı yoldan qayıdaram. O ki belə başı bağlı səfər ola (Süleyman
Rəhimov).
Altı frazeoloji mənada
işlənənlər
Baş
alıb getmək
Birinci
məna – birdəfəlik, dala baxmadan bir yerdən
uzaqlaşmaq.
Kitabxanaçı abrının
dərdindən fabrikdən baş
alıb getdi (Əli İldırımoğlu)
İkinci
məna – çox olmaq, aşıb-daşmaq, çox yayılmaq.
Yalan saraydan baş alıb
kəndlərə, kəndlərdən baş
alıb saraya gedirdi
(Bəxtiyar Vahabzadə).
Üçüncü məna – axmaq,
axışmaq.
Yazağzı olduğundan Kürün suyu
çoxalmışdı və boz-bulanıq halda haysız-küysüz baş alıb gedirdi (Mustafa
Çəmənli).
Dördüncü
məna – uzanmaq, çox davam etmək.
Onların söhbəti baş alıb getdi (Mehdi
Hüseyn).
Beşinci məna –
uzunçuluq etmək.
Lakin burada bir çox
əsərlərdə baş
alıb gedən təsərrüfatçılıq, ucundan alıb
ucuzluğa aparan dialektlər, təsvir naminə təsvir
yoxdur (Bəkir Nəbiyev).
Altıncı
məna – yüksəlmək, qalxmaq, ucalmaq.
Ulduzlara tərəf baş alıb gedən
çinarların altında dayanmış iki yüzə qədər
cavan atlı kimi isə gözləyirdi (S.S.Axundov).
Səkkiz frazeoloji mənada
işlənənlər
Baş
çəkmək
Birinci
məna – kiminsə halını bilmək üçün onu yoxlamaq, ona
dəyməyə getmək.
Simurq getmişdi, amma arabir gəlib
Simana baş çəkirdi
(«Simanın nağılı»).
İkinci məna –
getmək, yollanmaq.
Mən elə Naxçıvana
gedəndə Nehrəm kəndinə baş çəkməyə özümə borc bildim (Mirzə
İbrahimov).
Üçüncü məna –
gəlmək.
Lakin bu dərnəyin xatirinə
tez-tez buraya baş çəkir
(Məmməd Aslan).
Dördüncü
məna – dolanmaq, gəzmək, hərlənmək.
Siz şeylərə göz olun,
qaranlıq da olsa, mən bu ətrafa baş çəkim (Süleyman Rəhimov).
Beşinci məna –
ucalmaq, yüksəlmək.
Göylərə baş çəkir Göyəzən dağı,
Axşam açıq olur Ayın
qabağı,
Bizim gəlinlərin bayram
qabağı,
Fəsəli yaymağı
yadıma düşdü (Səməd Vurğun).
Altıncı
məna – alovlanmaq.
Sanmanız qanlı dügün, sinə
dəlib, baş çəkmiş,
Şöleyi-atəşi-ahi dili
suzandır bu (Məhəmməd Füzuli)
Yeddinci məna –
gizlənmək.
On taifə çəkdi xirqəyə baş,
Halətlərin etməz oldular
faş (Məhəmməd Füzuli).
Səkkizinci
məna – bağlamaq, sarımaq.
Qızım, Solmaz, - dedi, - niyə
kənarda durmusan? Gəlib başımı
çəksənə (Bayram Bayramov).
Uzun illər boyu Azərbaycan türk
dilində yazılmış mətbu mənbələrdən
topladığımız materiallar üzrə birinci tərəfi
«baş» sözü olan frazeologizmlər çoxdur.
Topladığımız materiallara
görə “baş” sözünün iştirakı ilə işlənən
frazemlərin sayı 780-ə çatıb. Bizcə, bu da son
hədd deyil. Çünki bəzən Azərbaycan türk dilində
yazılmış ədəbiyyat və mətbuatı tam
əhatə edə bilməmişik. Ona görə də
axtarışlar davam etdirilməlidir.
Açar sözlər – somatika, “baş” sözü,
frazeologizmlərin birinci komponenti, frazeoloji
çoxmənalılıq.
Key words
– somatica, word “head”, first component of phraseologisms, phraseological
polysemy.
Ключевые
слова
– соматика,
слово
«голова»,
первый
компонент фразеологизмов,
фразеологическая
многозначность.
РЕЗЮМЕ
В
статье
говорится о
фразеологизмах,
сформировавшихся
при участии
слова «баш»,
входящего в
группу соматических
слов.
Исследование
показывает,
что
большинство
из этих
фразеологизмов
употребляется
в
единственном
значении.
Вместе с тем,
есть и такие,
которые
имеют 2, 3, 4, 5, 6 и
даже 8 значений.
Приводятся
соответствующие
примеры из
художественной
литературы.
ƏDƏBİYYAT
Azərbaycan dilinin izahlı
lüğəti, 4 cildlik, I c., Şərq-Qərb
nəşriyyata, 2006.
1.
Əhmədov B.B.
Azərbaycan dili frazeologiyası: tədqiqlər, problemlər.
Филологический
сборник (К
80-летию со дня
рождения
профессора
Мамеда
Тагиевича
Тагиева),
«Славянский»
Университет,
2001.
2.
B.B.Əhmədov,
S.Q.İsmayılova «Ağız» sözü və frazelogizm
yaradıcılığı. Dil və ədəbiyyat.
Beynəlxalq elmi-nəzəri jurnal, 2009, №1.
3.
B.B.Əhmədov,
S.Q.İsmayılova «Ayaq» sözü və frazeologizm yarazeologizm
yaradıcılığı. Dil və ədəbiyyat.
Beynəlxalq elmi-nəzəri jurnal, 2009, №4.
4.
H.A.Bayramov. Azərbaycan
dili frazeologiyasının əsasları, B.,1978.
5.
Ə.Ə.Orucov.
Azərbaycanca-rusca frazeologiya lüğəti. Bakı, 1976.
6.
H.Baxşiyev.
Azərbaycan dilinin müxtəsər frazeologiya lüğəti,
Bakı, 2004.
7.
N.F.Seyidəliyev.
Azərbaycan dilinin frazeologiya lüğəti, B.,2004.
8.
Q.Ş.Kazımov.
Azərbaycan dili frazeologiyasının ən qədim qatı
(yazıyaqədərki dövr). S.Ə. I c., B., 2008, s.500-554.
9.
N.G.Vəliyeva.
Azərbaycanca-ingiliscə – rusca frazeoloji lüğət, B.2006.
10.
M. M.Mirzəliyeva. Türk
dillərinin frazeologiyası, I c., B.2009.
11.
Q.Ç.Mahmudova. türk
dillərinin frazeologiyası, II c., B., 2009.
12.
Э.В.Севартян.
Этимологический
словарь тюркских
языков, букв.
Б., М., 1978.
Rəyçi: dos.Fikrət Əlizadə
Mahmudova Gülnur Yaqub qızı
ƏRƏB ƏDƏBI DILINDƏ
SUBSTANTIVLƏŞMIŞ SIFƏTLƏR
VASITƏSILƏ YARANMIŞ SINONIMLƏR
Ərəb
ədəbi dilində sinonimlərin yaranma yollarından biri də yalnız bir adı olan bu və ya digər əşyaya aid olan sifətlərin həmin məfhumu ifadə edən isimlərin zaman keçdikcə
onun sinonimlərinə çevrilməsi və ya əşyanın ona xas olan müxtəlif atributlarla adlanmasıdır. Maraqlı burasıdır ki, müəyyən bir müddət keçdikdən sonra həmin sözün əşyanın məhz hansı çalarını ifadə etməsi unudulur və o, sözün tamhüquqlu sinonimi kimi işlənməyə başlayır. Görkəmli
ərəb dilçi alimlərindən biri Ramazan Əbdü-t-Təvvab bu üsulla əmələ gələn sinonim sözlərdən bəhs edərkən buna misal olaraq «qılınc» adının sifət- sinonimlərini nümunə gətirir. Onun fikrincə, «seyf» sözününالقاضب،
الصارم،
الصقيل kimi sinonimləri vaxtilə onun sifəti olmuş və sonradan substantivləşmişlər [10;
319].
Onu da qeyd etmək lazımdır ki, bu yolla yaranan sinonimlər ərəb dilçiliyində ən çox mübahisə doğuran bir kateqoriyadır. Orta əsr dilçilərinin bir qrupunun onları, ümumiyyətlə sinonim hesab etmədiyindən və bu sifətlərin hər birinin öz fərqli məna çalarının olduğunun tərəfdarı olduqlarından artıq bəhs etmişik. Bu məqamda təkcə onu xatırladaq ki, görkəmli orta əsr müəlliflərindən olan tək Cəmaləddin Süyuti bu vahidləri əşyanın ifadə olunmasında sinonim kimi qəbul etsə də, o da bu isimlərin hər birinin digərində olmayan fərqli keyfiyyətləri bildirdiyi ilə razılaşırdı [12;
405].
Müasir ərəb dilçiləri isə bu növ sinonimlərə ikili münasibət bəsləyirlər. Onların bəzilərinin fikrincə, bütövlükdə substantivləşərək, müstəqil şəkildə əşyanın ayrılıqda müəyyən bir keyfiyyətini yox, tam olaraq özünü ifadə edən sifət leksemlər sabit substantivləşmə qanunauyğunluqlarına müvafiq olaraq artıq isim kimi əşyanın adına sinonim kimi çıxış edə bilərlər. Sabit substantivləşmə ilə yanaşı müvəqqəti substantivləşmə anlayışı da vardır ki, bu vəziyyətdə yalnız əşyanın keyfiyyətini bildirən və isimlərlə təyin münasibətində çıxış edə bilən sifətlər iştirak edirlər ki, bu da müstəqil şəkildə sinonim olaraq qəbul olunmur [4; 72].
Burada maraqlı ikinci bir tərəf də, dildə olan bütün sözlərin yox, yalnız məhdud sayda vahidlərin bu cür imkanlarının olmasıdır. Görkəmli İraq leksikoloqu professor Hakim Malik Əz-Ziyadi bu məqamda belə bir fikir irəli sürür ki, bu və ya digər dildə bir əşyanı ifadə edən bir vahidin çoxlu sifət- sinonimə malik olması faktı, onun cəmiyyətin həyatındakı əhəmiyyəti ilə sıx əlaqədardır [11;
130].
Hər hansı bir dildə eyni bir əşya nə qədər çox istifadə olunursa, onun ifadə vasitələrinin adı da bir o qədər çox olur və bu adlar onu müxtəlif tərəflərdən izah edir. Əz-Ziyadi «qılınc» sözünün sinonimlərinə toxunarkən belə yazır: «Heç şübhə yoxdur ki, «qılınc» isminin صفيحة،
خشيب، مهو،
مفقر، ذو
الفقار، عضب ،
حسام ، قاضب،
هذام، بتار،
مصحم، مطبق،
رسوب ، صمصامة، صمصام ،
كهام ، ددان ،
معضد، مهند، وهندى
، هندوانى،
هندوانكى ،
مشرفي kimi adlarının çoxu sifət mənşəlidir. Lakin zaman keçdikcə onlar ifadə etdikləri mənaların daralması nəticəsində vahid «qılınc» isminin sinoniminə çevrilmişlər və bu gün bu vahidləri eşidən heç bir kəs həmin sözlərin ifadə etdiyi keyfiyyətləri heç yada da salmır. Hicrətin dördüncü əsrinə qədər onların ifadə etdiyi keyfiyyətlər çoxlarına məlum idi. Hicrətin beşinci əsrindən sonra bu sifət mənşəli sözlər artıq müstəqil adlara çevrilmiş və «qılınc» sözünün tamhüquqlu sinonimləri olmuşlar [11; 132].
Onu da deyək ki, Sibəveyhinin sinonim sözlər üçün اختلاف
اللفظين
والمعنى واحد şəklində verdiyi izahat bu ya digər formada ondan sonra yaşayıb yaratmış Qutrub, əl-Mübərrəd, ibn Faris, əl-Ənbari, ibn əl-Əsir və əs-Süyuti kimi məşhur dilçilər tərəfindən də işlədilmişdir. Məsələn əl-Mübərrəd yazır:
|
من
كلام العرب
اختلاف
اللفظين
لاختلاف
المعنين
واختلاف
اللفظين
والمعنى
واحد… واما
اختلاف
اللفظين
والمعنى
واحد فقولك:
ظننت وحسبت،
وقعدت
وجلست، وذراع
وساعد، وانف ومرسن... |
[12; 288].
Maraqlı faktlardan biri də budur ki, Sibəveyhinin sinonim sözləri izah edən اختلاف
اللفظين
والمعنى واحد ifadəsinə bir çox alimlərin münasibət bildirmələrinə və ona fərqli terminlərin verilmələrinə baxmayaraq, bu müəyyənləşməyə köklü dəyişiklik etmiş ilk dilçi alim əl-Əsməi (hicrətin 316-cı ilində vəfat etmişdir) hesab olunur. Belə ki, o, öz əsərlərindən birini də elə bu məzmunda yazmış və onu ما
اختلفت
الفاظه
واتفقت
معانيه (özləri müxtəlif, mənaları isə eyni olan sözlər adlandırmışdır [11; 37].
Qeyd etmək lazımdır ki, Sibəveyhinin istifadə etdiyi اختلاف
اللفظين
والمعنى واحد «formaca müxtəlif olan iki sözün eyni məna ifadə etməsi» birləşməsindəki «iki söz» tərkibinin əl-Əsməi tərəfindən ما
اختلفت
الفاظه «formaca müxtəlif olan sözlər» ifadəsi ilə əvəz edilməsi, yəni iki məhdud sinonim sözün məhdud olmayan sinonim sözlər cərgəsi ilə əvəz edilməsi tezliklə ərəb dilçiliyi tarixində sinonim sözlərin toplanması üçün bir təkan rolunu oynadı.
Görkəmli orta əsr ərəb dilçisi əl-Əsməinin sinonim sözləri başqa cür müəyyənləşdirməsi və ona verdiyi yeni təriflər nəticəsində alimlərin sinonim sözlər toplamasının geniş vüsət almasına ötən məqalələrimizdə
də toxunmuşuq. Dilçilər bir çox təbii varlıqların və insan əməyinin bəhrəsi hesab edilən əşyaların adlarını ifadə edən sinonim vahidləri toplayaraq onları « كتاب
العسل » ,
«ﺍﻟﺨﻤﺮ كتاب », «
كتاب
السيف », «
كتاب
الأسد », «
كتاب
الذئب », «
كتاب
الثعلب » və s. kimi başlıqlar altında elm aləminə təqdim etməyə başladılar [11; 39]. Maraqlı cəhət burasındadır ki, belə bir təkan nəticəsində sinonim sözlərin ifrata varılaraq toplanması və eyni bir məfhumu ifadə edən sinonim vahidlərin sayının yüzə, bəzən isə minə çatdırılması barədə bir çox mənbələrdə maraqlı faktlar vardır. Bu baxımdan Əbu Əli əl-Farisi ilə bağlı nəql olunan rəvayət də böyük maraq kəsb edir. Belə ki, rəvayətə görə, bir gün əl-Farisi aralarında İbn Xaləveyhin də olduğu bir qrup dilçinin iştirak etdiyi Seyf əd -Dövlə əl-Həmədaninin məclisində olarkən İbn Xaləveyhin «qılınc» sözünün əlli adının bildiyini söyləyəndə gülümsəyərək cavab vermişdir ki, o, «qılınc» sözünün yalnız bir adını bilir ki, bu da «seyf» vahididir. Bundan qeyzlənən İbn Xaləveyh «Bəs «mühənnəd», «sarim», «husam» və… və… necə olsun» sualına isə Əbu Əli cavabında bildirmişdir ki, onlar ad yox, yalnız və yalnız keyfiyyət ifadə edən sifətlərdir [12; 405].
Bu da
maraqlıdır ki, eyni bir sözün səs tərkibinin dəyişilməsi nəticəsində həmin sözün bir neçə variantının yaranması yolu da substantivləşmiş
sifətlər vasitəsilə söz yaradıcılğı təzahürünə
xidmət göstərir. Biz artıq ötən məqalələrdə
bu üsulun vaxtilə orta əsr ərəb müəlliflərinin əsərlərində
geniş yer aldığından və xüsusilə də, ibn
Cinnin «iki kök nəzəriyyəsi» başlığında olan
müddəalarından danışmaqla onun məşhur هتلت السماء cümləsindəki هتل və هتن fellərinin sinonim- variant kimi qəbul etməsindən bəhs etmişik [11; 82]. Təkrarçılığa yol vermədən təkcə onu demək istərdik ki, bu müddəa bu gün müasirlərin də dilçiliklə əlaqədar əsərlərindəki leksikologiyanın sinonimiya təzahürü ilə əlaqədar araşdırmalarında önəmli yerlərdən birini tutur.
Əslində ərəb dilçilərinin özləri tərəfindən bəzən «ibdəl», bəzən «təbdil», bəzən də «ta’vid» kimi adlandırılan əvəzlənmə hadisəsi ən qədim dil hadisələrindən biridir [13; 60-68]. Bu hadisə ərəb dilin klassik dövrə qədərki mərhələsində, yəni cahili dövründə də mövcud olmuşdur. Ərəblərin tarixinin cahili dövründən bəhs edən qaynaqlarda Hüzeyl qəbiləsinin «fəhfəhə»si, Himyar qəbiləsinin «acacə»si, Təmim qəbiləsinin «ananə»si, Bəkr qəbiləsinin «kəskəsə»si, Qudaanın «camcamə», Təğlib qəbiləsinin «şənşənə»si, Təyy və Əcd qəbilələrinin «tam-tamaniyyə»si barədə geniş məlumatlar vardır [10; 116-130]. Bu leksik hadisələrlə müəyyən tarixi bağları olan əvəzlənmə bu gün müxtəlif formalarda dilin müxtəlif qatlarında təzahür edir. Hər halda bu gün müasir ərəb dilçiləri əvəzlənmə hadisəsinin təxminən üç növünü - fonetik əvəzlənmə, morfoloji əvəzlənmə və leksik əvəzlənməni (الإبدال
الصوتي , الإبدال
اللغوي və الإبدال
الصرفي ) qeyd edirlər.
Məsələn, substantivləşmiş sifətlər
vasitəsilə söz yaradıcılğı təzahürüilə
bağlı müasir Misir dilçi alimlərindən Ramazan Əbdü-t-Təvvabın bu mənada mövqeyi oduqca maraqlıdır. Alim xüsusilə də, «əl-İbdəl» kitablarında bu qəbildən olan sözlərin əksəriyyət təşkil etdiyindən və bir çox dilçilərin bu vahidləri sinonim hesab etmələrindən narahatlığını ifadə edir. Professor yazır: «Heç bir şübhə yoxdur ki, دعس، طعس
، طعز،دعز،
طحس، طحز ،
دعظ، عز د، عصد fellərinin hamısı vahid دعس felinin müxtəlif varintlarıdır və biz burada «əl-ibdəl» və ya «əl-qəlb» hadisələri ilə rastlaşırıq. Həqiqətdə isə onlar sinonim deyildir [10; 320].
Müəllifin fikrincə, eyni vəziyyət isimlərdə və fellərdə olduğu kimi sifət mənşəli vahidlərdə də ola bilər. Məsələn, hər hansı bir əşyanın ən aşağı keyfiyyətlisinə الحثالة «əl-hisələ» deyilir. Bu sözün ، الحفالة ، الحذالة ، ،الحسالة
الحصالة variantları da yox deyildir və onlar birincinin sinonim vahidi hesab oluna bilməzlər.
Məsələ burasındadır ki, sinonimlərin yaranmasının əsas üsullarından hesab olunan bu hadisə - substantivləşmiş
sifətlər vasitəsilə söz yaradıcılğı
zamanı bəzən sözün səs tərkibinin dəyişməsi, həm də onun ifadə etdiyi mənanın dəyişməsi ilə müşahidə olunur. Təkcə onu qeyd etməliyik ki, sözün səs tərkiblərinin dəyişməsi bir çox hallarda müxtəlif cür adlansalar da, əsasən «əl-ibdəl» və «əl-qəlb» hadisələri kimi təyin olunan qrammatik dəyişikliklər olmaqla müəyyənləşir [4; 151]
və bu yolla yeni forma kəsb etmiş belə sözlərin artıq sinonim olub-olmaması məsələsi ərəb dilçiliyində ən çox mübahisə doğuran bir məsələdir.
İbrahim Ənisin gəldiyi bu qənaətin doğru bir nəticə olduğunu hesab etmək mümkün olsa da, öz növbəmizdə onu da deyə bilərik ki, səs əvəzlənməsi ixtiyari bir təzahür olmayaraq, müəyyən fonetik qanunlar çərçivəsində baş verən bir dil hadisəsidir və bu qanunlar da müasir ərəb dilçiliyində əsasən dörd istiqamətdə tədqiq edilir:
1)
ət-Təmasül
2)
ət-Təcanüs
3)
ət-Təqarüb
4)
ət-Təbaüd
1.
Ət-Təmasül «bə», «tə» və «sə» hərflərində olduğu kimi həm məxrəc, həm də keyfiyyət baxımından eynilik deməkdir.
2.
Ət-Təcanüs «dəl» və «ta» samitlərində olduğu kimi məxrəc baxımından eynilik, keyfiyyət baxımından fərqlənmə deməkdir.
3.
Ət-Təqarüb bir neçə cür olur:
3.1. «Ha»
və «hə» hərflərində olduğu kimi hərflər məxrəc baxımından yaxınlaşır və keyfiyyət baxımından eyniləşir.
3.2. «Ləm» və «ra» hərflərində olduğu kimi hərflər həm məxrəc, həm də keyfiyyət baxımından yaxınlaşır.
3.3. «Dəl» və «sin» samitlərində olduğu kimi hərflər məxrəc baxımından yaxınlaşır, keyfiyyət baxımından uzaqlaşır.
3.4. «Şin» və «sin»də olduğu kimi hərflər keyfiyyət baxımından yaxınlaşır, məxrəc baxımından uzaqlaşır.
4.
Ət-Təbaüd də iki qismə ayrılır:
4.1. «Nun»
və «mim» hərflərində olduğu kimi hərflər məxrəc baxımından uzaqlaşır və kefiyyət baxımından eyniləşir.
4.2. «Mim»
və «sad» samitlərində olduğu kimi hərflər həm məxrəc, həm də keyfiyyət baxımından uzaqlaşır [13; 216-217].
Onu da deyək ki,
daha bir müasir dilçi Əbdül Vahid Əli Vafi isə öz növbəsində sözdüzəltmənin üç əsas növünü göstərir. Bunlarالاشتقاق
العام (ümumi sözdüzəltmə), الاشتقاق الكبير (böyük sözdüzəltmə) və الاشتقاق الأكبر (daha böyük sözdüzəltmə) adlanır [ 15; 172-180].
Doktor Ramazan Əbdüt-t-Təvvabın rəyinə görə isə sözdüzəltmənin yalnız iki növü vardır. Alimin fikrincə bunlar الاشتقاق
الأصغر və الاشتقاق
الأكبر üsullarıdır [10; 241].
Biz sözdüzəltmənin elmi ədəbiyyatdan məlum oduğu kimi bəzən dörd, bəzən üç, bəzi hallarda isə iki başlıqla təsnif olunan növləri, eləcə də, müxtəlif dilçilərin müxtəlif cür də adlandırdıqları الاشتقاق
الصغير və الاشتقاق
الكبير və ya الاشتقاق الكبير və الاشتقاق
الأكبر haqqında geniş danışmaq niyyətində deyilik. Çünki, adı çəkilən başlıqlar haqqında göstərdiyimiz məxəzlərdə lazımi qədər məlumat vardır. Biz sözdüzəltmənin sinonimiya ilə birbaşa əlaqəsi olan yalnız iki növü, الاشتقاق الكبير və الاشتقاق
الأكبر haqqında danışmaq istərdik.
Müasir ərəbşünasların fikrincə, sinonimlərin əmələ gəlmə yollarından biri də «əl-iştiqaq əl-əkbər» və ya «əl-iştiqaq əl-kubar» hesab olunmalıdır [10; 296, 4; 56]. Bəzi ədəbiyyatlarda bu üsul başqa adla «əl-qəlb əl-luğavi» (leksik metateza) kimi də qeyd olunur. Buradan belə məlum olur ki, ərəb dilçiləri «əl-qəlb» istilahına «əl-luğavi» təyini artırmaqla onu müxtəlif nitq hissələrinə xas olan kateqoriyaların köməyi ilə ifadə olunan və paradiqmatik münasibətlərə xidmət edən sözdəyişmədən fərqli olaraq qrammatik əlaqələrlə deyil, leksik əlaqələrlə bağlı olduğunu da vurğulamaq istəmişlər.
Yeri gəlmişkən onu da qeyd edək ki, sözlərin məna baxımdan inkişafı və uğradığı dəyişikliklər qanunauyğunluqlarını tədqiq edən müasir ərəb dilçi alimləri arasında biz Məhəmməd Mübarək [14; 206- 222], İbrahim Ənis [9; 13- 239], Əli Əbdülvahid Vafi [ 15; 278- 284] və Sübhi Salehin [13; 386- 389] adlarını xüsusi olaraq çəkməliyik.
Hər
bir dilçi substantivləşmiş sifətlər vasitəsilə
söz yaradıcılğı təzahürüilə bağlı öz
iddiasını sübuta yetirmək üçün müəyyən izahlar verir və
dilçilikdə yeni- yeni الترادف
غير الوضعي
والترادف
الوضعي (kontekstual və qeyri-kontekstual
sinonim) الترادف
الحقيقي ،
الترادف
الوظيفي (funksional və həqiqi
sinonim), الترادف
المجازي ،
الترادف
التام (tam sinonim və məcazi sinonim) tipli istilahlar yaradırlar [11; 64]. Maraqlı burasıdır ki,
dildə sinonimiya problemi ilə məşğul olan alimlərin arasında hətta القاهرة
isminin عاصمة
جمهورية مصر
العربية söz birləşməsi ilə bir-birini əvəz edə bilməsi baxımından onların sinonim vahidlər olduğunu sübuta yetirmək üçün riyaziyyat elminə əsaslanaraq, adı çəkilən bu problemin həlli yollarını 2+2=4 simvolu ilə eyniləşdirməkdə görən dilçilər də yox deyildir [11; 64].
Yeri gəlmişkən onu qeyd edək ki,
tarixi inkişaf nəticəsində sözlərin mənalarının dəyişməsini isə əl-Mısri üç əsas səpkidə تخصيص
العام -
تعميم الخاص,
المجاز
və المجاورة səpkisində izah edir [13; 32-33].
Doktor Ramazan Əbdu-t-Təvvab yazır ki,
orta əsr dilçilərinin العامة
لحن (qara camaatın səhvi) səpkisində yazdıqları əsərlərində bu növdən olan minlərlə söz vardır. Lakin belə əsərlərin müəllifləri mənanın daralması hadisəsini sözün semantik inkişafında deyil, sözün istifadəsi zamanı buraxılan səhvlərində
axtarırdılar [10; 134].
Onu da deyək ki, substantivləşmiş
sifətlər vasitəsilə söz yaradıcılğı təzahürüilə
bağlı «bəla» sözünün sinonimləri cərgəsindəki
sözlərə müxtəlif ədəbiyyatda müxtəlif cür də
münasibət vardır. Fikrimizcə, belə sözlərin bir neçəsinin
üzərində dayanmaq maraqlı olardı. Etimologiyası maraq
doğuran sinonim sözlərdən biri də الدهيم (əd-düheym) vahididir. Mənbələrdə qeyd olunduğuna görə əd-Düheym Əmr İbn əz-Zəbban adlı bir bədəvi ərəbin dəvəsinin adı olmuşdur. Bir dəfə onun qəbiləsi başqa bir qəbilə ilə döyüşə gedir və yeddi üzvünü itirir. Döyüşçülərin düşmən tərəfindən kəsilmiş başları Düheymə yüklənilir və geriyə-qəbiləyə göndərilir. O gündən etibarən, «düheym» bəla rəmzinə çevrilir və vahid «bəla» sözünün sinonimi kimi çıxış etməyə başlayır [11; 112].
«Bəla» sözünün sinonimləri cərgəsindəki maraqlı vahidlərdən biri də الطلاطلة ismidir. «Ət-təlatilə» mənşəyinə görə dərmanı olmayan və əksər hallarda ölümlə nəticələnən xəstəliklərdən birinin adıdır. Bu xəstəlik üz verdiyi adama bəladan başqa bir şey gətirmədiyindən və bu məfhumlər arasında müəyyən semantik bağlılıq hesab olunduğundan «təlatilə» sözü də «bəla» vahidinin sinonimlərindən birinə çevrilmişdir. Doktor Hakim Malik Əz-Ziyadi «bəla» sözünün daha 35 sinoniminin məcaz yolu ilə əmələ gəldiyini qeyd edir və onların əmələ gəlməsini də elə bu aspektdən izah edir [11; 109-121].
Bu gün müasir ərəb dilçilərinin sinonimiya təzahürünə olan münasibəti orta əsr ərəb dilçilərinin münasibətindən xeyli fərqlənir. Heç şübhə yoxdur ki, müasir ərəb dilçiliyi orta əsr ərəb dilçiliyinə nisbətən metodoloji baxımdan daha yaxşı silahlanmış olsa da, o, hələ də ümumi dilçiliyin bu günədək əldə etmiş olduğu nailiyyətlərə əsaslanır.
Məhz buna görədir ki, müasir ərəb dilçiləri sinonimiya məsələsinə toxunarkən onların sələflərinin hamısının olmasa da, böyük əksəriyyətini razı salacaq prinsiplərdən çıxış edirlər. Müasir ərəb dilçiləri bu və ya digər sözün sinonim kimi çıxış edə bilməsi üçün müəyyən şərtlərin qəbul edilməsi qənaətinə gəlmişlər ki, onlar da çox zaman bu ardıcıllıqla təqdim olunur.
İstifadə olunmuş ədəbiyyatin
siyahisi
1.
Abdullayev B.T. Leksik- semantik söz qrupları haqqında/ Oktyabr inqilabı və Azərbaycan dilçiliyi məsələləri. Bakı: Azərbaycan SSR Elmlər Akademiyası nəşriyyatı, 1969, s.157- 165
2.
Abdullayev B.T. Sinonimlər / Müasir Azərbaycan dili. I cild, Bakı: Elm, 1978, s.182- 198
3.
Məmmədəliyev V.M. Ərəb dilində feli omonimiyaya dair bəzi qeydlər / Elmi əsərlər, Bakı: ADU, 1973,
№1
4.
Белкин В.М.
Арабская
лексикология.
Москва: МГУ, 1975
5.
Мамедалиев
В.М. Основные
пути
образования неологизмов
в
современном
арабском
литературном
языке /
Лексика
языков
народов Ближнего
и Среднего
Востока.
Баку: АГУ, 1983
6.
Хасанова
Д.М.
Разыскания о
синонимических
рядах существительных
и
прилагательных
в современном
башкирском
языке: АКД. Л., 1964, 21
с.
7.
Heywood V.A. Arabic lexicography.
Zeiden, 1960
8.
Brokelmann C. Geschichte der
arabischen Literatur. Ausg, 1898
9.
إبراهيم
أنيس. من
أسرار اللغة. القاهرة: دار
المعارف،
١٩٥٨، ٢٧١ ص.
10.
رمضان
عبد التواب.
فصول في فقه
العربية.
القاهرة: مكتبة
الخانجي،
١٩٨٧ ، ٤٥٦ ص.
11.
الزيادي
حاكم مالك
لعيبي.
الترادف في
اللغة.
بغداد: منشرات
وزارة
الثقافة
والأعلام،
١٩٨٠،
12.
السيوطي.
همع الهوامع
في شرح
جمع الجوامع. ٤ اجزاء، بيروت: دار
الكتب
العلمية، ١٩٩٨،
13.
صبحي
صالح. دراسات
في فقه اللغة.
بيروت: دار
العلم
للملايين،
١٩٦٢،
٤٠٠ ص.
14.
مبارك محمد
ذكي. فقه
اللغة وخصائص
العربية.
بيروت: دار
الفكر
الحديث،
١٩٦٤، ٣٤٨ ص.
15.
وافي
علي
عبد الواحد.
علم اللغة.
القاهرة: دار نهضة
مصر، ٢٠٠٢،
٣٤٦ ص.
R E S U M E
Synonyms created by way of
substantivized adjectives in Classic Arabic Language
The article
looks into the issue of substantivized adjectives in classic Arabic language.
One of the ways synonyms emerge in classic Arabic language is the transformation
of adjectives into full-fledged synonyms. Such a transformation typically
occurs when adjectives initially used to qualify objects become, over time,
synonymous to the relevant nouns or, alternatively, the objects are
increasingly depicted by using adjectives that stand for certain attributes of
the objects in question. It is interesting that after a certain period of time
the specific attributive meaning of the word is gradually forgotten and it
starts being used as a full-fledged synonym. It must be noted that synonyms
created this way constitute a category that generates a lot of arguments. A
group of Arab linguists of Medieval Ages even did not consider these words to
be synonyms and maintained that these words simply stood for various shades of
meaning. The article analyses view of Ramazan Abdu Tawwab, Subhi Saleeh,
Al -Misri, Mahmood Hijazi and other prominent Arab linguists on the subject.
А
Н Н О Т А Ц И Я
Синонимы
возникающие
посредством
субстантивации
прилагательных
в арабском
литературном
языке
Статья
рассматривает
вопрос
субстантивации
прилагательных
в арабском
литературном
языке. Одним
из путей создания
синонимов в
арабском
литературном
языке
является
постепенная
трансформация
прилагательных
относящихся к
определенным
предметам в
полноценные
синонимы или
использование
соответствующих
атрибутивных
прилагательных
для обозначения
тех же
предметов.
Любопытно,
что после
определенного
времени
изначальный
смысл таких
слов забывается,
и они
постепенно
используются
как
полноценные
синонимы.
Необходимо
упомянуть,
что синонимы
созданные
таким путем
являются
одной из
наиболее
обсуждаемых
и спорных
категорий в
арабском
языкознании.
Ряд ученых
средневековья
не считали
такие слова
синонимами и
настаивали
на том, что
каждое из
этих прилагательных
имеет свое
собственное
значение.
В статье
анализируются
взгляды
Рамадан Абду
Тавваб, Субхи
Салих, Аль
-Мисри,
Махмуд Хиджази
и других
выдающихся
арабских
ученых по
данному вопросу.
Key words: substantivləşmiş
sifətlər, ərəb
ədəbi dili, sinonimiya
Açar sözlər: substantivized
adjectives, classic arabic language,
synonyms
Слова
ключи: субстантивация
прилагательных,
арабский
литературный
язык,
синонимия
Rəyçi:
f.e.n.A.Y.Əlizadə
Mahmudova Leyla Həsən q.
NIZAMİ GƏNCƏVİNİN
“XOSROV VƏ ŞİRİN”ƏSƏRİNDƏ را SON OŞMASININ
LEKSİK CALARLARİ
HAQQINDA
Nitq hissələri, onun
təsnifinin əsas prinsipləri, əsas və köməkçi nitq
hissələrinin qarşılıqlı münasibətləri,
köməkçi nitq hissələrinin mahiyyəti və tərkibi,
onların təkamül və inkişaf yolları və s. Bu kmi
nəzəri qrammatika məsələləri ümumi
diloçilikdə mübahisəli problemlərdən sayılır.
İndiyədək dilçilikdə nitq hissələrinin funksional
struktur aspektdə təsnif və araşdırılması
axıradək həll edilməmişdir.
Əsas nitq hissələrindən
köməkçi nitq hissələrinə keçmə bütün
dillərdə qanunauyğun bir proses olub, bu gün də özünü
göstərməkdədir. Lakin bu prosesin gedişi və
eləcə də vasitələrin təzahür formaları
hər bir konkret dil sistemində, hətta eyni bir sistemə
daxil olan dillərdə də müxtəlif olur.
Köməkçi nitq hissələri
morfoloji cəhətdən əsas nitq hissələrindən fərqlənir.
Eyni zamanda köməkçi nitq hissələrinin sintaktik
cəhətdən də spesifik xüsusiyyətləri vardır.
Onlar real lüğəvi mənadan məhrum olduğu üçün
cümlənin müstəqil bir üzvü kimi çıxış edə bilmir,
bəzən birləşdikləri sözlərdə birlikdə
bir idarə olunan üzv yaradır.
Köməkçi sözlərin bir qrupu da
cümlə üzvləri ilə heç bir əlaqəsi olmayan,
müstəqil sözlər arasında üzü əlaqə yaradan,
eləcə də bütün cümlənin məzmununa yüni çalarlıqlar
əlavə edən sözlərdən ibarətdir. Bütün bu
cəhətlər köməkçi nitq hissələrinin tərkibinə
şəkilçiləri, zərf və nidaları daxil
etməyə imkan vermir. Köməkçi nitq hissələri söz, söz
birləşmələri və cümlələr arasında
müxtəlif sintaktik əlaqə, münasibət yaradan,
cümlələri yeni məna çalarlığı verən,
morfoloji cəhətdən sabit səs tərkibinə malik
olan, cümlə üzvü ilə üzvi surətdə bağlı olmayan
leksik-qrammatik bir söz qrupudur. Bu spesifik xüsusiyyətləri
nəzərə alaraq onları aşağıdakı qrupa
bölmək olar:
1)
Sözlər və söz
birləşmələri arasında müxtəlif sintaktik
münasibətləri əks etdirən köməkçi nitq hissəsi –
qoşma;
2)
Sözlər, söz birləşmələri
və cümlələr arasında sintaktik əlaqə yaradan nitq
hissəsi – bağlayıcı;
3)
Söz və cümlələrə müxtəlif
münasibət və əlavə məna çalarlığı
verən köməkçi nitq hissəsi - ədat;
4)
Modal sözlər - əsas nitq
hissələrinin sintaktik vəzifələrini ifadə
edən yardımçı qrup;
Qoşmalar qrammatik
cəhətdən dəyişməyən, adlardan sonra
işlənərək adla hərəkət və ya adla ada
arasında müəyyən münasibət bildirən, qrammatik
əlaqə yaradan və leksik mənası olmayan köməkçi
nitq hissəsidir. Qoşmalar zahiri əlamətinə, xüsusi
intonasiyaya malik olmasına və sözlərin sonuna qoşularaq
qrammatik əlaqə yaratmaq xüsusiyyətlərinə görə
köməkçi nitq hissələrinə yaxınlaşır.
Başqa sözl, qoşmaların mahiyyətində ikili
xüsusiyyət - əsas və köməkçi nitq hissələri ilə
uyğunluq təşkil edən əlamətlər vardır.
Köməkçi nitq hissələri
sözlər və cümlələr arasında müxtəlif əlaqələrin, məna
calarlarının yaranmasına xidmət edir. Onların özləri
isə ayrıca müstəqil şəkildə heç bir məna
ifadə etmir,bu nitq hissələrinin bəziləri hətta
şəkilçiləri də xatırladır. Qoşmalar belə nitq
hissələrindəndir.
Qoşmaların mənaları
onların qarşısında gələn sözün leksik
məzmunundan, qoşmanın təcrid olunduğu ilk
mənbə ilə kəsilməmiş məna əlaqəsindən,
nəhayət, qrammatik mənalardan asılıdır. Qoşmaların
mənası dedikdə onların qoşulduqları
sözlərdə əks etdirdikləri məna nəzərdə
tutulur. (1,10)
Qoşmaların əmələ
gəldikləri məna növlərinə aid
aşağıdakı ümumi xüsusiyyətləri
göstərmək olar:
a)
Mna növlərindən bəzilərinə
bir neçə qoşma daxil olduğu halda, bəzilərinə
ancaq bir qoşma aid olur;
b)
Eyni bir qoşma mənaca müxtəlif
qoşma qrupuna daxil olur. Belə qoşmalar omonim
qoşmalardır;
c)
Bir məna qrupuna eyni mənanı
ifadə edən bir neçə qoşmaya rast gəlmək olur.
Belə qoşmalar sinonim qoşmalardır;
d)
Bəzən bir qoşma bir-birinə
yaxın iki və daha artıq məna ifadə edə bilir. Bu
xüsusiyyət həmin qoşmanın çox
mənalılığında irəli gəlir;
e)
Bir məna qrupuna mənsub olan
qoşmalar öz xüsusiyyətlərinə görə başqa məna
qrupuna aid olan qoşmaların bildirdiyi mənaya əks məna
yarada bilir. Onlar antonim qoşmalardır; (2, 115)
Fars dilində qrammatik hal şəkilçiləri
olmadığından, qoşmalar isimlərlə yanaşı
işləndikdə, əsasən, “hal şəkilçiləri”
vəzifəsini yerinə yetirirlər. Bu
nöqteyi-nəzərdən “qoşmalar” sözdəyişdirici
morfemləri xatırladır, aid olduqları isimlərin leksik
mənasında heç bir dəyişiklik əmələ
gətirmədən yalnız onların başqa sözlərə
münasibətini bildirir. Belə sözlər hansı nitq
hissəsinə aiddirsə elə də qalır, başqa nitq
hissəsinə çevrilmirlər. Qoşmaların əsas
vəzifəsi bundan ibarətdir.
Bəzi alimlər qoşmaların
heç bir mənaya malik olmadığını iddia edir və
onları “boş sözlər” adlandırırlar. (3) Bəzi
alimlər isə qoşmaların yalnız qrammatik məna
daşıdığını hesab edir, bəziləri
isə bu fikirlərə qarşı çıxararaq bildirirlər
ki, qoşmalar həm leksik, həm də qrammatik məna
daşıyır. (5)
L.L.Meşanikov adlarla
qoşmaların fərqini izah edərək bildirir ki, sözün
yalnız forması yox, eyni zamanda mənası da var, yəni
o, özündə müəyyən predmet
haqqında təsəvvür daşıyır, lakin qoşmalar
isə cümlənin semantikası ilə bağlı olarkən
müstəqil təsəvvür və ya anlayış ifadə
etmirlər. (9, 28)
Məqalənin
yazılmasında
məqsəd azərbaycan,
rusiya, avropa şərqşünaslarının” را” sonqoşması
haqqındakı fikirlərini yiğcam şəkildə
nəzərdən kecirmək
və bu əsasda dahi azərbaycan şairi, dünya
mədəniyyət xəzinəsinə əvəzsiz
hədiyyələr bəxş etmiş Nizami Gəncəvinin “Xosrov və
Şirin” əsərində را
sonqoşmasının ifadə etdiyi məna calarlarını
təsvir etməkdir.
Hinduşah Naxçivani “الصحاح
العجمیه” əsərində را sonqoşmasını azərbaycan dilindəki yönlük hal
şəkilçisinin ( 1, 250 ), Mirzə Kazım bəy təsirlik
və yiyəlik hal şəkilçisinin
qarşılığı kimi
göstərir ( 2,73 ). Rus
şərqşünaslarından N.Berezin “را”
sonqoşmasını fars dilində yönlük və təsirlik
halın (3,127), Mirzə Cəfər təsirlik halın
(4,32),Y.E.Bertels yönlük və təsirlik halın (5,20) ifadə
vasitəsi kimi qeyd edirlər. Iran alimlərindən
Qulamhüseyn Kaşef (6,42), Ə.Qərib (7,26) göstərirlər
ki, “را“ sonqoşması fars
dilində vasitəsiz tamamlığın ifadə vasitəsidir. M.C.Şəriət (8,247) vasitəsiz
tamamlıqdan bəhs edərkən “را”
sonqoşmasını vasitəsiz tamamlığın
əlaməti hesab edən alimlərlə razılaşmır
və qeyd edir ki,bir çox hallarda cümlədə “را” olmadan da vasitəsiz tamamlıq işlənir.
Azərbaycan,
rus, İran və Avropa
alimlərinin “را “ sonqoşması haqqındakı fikirlərinə
əsasən deyə bilərik ki, bu qoşma fars dilindəki
yönlük, təsirlik, yiyəlik hal şəkilçilərinin ifadə
vasitəsidir.
Nizami
Gəncəvinin “Xosrov və Şirin” əsərində “را” sonqoşmasının təsirlik
halın ifadə vasitəsi kimi işləndiyi hallar:
بخلوت
داستان
جاننده را
خاند
بسی زین
داستان با وی
سخن راند
“ O dastanı söyləyəni xəlvətə
çağırıb,
Bu haqda onunla uzun-uzadı söhbət elədi (66)
صبوریرا
بسربائی در
اورد اورد چو
کار از دست شد
دستی بر ا
Elə ki, iş-işdən keçdi,
əlini atıb ورد dözməyi bir tərəfə
tulladı (66)
خم
گیسوش تاب از
دست کشبده بگیسو سبزه را
بر گل کشیده
Saçını könüldən taqəti alır,
telləri ilə gül üzərinə çəmən örtüb (63)
کسی کوده
حالی کشیدی کمانش
را بحمالی کشیدی
On yayı birdən dartıb
çəkə bilən bir adam,onun yayını güclə
daşıyırdı (56)
جو بر ده
سالگی افکند
بنیاد
سر سی سالگانرا
داد برباد
Elə ki,on yaşı tamam oldu, otuz
yaşlıların başını göyə sovururdu (55)
سخن
گویان دلت را
مرده خونند اگر
جه زند خوانان
زنده خونند
Söz deyənlər sənin ürəyini ölü
adlandırarlar,
Hərçənd ki, Zənd oxuyanlar diri deyərlər
(52)
Bu beytdə دلت sözü را sonqoşması qəbul
etmişdir və Azərbaycan dilinə “sənin ürəyini”
kimi tərcümə olunur.
اگر
خوردم زبانرا
من شکردار زبان
جون توئی بادا
شکربار
Mən dilimi şəkər kimi yedimsə,
Sənin kimisinin dili şəkərli olsun!
Bu
beytdə زبان sözü را
sonqoşması ilə
işlənmişdir və Azərbaycan dilinə ismin
təsirlik halında olan “dilimi” sözü kimi tərcümə olunur.
نکرده
ارزو هرگز ترا
بند
که دنیا را
نبودی
ارزومند
Səni heç bir arzu bəndə salmamış,
Çünki sən dünya arzusunda olmamısan (51)
Bu misalda تو şəxs
əvəzliyi را sonqoşması
qəbul etmiş və Azərbaycan dilinə ismin təsirlik
halında olan “səni” sözü kimi tərcümə olunmuşdur. کهن
سالان این
کشور که
هستند مرا
بر شقه این
شغل بستند
Bu ölkənin ağsaqqalları Məni bu işi görməyə
şövqləndirdilər (49) Bu
beytdə من şəxs
əvəzliyi را sonqoşması
qəbul edərək مرا şəklində
işlənmişdir və Azərbaycan dilinə “məni”
sözü kimi tərcümə olunmuşdur. Yuxarıda
göstərilən beytlərdə را sonqoşması təsirlik halın
ifadə vasitəsi kimi çıxış edir. Nizami Gəncəvinin “Xosrov və Şirin”
əsərində “را”
sonqoşmasının ismin yönlük halının ifadə
vasitəsi kimi çıxış etdiyi hallar:
نه ان
شیرم که با
دشمن بر ایم
مرا ان بس که
من با من بر
ایم
O
şir deyiləm ki, düşmənlə tutuşam,
Mənə
o bəs edər ki, düşmənlə tutaşam (53)
Bu beytdə “را” sonqoşması qəbul etmiş من”
sözü Azərbaycan dilinə ismin yönlük
halına uyğun “mənə” sözü kimi tərcümə olunur.
مرا
این رهنمونی
بخت فرمود که تا
شه باشد از من
بنده باشد
Mənə bu yolu bəxt göstərdi ki,
Şah mən bəndədən razı
qalsın (46)
بهاری
نو بر ارد از
جشمه نور سخن را
دست بافی تازه
در بوشی
Nəşə bulağından
təzə bir bahar çıxart,
Sözə əldə toxunmuş yeni
paltar geyindir (47)
Bu misalda sonqoşma
ilə işlənmiş “سخن” sözü Azərbaycan
dilinə yiyəlik halda işlənmiş “sözə” sözü kimi
tərcümə olunur.
ز
تاریخ کهن
سالان ان
بودم
مرا این گنجنامه
گشت معلوم
O yerin köhnə
yaşlılarının tarixindən
Mənə bu xəzinənamə
məlum oldu (49)
Nizami
Gəncəvinin “Xosrov və Şirin” əsərində “را” sonqoşması nın
yiyəlik halın ifadə vasitəsi kimi işləndiyi
beytlərə aid bir neçə misal:
جمالت
را جوانی هم
نفس باد همیشه
بر مرادت
دسترس باد
Camalın
cavanlıqla birgə nəfəs alsın,
Həmişə
muradına çatasan!(62)
مرا
چون مخزن
الاسرار
گنجی چه
باید در هوس
بیموده
رنجی
Mənim “Məxzənül-əsrar” kimi
bir xəzinəm var,
Həvəs yolunda nəyə
gərək əziyyət çəkim(48)
مطیعش
را ز می بر باد
گشتی چو
یاغی گشت بادش
تیز دستی
İtaətində olanın gəmisi
meylə dolsun,
Ona düşmən olarsa,əli iti
olsun!(46)
Yuxarıda
verilən beytlərdə خمالت,”مرا”,مطیعش “ sözləri “را” sonqoşması qəbul etmişdir və
Azərbaycan dilinə ismin yiyəlik halında olan “camalın”,
”mənim”,”itaətində olanın” sözləri kimi
tərcümə olunmuşdur.
Nizami
Gəncəvinin “Xosrov və Şirin” əsərində “را” sonqoşmasının ismin
yerlik halının ifadə vasitəsi kimi işləndiyi
bəzi beytlər:
چو من بی
عشق خود را
جان ندیدم دلی
بفروختم جانی خریدم
“Mən eşqsiz özümdə can
görmədiyimə görə,
Ürəyimi satıb bir can aldım (51)
Bu beytdə “را “ sonqoşması qəbul
etmiş خود qayıdış əvəzliyı
Azərbaycan dilinə yerlik halda olan “özümdə “ sözü kimi
tərcümə olunur.
دو
منزل گر شوند
از شهر دور
نبینی
هیچکسرا رونق
و نور
Öz şəhərlərindən iki
mənzil uzaqlaşsalar,
Heç birində işıq və
rövnəq görməzsən (53)
Bu beytdəki “هیچکسرا” sözü Azərbaycan
dilinə yerlik halda olan “heç birində” sözü kimi tərcümə
olunmuşdur.
Nizami
Gəncəvinin “Xosrov və Şirin” əsərindən
topladığımız faktik dil materialları, bizə bu
əsərdə “را”
sonqoşmasının ismin
yiyəlik, yönlük və təsirlik hallarının ifadə
vasitəsi kimi çıxış etdiyini deməyə imkan verir.
ƏDƏBIYYAT
1نخچوانی
محمد
هندوشاه.صحاح
الفرس.تهران.1341.
2.Ələsgərova
T.Ə.,Mirzə Kazım Bəy fars dilçiliyi
haqqında.Bakı,Elm,1971.
3.Березин Н.,Грамматика
персидского
языка, Казань,1853
4. Бертагаев
Т.А.,
Аналитические
конструкции в
языках
различных
типов,
Моква-Ленинград,
Наука, 1965
5. Вандриес
Ж., Язык, М., ГСЭ, 1937
6. Zeynalov F., Müasir türk dillərində
köməkçi nitq hissələri, Bakı, 1971
7. Müasir
Azərbaycan dili, II hissə, Bakı, 1980
8.Мирза
Джафар, Грамматика
персидского
языка, М., 1900
9. Мещаников
И.И., Глагол, Л.,
Наука, 1982
10.Бертэлсь
Е., Грамматика
персидского
языка, Л.,1926.
11.کاسف
غلامحسین.دستور
زبان
فارسی.تهرا.1339
12.1325...دستور
زبان
فارسی.تهران .عبدالعظیم
قریب.
13سریعت
محمد جواد
دستور زبان
فارسی.تهران1372.
14.گنجوی
نظامی.خسرو و
شیرین.باکو.1960
15.Nizami Gəncəvi.
Xosrov və Şirin,Bakı,Elm,1981
Резюме
Лексические
значения
послелога را в поэме
Низами
Гянджеви
«Хосров и
Ширин»
Статья
посвящена
одной из
служебных
частей речи в
современном
персидском
языке –
послелога. В
частности,
указывается,
что послелог را отличается
от других
служебных
частей речи своим
грамматико-семантическим
и функциональным
особенностями.
В статье
также дается
критический
обзор научных
мыслей и
мнений
некоторых
азербайджанских,
русских и
европейских
востоковедов
о послелоге в
персидском
языке,
приводятся
цитаты и ссылки.
Подробно
анализируются
лексические значения
послелога را в поэме
Низами
Гянджеви
«Хосров и Ширин»
.
Summary
Lexical meaning of pospotion را in the poem of Nizami Ganjavi
«Khosrov and Shirin»
This article is dedicated to the
one of the auxiliary
parts of speech - postposition in
the modern Persian language. In particular, is indicated that postposition
را differs from other
official parts of speech its grammatics-semantic and functional particularity.
In this article is also given critical review of
the scientific thoughts and opinions some azerbaijani, russian and european
orientalist about postposion in persian
language, and also given reliable sources and examples of different authors. In
this article also are analysed lexical importances posposition of را in the poem of Nizami Gancavi «Khosrov and Shirin».
Ключевые
слова:
послелог- را
- лексическое
значение-семантическое
значение-служебные
части
речи-Хосров и
Ширин
Key words: postposition- را-lexical meaning-semantical meaning- auxiliary parts of speech-Khosrov
and Shirin
Rəyçi: İran
filologiyasının kafedrasının dosenti: M.H.Məmmədova
Ибрагимова
Эльмира
Исмаил к.
ПОНЯТИЕ
О ВИДОВЫХ
ФОРМАХ
ГЛАГОЛА
Каждый
русский
глагол в
любой
глагольной форме
имеет форму
вида. Видов
два: несовершенный
вид и совершенный
вид. Одни
глаголы
имеют формы
несовершенного
и
совершенного
вида. Такие
глаголы
называются
парновидными:
решить (совершенный
вид)—решать (несовершенный
вид), спросить
(совершенный
вид) — спрашивать
(несовершенный
вид), делать (несовершенный
вид) — сделать (совершенный
вид). Они выражают
одно и то же
лексическое
значение, различаясь
только видом.
Другие
глаголы
имеют либо
только
несовершенный
вид, либо
только совершенный
вид. Такие
глаголы
называются одновидовыми:
сидеть,
лежать,
находиться —
глаголы
только
несовершенного
вида; закричать,
полежать,
поспать —
глаголы
только
совершенного
вида. Они выражают
такие лексические
значения,
которые не
допускают
образования
видовой пары.
Выделяются
также
двувидовые
глаголы, вид которых
различается
не формально,
а в
контексте.
Например,
глагол рекомендовать
может
употребляться
как в совершенном,
так и в
несовершенном
виде:
Его
рекомендовали
председателем
отряда
(совершенный
вид).
На
собрании его
рекомендовали
как хорошего
специалиста,
опытного
работника (несовершенный
вид).
Глаголы
несовершенного
вида (читать,
писать) имеют
три формы
времени: настоящее
(читаю, пишу), прошедшее
(читал, писал) и
будущее
сложное (буду
читать, буду
писать). Будущее
сложное
состоит из
вспомогательного
глагола быть
в личных формах
и инфинитива
несовершенного
вида: буду читать,
будешь читать,
будет читать.
Глаголы
совершенного
вида (прочитать,
написать) имеют
только две
формы
времени:
прошедшее (прочитал,
написал) и
будущее
простое (прочитаю,
напишу). Будущее
простое
имеет личные
окончания
настоящего
времени: читаю
— прочитаю,
пишу — напишу.
Одна из
особенностей
видовых форм
глагола
состоит в
том, что их
видовые
различия выражаются
не
отдельными
суффиксами
или приставками,
а целостной
структурой
глагольной
основы, состоящей
из
определенной
комбинации
соответствующих
суффиксов и
приставок.
Например,
бесприставочные
основы в
большинстве
случаев
относятся к
несовершенному
виду (писать,
работать,
сидеть), а
приставочные
— к
совершенному
виду.
Если
приставочные
глаголы
совершенного
вида имеют
специальный
суффикс,
тогда он
переводит
глаголы
совершенного
вида в
глаголы
несовершенного
вида: подписать
(сов. вид), но подписывать
(несов. вид).
Общие
и частные
значения
видов
Общие
значения
видов
Русские
глаголы
лексически
подразделяются
на два типа.
Одни глаголы
обозначают
действия: писать,
читать,
рисовать и т.
д. Другие
глаголы
обозначают
действия вместе
с указанием
на особенности
их
осуществления:
по писать.—«немного
совершить
действие
писать», закричать
— «начать совершение
действия
кричать», проспать
два часа — «провести
в состоянии
сна два часа», замечтаться
— «довести
совершение
действия
мечтать до
крайней
продолжительности,
увлеченности».
Оба
типа
отмеченных
глаголов
имеют видовые
формы
(парновидовые
или
одновидовые),
которые
выражают, как
происходит
обозначенное
действие в
его
«внутреннем»
времени с точки
зрения
достижения/
недостижения
или вообще
отсутствия
предела "(границы)
в его протекании.
Глаголы
совершенного
вида
указывают,
что их
действия достигли
своего предела
(завершились,
в рамках
данного
предела), и
тем самым
представляют
действие в
его целостности,
как, единый акт в
комплексе его
начала,
(приступа),
«середины» и
конечной
границы.
Например, в
предложении Вчера
вечером я написал
письмо
своему другу сов.
вид указывает,
что действие
«писать
письмо»
прошло
стадии
начала,
«середины» и
достигло
результата
как своего
предела —
письмо
полностью
готово и
действие
больше не
совершается.
В
предложении Студенты
запели песню
сов. вид
указывает,
что
начальная
фаза действия
«петь»
завершена
(достигнут
предел начала)
и само
действие продолжается.
Подобным же
образом
сов.вид поспать
два часа
выражает, что
действие
«спать»
доведено до определенной
точки во
времени (от
начала до
конца двух
часов), но
само
действие
«спать» может
продолжаться:
Он уже проспал
два часа,
пусть еще
поспит.
Пределом
действия,
достигнутость
которого
обозначается
глаголами совершенного
вида, может
быть:
а)предусмотренный/непредусмотренный
какой-л.
результат,
соответствующий
природе
самого действия:
красить — покрасить
стены,
строить — построить
дом,
подписывать —
подписать
документ,
заблудиться,
оступиться;
б)
временная
граница
определенной
длительности
действия: поспать
немного,
проспать три
часа,
прозвучать,
крикнуть;
в)
временные границы
начальной
или конечной
фазы
действия: начинать—начать,
кончать—кончить,
заплакать, отшуметь;
г) крайняя
граница или
чрезмерная
степень развития
интенсивности,
продолжительности,
длительности
или
повторяемости
действия:
раскричаться,
засидеться,
замечтаться,
нагуляться.
Значение
целостности,
выражаемое
глаголами
сов. вида,
определяет невозможность
их сочетания
с фазовыми
глаголами,
называющими
начало, конец
и
продолжение
действия (начал,
стал, кончил,
продолжал), привычку,
обычай,
правило (обычай
праздновать
именины—только
несов. вид, привык
делать
зарядку —только
несов. вид),
повторяемость
(регулярно,
систематически,
постоянно,
подолгу
читать —
только несов.
вид). Но
только с
глаголами сов.
вида обычно
сочетаются
наречия со
значением
совершения
действия в один
прием, во
всей его
полноте (сразу,
вдруг,
моментально,
целиком:
вдруг вспомнил,
сразу
догадался,
полностью
разоружиться),
предложно-падежные
формы со
значением количества
времени в
пределах
которого, осуществляется
полностью
результативное
действие (Сделать
работу за два
часа).
Глаголы
несов. вида
указывают,
что их действия
не достигли
своего предела
или вообще не
имеют
предела в
осуществлении
и тем самым
представляют
действие в его
нецелостности,
как
сопряженное
со своим
носителем.
Например, в
предложении Вчера
вечером я
читал книгу несов.
вид
указывает,
что действие
«читать книгу»
не достигло
своего
конечного
предела—результата,
т.е. полного
прочтения
всей книги; запевать
песню — начальная
стадия действия
завершена, спать—действие
не имеет
своего предела в
развитии; Он
каждый день
ходит в
библиотеку?
—действие
«ходить»
повторяется
неограниченно.
Однако
форма несов.
вида в
русском
языке, кроме
значения
нецелостности
действия,
может
выражать
действие без
специального
указания на
его нецелостность,
т. е.
обозначать
действие как
наличный
факт, без
определенной
видовой характеристики
(видовая
характеристика
такого
действия
может
уточняться
контекстом
или
ситуацией):
Ты
смотрел
новый фильм? — Да,
смотрел. Ты
ловил
когда-нибудь рыбу?—Нет,
не ловил. Кто
шил вам этот
костюм?
Парновидовые
глаголы и
глаголы
только совершенного
вида называются
предельными
глаголами,
так как они
обозначают
действия,
которые по
своей природе
или способу
проявления
имеют или
предполагают,
хотя бы в
отдаленной
перспективе,
какую-то
границу
(предел), по
достижении
которой
данное
действие или
данный
способ его проявления
больше не
осуществляется.
Глаголы
только несов.
вида, которые
обозначают
действия, не
имеющие
таких
пределов,
называются
непредельными
глаголами: находиться,
называться,
сидеть,
блестеть,
расхаживать,
работать на
заводе,
дрожать, любить.
Таким
образом,
категория
вида—это
грамматическая
категория
глагола,
состоящая из
противопоставления
глаголов с
общими
значениями,
выражающими
«ограниченное
достижением
предела
целостное
действие» и
«неограниченное
достижением
предела или
отсутствием
предела
нецелостное
действие», а
также «действие
без
определенной
видовой
характеристики».Частные
значения
несовершенного
вида.
1. Несовершенный
вид глагола
употребляется
для обозначения
действия в
процессе его
развития или
течения —
непосредственного
осуществления
(процессное значение):
а) в
момент речи
(для форм
настоящего
времени):
Что
ты делаешь?—Я
выполняю
домашние
задания.
Чем
он сейчас
занимается? — Он
пишет
сочинение;
б)
в
какой-нибудь
момент
прошлого (для
формы
прошедшего
времени):
Чем
он занимался
вчера
утром?—Он
читал новый
роман.
Вчера
я сдавал
экзамен, но
не сдал.
Она
долго
вспоминала
эту мелодию;
в) в
какой-нибудь
момент
будущего (для
формы будущего
сложного): Чем ты
будешь
заниматься в
воскресенье? — Буду
писать поздравительные
письма.
Что
ты будешь
делать
завтра?—
Сначала буду
делать
домашние
задания.
2. Несовершенный
вид глагола
употребляется
для
обозначения
а)
неограниченной
повторяемости,
обычности
или
б) постоянной
длительности
действия
(неограниченно-продолжительное
значение):
а) Я
каждый день
хожу в
библиотеку.
Моя мать работает
на заводе.
Все эти годы
он писал свой
новый роман.
После
окончания
школы я буду
учиться в университете.
б)Волга течет на юг.
Земля
вращается
вокруг
Солнца. Раньше я
жил в другом
городе. В
детстве мне
нравились
книги Дюма.
3. Несовершенный
вил глагола
употребляется
для
обозначения
постоянной
способности,
умения,
свойства осуществлять
действие
(постоянно-потенциальное
значение):
Моя
сестра
говорит
по-русски. Я
умею играть в
шахматы. Эта жидкость
хорошо моет.
Птицы летают,
а рыбыплавают.
4.
Несовершенный
вид глагола
употребляется
для обозначения
действия в
его наличии
или
отсутствии как
факта в
прошлом или
будущем, без
указания на
определенный
видовой
характер и
время
протекания
(процессности,
повторяемости,
длительности,
результативности
и др.):
5.
Несовершенный
вид
употребляется
в рассказах
для обозначения
а) одновременности
действия или
б) действия, в
один из моментов
которого
происходит
действие
совершенного
вида:
а) Она
сидела и
читала книгу.
б) Я
сидел за
столом, когда
кто-то
постучал в дверь.
Частые
значения
совершенного
вида.
Совершенный
вид глагола
употребляется
для
обозначения
полной
завершенности
названного
действия в
любом количественном
проявлении
(единичном,
кратном, длительном)
как достигшего
своего
результата,
цели (результативное
значение);
В
нашем городе
построили
новую школу (школа
полностью
построена,
готова).
Я
изучил
русский язык (изучил
полностью, в
результате
чего обладаю
полным
знанием
русского
языка). Ученик
прочитал
рассказ и
закрыл книгу (рассказ
полностью
прочитан,
книга закрыта.
Совершенный
вид глагола
употребляется
для
обозначения полной
завершенности
названного
действия в
рамках той
или иной
временной
ограниченности,
ограниченности
в развитии интенсивности,
длительности
и др. (ограничительное
значение):
а) как
достигшее
временной
границы фазы
начала и
конца:
Он
начал/кончил
читать книгу.
Почему
вы
засмеялись?—начали
смеяться?
Куда
они побежали?—начали
бежать?;
б)
как
достигшее
своего
количественно-временного
ограничения
(кратковременного,
мгновенного,
длительного):
Они
погуляли
полчаса, а
потом легли
спать.
Пусть
он поспит
немного.
в) как
достигшее
границы
чрезмерной
длительности
или крайней
границы
развития интенсивности,
в том числе и
результативной
интенсивности:
Я
замечтался и
не заметил
его прихода.
У
меня сильно
разболелась
голова.
3.Совершенный
вид глагола
употребляется
для
обозначения
отрицания
достижения
результата
или
отрицания
ожидаемого
действия:
Он
не решил
задачу (хотя
действие
само было).
Он
не решит эту
задачу (хотя
само
действие и
будет).
Я долго
ждал письма,
но так и
не
получил его.
Видовая
принадлежность
бесприставочных
глаголов
1. Бесприставочные
глаголы
русского
языка в своем
большинстве
являются
глаголами
несовершенного
вида: писать, читать,
работать,
идти.
2. К
глаголам
совершенного
вида
относятся следующие
группы
бесприставочных
глаголов:
а) все
глаголы с
суффиксом -ну-
в значении
мгновенного,
одноактного
совершения
действия (3-я
группа 1-го
спряжения): толкнуть,
двинуть,
крикнуть. Их
несовершенный
вид
обозначается
при
помощи
суффикса -а-: толкнуть
— толкать,
крикнуть — кричать,
двинуть—двигать;
б) следующие
13 глаголов на -ить:
благословить,
кончить,
купить, контузить,
лишить,
пленить,
пустить, простить,
решить,
ступить, бросить,
явиться. Их несовершенный
вид
образуется
при
помощи суффикса
-а- (исключение:
контузить): решить—решать,
лишить — лишать, купить
— покупать, простить—прощать,
пустить — пускать,
кончить — кончать.
в) 6
глаголов на
корневые -а-ть
и -е-ть:
Совершенный
вид Несовершенный
вид
дать давать
деть девать
лечь ложиться
сесть садиться
стать становиться
пасть падать
Видовая
принадлежность
приставочных
глаголов
1. Глаголы,
образованные
при помощи
приставок от
бесприставочных
глаголов,
относятся к
совершенному
виду: читать —прочитать,
почитать, кричать
— закричать,
покричать,
раскричаться,
сидеть—засидеться.
Исключения.
К
приставочным
глаголам
несовершенного
вида
относятся:
а) глаголы
с приставкой со-
в значении
«совместно
совершать
действие»: сострадать,
сочувствовать,
соболезновать,
сосуществовать,
а также глаголы
состоять,
содержать;
б) глаголы
с приставкой пред-
в значении
«наперед,
заранее»:
предвидеть,
предчувствовать,
предшествовать;
в) глаголы
с приставкой без-:
бездействовать,
безмолствовать,
бездельничать;
г) следующие
глаголы с
исторически
выделяемыми
приставками: заведовать,
зависеть,
наблюдать,
недоумевать,
обладать,
преобладать,
ожидать,
отрицать,
отсутствовать,
присутствовать,
подражать,
преследовать,
принадлежать,
разговаривать.
2.Приставочные
глаголы, в
которых
суффиксы -ива-/-ыва-,-ва-,
-а- образуют
несовершенный
вид от
приставочных
глаголов
совершенного
вида,
относятся к
несовершенному
виду: засеять
—засеивать,
переписать — переписывать,
заболеть — заболевать
,разрешить—разрешать.
1.
Способы
образования
видовых пар
Видовые
пары
образуются
при помощи а)
суффиксов
несовершенного
вида -ива-/-ыва-,
-ва-, -а- от
глаголов
совершенного
вида или б)
приставок от
бесприставочных
глаголов несовершенного
вида:
Лексические
приставки
либо
изменяют значение
глагола, либо
вносят в
значение
глагола
дополнительные
оттенки,
характеризующие
способы осуществления
действия.
Например, играть
в футбол и выиграть
матч (приставка
изменяет
значение
глагола), спать—поспать
немного (приставка
по- выражает
дополнительный
оттенок
«немного»).
Глаголы
с
лексическими
приставками
могут быть
парновидовыми
и одновидовыми:
выиграть — выигрывать
матч (парновидовой
глагол), запеть—запевать
(парновидовой
глагол), но поспать,
полежать,
закричать (одновидовые
глаголы
совершенного
вида).
2.
Суффиксальное
образование
видовых пар
Для
образования
видовых пар
используются
суффиксы
несовершенного
вида -ива-/-ыва-,
-ва и -а- (всегда
ударный).
Самым
продуктивным
является
суффикс -ива-/-ыва-
и наименее
продуктивным—суффикс
-ва-. Суффиксы
-ива/-ыва-, -ва- образуют
несовершенный
вид от
приставочных
глаголов совершенного
вида, суффикс
-а—от
приставочных
и бесприставочных
глаголов совершенного
вида.
Видовые
пары,
различающиеся
ударением
В
приставочных
глаголах с
корнями -резать,
-сыпать различаются
несовершенный
и
совершенный
вид при
помощи ударения:
с ударением
на суффиксе -а-
они
являются
несовершенного
вида, с ударением
на корне —
совершенного
вида: нарезáть
— нарéзать,
отсыпáть — отсы'пать.
Видовые
формы
глаголов
движения
1.
Парные
бесприставочные
глаголы
движения
несовершенного
вида и их
лексическое
различие
В
русском
языке ряд
глаголов
движения представлены
парными глаголами
несовершенного
вида:
1-я
группа
глаголов
обозначает
движение, которое
происходит в
один момент
или многократно
только в
одном
направлении.
Они называются
глаголами
определенного
(однонаправленного)
движения:
Дети
бегут на
стадион.
Осенью
перелетные
птицы летят
на юг.
Куда
вы идете?
Каждый раз,
когда мы шли
в школу, мы
покупали
спортивную газету.
2-я
группа
глаголов
обозначает
движение, которое
происходит в
один момент
или
многократно
в двух
направлениях
(туда —
обратно), в
разных направлениях
или когда
направление
не указывается
(когда речь
идёт о
действии
вообще).Они
называются
глаголами неопределенного
(разнонаправленного)
движения:
1)
Направление
«туда—обратно»:
Сегодня
я ходил в
библиотеку (один
раз, только в
прошедшем
времени).
В
детстве мы
часто бегали
на речку
купаться (часто,
многократно).
2)
Разное
направление:
Они
долго ходили
по парку.
Дети бегают
во дворе (в один
момент)
Дети
каждый день
бегают во
дворе (многократно).
Одновидовые
глаголы
Многие
глаголы
русского
языка не
имеют видовых
пар и употребляются
либо только в
форме
несовершенного
вида, либо только
в форме
совершенного
вида. Как
правило, парновидовыми
глаголами
являются
глаголы, которые
обозначают
результативные
действия, т. е.
действия,
направленные
на достижение
того или
иного
результата,
цели; писать письмо
— написать
письмо, строить \ дом—построить
дом,
рассказать
историю—рассказывать
историю,
войти в
комнату — входить
в комнату.
1. Если
глагол
несовершенного
вида обозначает
действие, не
направленное
на достижение
результата,
цели, то он не
имеет формы
совершенного
вида в одном
и том же
лексическом
значении. К
таким
глаголам
относятся, например,
следующие:
1) глаголы
со значением
существования,
обладания: быть,
пребывать,
находиться,
обитать,
изобиловать,
храниться, числиться,
иметь, обладать,
принадлежать,
располагать,
являться и
др;
2) глаголы
со значением
признаков
предмета: цениться,
отличаться,
годиться,
весить,
равняться и
др;
3) глаголы
со значением
названия,
обозначения: называться,
звать, носить
имя, иметь
имя, именовать
и др;
4) глаголы
со значением
расположения
в пространстве:
расти в саду,
помещаться,
граничить,
впадать,
примыкать,
возвышаться и
др;
5) глаголы
со значением
состояния
человека: любить,
скучать,
грустить,
радоваться,
хотеть,
тосковать и
др.;
6) глаголы
со значением
пространственного
положения: стоять,
лежать,
сидеть, валяться
и др.;
7) глаголы
со значением
деятельности:
служить,
работать,
учиться, командовать,
преподавать и
др.;
2. Если
глаголы
совершенного
вида
обозначают
достижение
только временной
границы или
внезапные
действия, их
внезапные и
моментальные
"результаты,
то такие
глаголы
употребляются
только в
форме
совершенного
вида.
Например:
1) глаголы
со значением
начала
действия: заиграть,
закричать,
побежать,
полететь,
пойти и др.;
2) глаголы
со значением
действий,
ограниченных
во времени: поспать
немного,
полежать
один час,
просидеть
два часа,
отдежурить
сутки и др.;
3) многие
глаголы со
значением
крайней степени
продолжительности
или
интенсивности
проявления
действия: замечтаться,
нагуляться,
раскричаться,
перегулять,
измучиться,
выспаться и
др.;
4) многие
глаголы со
значением
неожиданного
проявления
результата: оказаться
в комнате,
заблудиться
в лесу, опомниться,
очнуться,
поскользнуться,
уронить,
оговориться,
оступиться и
др.
Для
правильного
употребления
видовых форм
русских
глаголов
следует знать,
является ли
данный
глагол
парновидовым
или только
одновидовым.
Таким
образом,
категория
вида – это
грамматическая
категория
глагола, состоящая
из
противопоставления
глаголов с
общими
значениями,
выражающими
«ограниченное
достижение
предела
целостное
действие» и
«неограниченное
достижением
предела или
отсутствие
предела
нецелостное
действие» а
также действие
без
определенной
видовой
характеристики».
Литература
1. Шелякин
М.А.
Справочник
по русской
грамматике
Москва, 2003
2. Булатова
Л.Н., Ильвина
Н.Е.«Русский
язык».Экспериментальные
учебные материалы.
Москва, 1987
3. Пулькина
И.М.
Практическая
грамматика.«Учебник
русского
языка».
Москва, 1985
Aygün Şahnəzər qizi Məmmədova
MÜXTƏLİFSİSTEMLİ
DİLLƏRDƏ ZƏRFLİYİN CÜMLƏ
ÜZVÜ
KİMİ DƏQİQLƏŞDİRİLMƏSİ
«Bədii
əsər elə bir konstruksiyadır ki, onda nitq zəncirinin
bağlılığı yalnız zaman ardıcıllığı
ilə şərtlənmir. Onların məkanda sinxron
əlaqələndirilməsi də xüsusi əhəmiyyət
kəsb edir» [1, s.8]. Buna görə də əlaqəli nitqin hər
bir parçasında
zaman və məkan kateqoriyası özünü göstərir.
İstənilən hal, vəziyyət, hərəkət,
hadisə zaman və məkan daxilində cərəyan
etdiyindən fikrin ifadəsində bu kateqoriyasız
keçinmək mümkün olmur.
Hər
bir cümlədə məkan və zaman kateqoriyası müvafiq
zərfliklər vasitəsi ilə əks etdirilir. Buna görə
də hər bir nitq aktı müvafiq zərfliklərlə
zəngin olur. İkinci dərəcəli cümlə üzvü olmaq
etibarilə zərfliklər özü də ayrılıqda dəqiqləşdirilən
və dəqiqləşdirici olmaqla xüsusi bir kompozisiya
əmələ gətirə bilir.
Dəqiqləşdirici cümlə
üzvləri bir qayda olaraq daha böyük fokusdan daha kiçik fokusa doğru
istiqamətlənir, dəqiqləşdirilən üzv
danışana daha yaxında və daha böyük həcmdə mövcud
olan obyekti, dəqiqləşdirici üzv isə onun tərkib hissələrini və ya daha uzaqda
olan obyekti bildirir. Bu xüsusiyyət cümlənin zaman və
məkan zərfliklərinə münasibətdə
özünü daha bariz şəkildə nümayiş etdirir,
məsələn: Orada, dağların döşündəki
kolluqda… Sol
tərəfdə,
qapının
ağzında kiçik
stulda… Bu il mart ayında, növruz axşamı…
Verilmiş
birləşmələrdə orada, sol tərəfdə, bu
il məkan və zaman zərflikləri ümumi və böyük
fokusdur, nitqin staqnasiyasında (irəliyə
hərəkətində) orada böyük fokusu dağların
döşündə, sol tərəfdə böyük fokusu
qapının ağzında, bu il böyük fokusu mart ayında orta
fokuslarına doğru hərəkət etdirilir və
nəhayət, dağların döşündə orta fokusu kolluqda,
mart ayında orta fokusu novruz axşamı, qapının
ağzında orta fokusu isə kiçik stulda uzaq fokusu
ilə əvəzlənir (danışandan uzaqlaşır, bədii
məkana və zamana, bədii qəhrəmana
yaxınlaşır).
Zaman
zərfliyini nəzərdən keçirək. Zaman zərfliyi böyük zaman ölçüsündən ən kiçik zaman ölçüsünə
qədər dəqiqləşdirilə bilir.
Zaman
zərfliyi əslində özü ayrılıqda cümlədə
ifadə edilmiş fikri dəqiqləşdirməyə xidmət edir. Məlum
olduğu kimi, sintaktik semantika bütöv cümlədəki fikrin
strukturunu
öyrənir. Burada zaman zəifliyi olan bir çox cümlələr
xətti strukturlu
mürəkkəb hökm kimi izah oluna bilər. Belə strukturla
konyunksiya münasibəti
hadisələrin
ardıcıllığını göstərdiyi üçün
mürəkkəbləşir. Ancaq konyunktiv əlaqə yalnız iki hadisə
arasında zaman əlaqəsini ifadə edən zərfliklərə xasdır.
Əksinə, zaman
zərfliyi ikinci mərhələdən olan predikativ funksiyasına
meyl edir (məsələn:
Payız çox erkən gəldi:
Payız gəldi. Bu çox erkən baş verdi) [2, s.52].
Göründüyü
kimi, Payız çox erkən gəldi cümləsində
əsas predikativlik payız gəldi şəklində
ifadə olunmuş, onun zamanını
dəqiqləşdirmək üçün çox erkən zərfliyindən istifadə edilmiş,
bununla iki fikir («payız gəldi» və «bu çox erkən baş
verdi») bir-biri ilə üzvi şəkildə bağlanmışdır.
Burada
belə bir fakta da diqqət yetirmək lazım gəlir ki,
zaman zərfliyi dedikdə,
bir tərəfdən, hansısa bir real tarixi göstərən, digər
tərəfdən isə, cümlədə təsvir edilmiş
hərəkətin zaman
ardıcıllığını əks etdirən cümlə
üzvü nəzərdə tutulur,
məsələn, müq. et:
1941-ci ildə qış aylarında saysız-hesabsız
faşist əsgərləri soyuq Rusiya
çöllərində şaxtadan qırılmışdılar.
Konkret
tarixi faktı göstərən bu cümlədə 1941-ci ildə
qış aylarında zərfliyi ilə konkret zaman ifadə olunmuşdur, yəni
burada hadisənin baş verdiyi real zaman göstərilmişdir.
Digər
variantda konkret tarix göstərilmir, hadisələrin baş
verməsi zamanın dəqiqləşdirilməsi ilə
əlaqələndirilir, məsələn:
Dünən günün ikinci
yarısında hələ yağış kəsməmiş
bütün məsələlər artıq həll olunmuşdu.
Burada isə zaman anlayışı
hadisələrin bir-biri ilə əlaqələndirilməsi
nəticəsində təzahür edir: dünən günün ikinci
yarısında hələ yağış kəsməmiş
birləşməsində üç zaman zərfliyi kompleksi işlədilmişdir (dünən
/ günün ikinci yarısında / hələ
yağış kəsməmiş).
Eləcə də
ingilis dilində:
But that night / after dinner and a whisky and soda by
the fire / before going to bed, / as Francis Macomber lay on his cot with the
mosquito bar over him and listened to the night noises / it was not all over.
(E.Hemingway)
Ancaq həmin axşam, yeməkdən
və bir stəkan sodalı viskidən sonra,
yatmağa getməzdən əvvəl Frensis Makomber
tonqalın yanındakı çarpayısında,
ağcaqanaddan qorunmaq üçün
tənzifin altında
uzanıb gecə səslərinə
qulaq asdığı vaxt bütün bunlar hələ
bitməmişdi.
Burada that night
ümumi olan «bütöv»ü ifadə edir, after dinner and a whisky and soda by
the fire və before going to bed zaman zərflikləri
isə onu dəqiqləşdirir.
Göründüyü kimi, zərfliyin konkret və real,
yaxud ümumi zamanı ifadə etməsinin
onun dəqiqləşdirilməsinə heç bir təsiri olmur.
Sadəcə olaraq, konkret zamanı göstərən
zərfliklərdən istifadə edilməsi müəllifin
iradəsindən irəli gəlir. Belə ki, bədii
mətnə hansısa epoxanın ab-havasını «hopdurmaq»,
dövrün oxucu təsəvvüründə aksessuarlarını,
rekvizitərini və adət-ənənələrini
canlandırmaq üçün yazıçı konkret il və ya ay
göstərməyə meyl edir. Ancaq heç də bütün
əsərlərdə, hər yerdə buna əl atmaq və
ya əsəri yalnız konkret zaman zərflikləri ilə
təmin etmək mümkün olmur, qeyri-real, bədii zamanı
əks etdirmək üçün daha çox «təsviri» zaman
zərfliklərindən istifadə edilir. Ümumiyyətlə
konkret zaman zərfliklərindən istifadə
edilməməsi mümkün olduğu halda, «təsviri» zaman zərfliyi
olmadan hadisə və əhvalatları təsvir etmək
mümkün olmur. Deməli, əsərdə konkret
zaman zərfliyinin işlədilməsi fakültətiv, «təsviri» zaman
zərfliyinin işlədilməsi isə requlyar
(müntəzəm) səciyyə daşıyır. «Təsviri»
zaman zərfliyi konkret zaman zərfliyinə
nisbətən daha çox dəqiqləşdiricilik
qabiliyyətinə malik olur: «təsviri» zaman zərfliyi
həm «təsviri» zaman zərfliyini, həm də konkret zaman
zərfliyini dəqiqləşdirə bilir.
Həmçinin konkret zaman anlayışı
ilə hadisələrin zaman ardıcıllığını
əks etdirən zərfliklərin yanaşı
işlədilməsi də mümkündür, məsələn:
On the January night, after he had come near dying
with cold and after his mind had two or three times actually slipped away into an odd land of fantasy so
that he had by an exercise of will power to force himself back into consciousness, Kate Swift appeared. (Sh.Anderson)
Bu yanvar gecəsi, az qala ölümcül donandan
və ağlı iki-üç dəfə fantaziyalar
aləminə gedəndən sonra möhkəm
iradə sayəsində özünü gerçəkliyə qaytarmışdı.
Verilmiş
cümlədə the January konkret tarix olduğu halda, night,
after he had come near dying with cold and after his mind had two or three
times zaman zərflikləri kompleksi konkret
deyil, təsviri mahiyyət daşıyır.
Fokusun uzaqdan yaxınlaşdırılması
məsələsi məkan zərfliklərinə aid edildikdə
daha gerçək görünür. Burada konyunktiv əlaqə yenə də
yalnız iki hadisə arasında məkan
əlaqəsini ifadə edən zərfliklərə
xasdır. Tərkibində məkan zərfliyi olan cümlələr
məntiqi struktura malik olur (məsələn: Biz burada, gölün yanında, aşağıda görüşdük.
Biz görüşdük. Bu gölün yanında, burada,
aşağıda baş verdi) [2, s.52].
Zaman
zərfliyində olduğu kimi, burada da əsas predikativlik
biz görüşdük birləşməsində öz əksini
tapmışdır. Bu görüşün harada baş verdiyini
göstərmək üçün isə həmin birləşmə gölün
yanında aşağıda zərflikləri vasitəsi
ilə dəqiqləşdirilir.
Məkan
zərfliyində də iki cəhət qeyd edilə bilər.
Birinci halda konkret yer, coğrafi mövqe göstərilirsə, ikinci
vəziyyətdə təsvir edilən hadisələrin
ardıcıllığının dəyişmə məkanı
əks etdirilə bilər, məsələn:
Hadisə vaqe olur
Qarabağda, Xındırıstan kəndində.
Burada Qarabağda və
Xındırıstan kəndində konkret yer adları olub,
məkan zərfliyi kimi çıxış edir. Ancaq birincisi
«bütöv»ü, ikincisi isə onun bir hissəsini adlandırır
və dəqiqləşdiricilik funksiyasını öz
üzərinə götürür.
Orada, dağların
döşündə, kolluqda nə qədər desən böyürtkən
yığmaq olar.
Bu cümlədə
isə orada – dağların
döşündə – kolluqda getdikcə
yaxınlaşan fokusda təsviri yolla verilmiş məkan
zərflikləri olub, ikinci birincinin, üçüncü isə ikincinin
dəqiqləşdirilməsinə xidmət edir.
Bir sıra hallarda
bədii ədəbiyyatda müəllif tərəfindən uydurma
(irreal) yer adlarından istifadə edilir ki, bunlar da çox
vaxt cümlədə məkan zərfliyi funksiyasında
çıxış edir. Belə məkan zərfliyi konkret və
təsviri məkan zərflikləri arasında ortaq mövqe
tutur. Məsələn, F.Skott Fitscerald hekayələrindən
birinin («The Diamond as big as the Ritz») üslubuna uyğun olaraq
işlətdiyi John T. Unger came from a family that had been well
known in Hades – a small town on the
Mississippi River – for several generations cümləsində Hades
mifoloji çarlığının adından istifadə etmiş,
onu real məkan kimi təqdim etmək istəyərək
a small town on the Mississippi River söz birləşməsi
vasitəsi ilə dəqiqləşdirmişdir.
Ədəbiyyatda
dəqiqləşdirilməsi nəzərə çarpan zərfliklərin
bir növü də tərzi-hərəkət zərfliyidir. Qeyd
etməliyik ki, tərzi-hərəkət zərflikləri
ilə daha çox cümlənin feli xəbəri
izah edildiyi halda, tərzi-hərəkət zərfliyinin özünün
tərzi-hərəkət zərfliyi ilə
dəqiqləşdirilməsi məkan və zaman
zərfliklərinə nisbətən daha az təsadüf
edir. Məsələn:
The
whole bottom
dropped out
of the
world, and
there she
was, blind
and sweating, with nothing
under her feet and the walls falling away.
(K.Anne Porter)
Dünyanın bünövrəsi
yoxa çıxmışdı, o burada dayaqsız durub
qalmışdı, gözləri tutulmuş və
başdan-ayağa tər içində, yer ayaqları altından
qaçmış halda və ətrafdakı divarlar
dağılmışdı.
Burada blind and sweating
zərflikləri there she was cümləsinin feli
xəbərinin
tərzi-hərəkətini təsvir etdiyi kimi, with nothing
under her feet söz birləşməsi şəklində
tərzi-hərəkət zərfliyi də özündən
qabaqkı zərflikləri dəqiqləşdirməyə xidmət edir.
He greeted
O, Marionla
hərtərəfili düşünülmüş sakit səslə, ədavətsiz, amma
həm də heç də sevinmədən salamlaşdı,
Dəqiqləşdirilən cümlə
üzvünün mənası dəqiqləşdirici cümlə
üzvlərinin sintaktik funksiyasını
dəyişdirə bilər. Bu zaman çox vaxt zaman və məkan
zərflikləri dəqiqləşdirici rol oynayır, lakin
tərzi-hərəkət zərfliyinin də dəqiqləşdiricilik
imkanlarından istifadə edilə bilər,
məsələn:
So the next night, after
midnight, four men crossed Miss Emily’s lawn and slunk about the house like burglars,
sniffing along the base of the brickwork and at the cellar openings while one
of them performed a regular sowing motion with his hand out of a sack slung
from his shoulder. (W.Faulkner)
İ o duşe svoey
zabotilsə solidno, po-barski, i dobrıe
dela tvoril ne prosto, a s
vacnostğö. (A.Çexov)
Bütün cümlə
üzvlərinin olduğu kimi, zərfliyin müxtəlif məna
qruplarının da dəqiqləşdirilməsi mümkündür, çünki
bu cümlə üzvü də ümumini və onun hissələrini ifadə etmək
qabiliyyətinə malik olur:
1) zaman zərfliyi
dəqiqləşdirilir:
a) zaman zərfliyi
sadalama üsulu ilə dəqiqləşdirilir, məsələn:
Bu il yayda havalar
qızanda yenə hamımız bağa köçəcəyik.
Verilmiş
cümlədə bu il zaman zərfliyi yayda və havalar
qızanda zaman zərflikləri vasitəsi ilə paralel
dəqiqləşdirilir, yəni:
yayda
Bu il
havalar qızanda
Zərfliyin
dəqiqləşdiriciləri ona görə paralel təşkil
edir ki, onlardan hər biri birbaşa
dəqiqləşdirilən zərfliyə bağlı olur,
başqa sözlə, aradakı dəqiqləşdirici üzv (yayda)
özü dəqiqləşdirilən üzvə çevrilmir (Yayda, təbii
olaraq, havalar qızır və «havaların qızması»
anlayışı heç də «yay» anlayışının
hissələrini əks etdirmir, sadəcə olaraq, yayda
və havalar qızanda eyni mənanı ifadə edən
həmcins üzvlər kimi
çıxış edir. Əslində həmin cümlədə
verilmiş fikri aşağıdakı şəkildə
də ifadə etmək mümkündür:
Bu il yayda yenə
hamımız bağa köçəcəyik.
Bu il havalar qızanda
yenə hamımız bağa köçəcəyik.
(Məna
dəyişmir). Deməli, dəqiqləşdirmə sadalama
üsulu ilə həyata keçirilir.
Nümunənin
təhlilindən də göründüyü kimi, əslində
cümlədə sadalama üsulu ilə
dəqiqləşdirmə zamanı yalnız bir
dəqiqləşdirici üzvün olması da kifayət edir.
Zaman zərfliyi
sadalama üsulu ilə həm də distant vəziyyətdə
dəqiqləşdirilə bilir. Məsələn,
yuxarıdakı cümləni bu cür genişləndirə
bilərik:
Bu il üzümüzə
gələn yayda, küləklər yatıb havalar qızanda
yenə hamımız bağa köçəcəyik.
b) zaman zərfliyi
zəncirvari üsulla dəqiqləşdirilir, məsələn:
Bu il yayda avqust
ayında yenə hamımız bağa köçəcəyik.
Sonuncu variantda isə
bu il zaman zərfliyi yayda zaman zərfliyi ilə
dəqiqləşdirilsə
də, ikinci zərflik özü də dəqiqləşdirilən
üzvə çevrilərək, avqust ayında zərfliyi
ilə bir daha dəqiqləşdirilir (Məlum olduğu kimi,
«il» dörd fəsildən ibarət olduğu
üçün onların içərisindən bir fəsil (yay), yay
fəsli də «üç ay»dan ibarət olduğu
üçün onların içərisindən bir ay (avqust ayı) fərqləndirilə
bilər). Beləliklə, zərfliyin
zəncirvari dəqiqləşdirilməsinin bariz nümunəsini
görürük:
Bu il yayda
avqust ayında
Əlbəttə, bu
cümlədəki fikri də iki cümlə vasitəsi ilə
ifadə etmək olar:
Bu il yayda yenə
hamımız bağa köçəcəyik.
Bu il avqust ayında
yenə hamımız bağa köçəcəyik.
Ancaq bu halda
zamanın tədricən dəqiqləşdirilməsi aradan
qalxır, məsələn, belə çıxır ki: «Bu il yayda
(yəni üç ay ərzində) yenə hamımız bağa
köçəcəyik». Bu isə əsas cümlədəki fikri
təhrif edir.
Zaman zərfliyi
distant vəziyyətdə də zəncirvari üsulla
dəqiqləşdirilir, məsələn:
Bu il üzümüzə
gələn yayda üzüm bol olan, əncir dəyən avqust
ayında yenə hamımız bağa köçəcəyik.
Zəncirvari
dəqiqləşdirmənin mahiyyəti özlüyündə bir
cümlədə bir dəqiqləşdirilən üzvün ən
azı iki cümlə üzvü ilə dəqiqləşdirilməli
olduğunu şərtləndirir.
Qeyd etmək
lazımdır ki, ən geniş yayılmış
dəqiqləşdirilən cümlə üzvü məhz zaman (və
məkan) zərflikləri sayılır, çünki «zaman» (və
«məkan») anlayışları daha asanlıqla və daha çox
hallarda daxili hissələri ilə birlikdə təzahür
edə bilir.
2) məkan
zərfliyi dəqiqləşdirilir:
a) məkan
zərfliyi sadalama üsulu ilə dəqiqləşdirilir, məsələn:
Bu gün Moskvada,
vaxtilə keçirilmiş Olimpiya oyunlarının paytaxtında,
qəhrəman şəhərdə skinhedlər
və başqa neofaşist qruplaşmaları cövlan edirlər.
Burada Moskvada məkan
zərfliyi iki paralel zərfliklə
dəqiqləşdirilmişdir. Həm Olimpiya
oyunlarının paytaxtında, həm də qəhrəman
şəhərdə zərflikləri birbaşa Moskvada sözünün epitetləridir
və bir-birini deyil, ikisi birlikdə birinci məkan zərfliyini (Moskvada) təsvir
edir.
Sadalama üsulu ilə
dəqiqləşdirmə zamanı dəqiqləşdirilən cümlə
üzvünün cəmi bir dəqiqləşdiricisinin olması da
kifayət edir. Yəni yuxarıdakı cümləni əslində bir dəqiqləşdirici üzvlə
də vermək olar:
Bu gün Moskvada,
vaxtilə keçirilmiş Olimpiya oyunlarının paytaxtında
skinhedlər və
başqa neofaşist qruplaşmaları cövlan edirlər.
Bu gün Moskvada, qəhrəman
şəhərdə skinhedlər və başqa neofaşist
qruplaşmaları cövlan
edirlər.
b) məkan
zərfliyi zəncirvari üsulla dəqiqləşdirilir,
məsələn:
Meşədən
çıxan heyvanlar yaxınlıqda, insan hənirtisi
gəlməyən kənddə evlərin arasında
arxayın-arxayın gəzib-dolaşırdılar.
Verilmiş
cümlədə yaxınlıqda məkan zərfliyi ümumi
anlayışı əks etdirib, kənddə zərfliyi ilə
dəqiqləşdirilir; kənddə zərfliyinin
də nisbətən ümumi anlayışı adlandırması
isə onun özünün də bir daha evlərin arasında
ifadəsi ilə dəqiqləşdirilməsinə imkan
verir – nəticədə
zəncirvari dəqiqləşdirmə baş tutur.
Məkan zərfliyi
də həm özündən birbaşa sonra gələn cümlə
üzvü ilə, həm də distant vəziyyətdə
yerləşən zərfliklə dəqiqləşdirilə
bilir.
Başqa cümlə
üzvlərində olduğu kimi, məkan zərfliyinin də
zəncirvari dəqiqləşdirilməsində ən azı iki
dəqiqləşdirici cümlə üzvündən istifadə olunur.
3)
tərzi-hərəkət zərfliyi dəqiqləşdirilir:
a)
tərzi-hərəkət zərfliyi sadalama üsulu ilə
dəqiqləşdirilir, məsələn:
Vəziyyət
elə pisdir ki, baş götürüb, nəyim var
yığıb-yığışdırıb, ailəmi
də aparıb ölkədən
qaçmaq istəyirəm.
Cümlədəki,
nəyim var yığıb-yığışdırıb,
ailəmi də aparıb ifadələri baş
götürüb tərzi-hərəkət zərfliyinin
dəqiqləşdirilməsinə xidmət edir.
Burada da sadalama
üsulunda yalnız bir dəqiqləşdirici üzvün olması
bəs edir, müq. et:
Vəziyyət
elə pisdir ki, baş götürüb, nəyim var
yığıb-yığışdırıb ölkədən
qaçmaq istəyirəm.
Vəziyyət
elə pisdir ki, baş götürüb, ailəmi də aparıb ölkədən qaçmaq istəyirəm.
Sadalama üsulunda distant
vəziyyətin ortaya çıxması mümkündür. Məsələn, müq. et:
Vəziyyət
elə pisdir ki, baş götürüb ölkədən qaçmaq, burada bir gün
görməmiş ailəmi də
yığışdırıb qaçmaq istəyirəm.
Vəziyyət
elə pisdir ki, baş götürüb qaçmaq, evdə-həyətdə
nəyim varsa hamısını
yığıb-yığışdırıb, burada bir gün
görməmiş ailəmi də
yığışdırıb ölkədən qaçmaq istəyirəm.
b)
tərzi-hərəkət zərfliyi zəncirvari üsulla
dəqiqləşdirilir, məsələn:
Mixaylo düşmən
arxasında çox böyük cəsarətlə,
qorxub-çəkinmədən, heç kəsin qabağından qaçmadan
döyüşürdü.
Məlum olduğu
kimi, «cəsarət» daha böyük anlayışdır və
«qorxub-çəkinməmək»
səciyyəsini də özündə birləşdirir, eyni zamanda
«qorxub-çəkinməmək» də müxtəlif şəkildə
təzahür edə bilər ki, «heç kəsin qabağından qaçmamaq»
bunlardan biridir. «Cəsarət» anlayışının
tədricən belə təfsilata uğraması yuxarıdakı cümlədə zəncirvari
üsulla dəqiqləşdirmənin həyata keçirilməsinə
imkan verir.
Tərzi-hərəkət
zərfliyinin zəncirvari üsulla dəqiqləşdirilməsi
də həm birbaşa yanaşı mövqedə, həm də
distant vəziyyətdə həyata keçirilə bilər.
Burada da ən azı
iki dəqiqləşdirici cümlə üzvündən istifadə
edilməsi şərtdir.
4) səbəb
zərfliyi dəqiqləşdirilir:
a) səbəb
zərfliyi sadalama üsulu ilə dəqiqləşdirilir,
məsələn:
Bizim yerlərin
qızları abır-həyadan, özünün ləyaqət hissini qorumaqdan,
hətta pis söz eşitməkdən qızarırlar.
Burada
«abır-həya» daha geniş anlayış olub, həm də
«ləyaqət hissini qorumaq»
anlayışını özündə birləşdirir. Buna
görə də ikinci anlayış daha «bütöv» olan birincinin
dəqiqləşdirilməsi üçün işlədilir; pis söz
eşitməkdən ifadəsi isə ləyaqət
hissini qorumaqdan zərfliyi ilə paralel yaradıb, yenə
də abır-həyadan ifadəsinə
bağlanmış olur.
b) səbəb
zərfliyi zəncirvari üsulla dəqiqləşdirilir,
məsələn:
Bir ay ərzində
ancaq istirahət etməkdən, yeyib-içməkdən, kabablamaqdan
və araq şüşələrini boşaltmaqdan kökəlib
əndazəsindən çıxmışdı.
Göründüyü kimi, burada
«kabablamaq və araq şüşələrini boşaltmaq» anlayışının
«yeyib-içmək» hərəkətinin, «yeyib-içmək»
anlayışının isə «istirahət etmək» anlayışının tərkib
hissəsi olması zəncirvari reaksiyanın qurulmasına
imkan vermişdir.
Səbəb
zərfliyi də yanaşı və distant
vəziyyətlərdə dəqiqləşdirilə
bilər. Məsələn, müq. et:
Bizim yerlərin
qızları abır-həyadan, gözlənilməz və
çətin bir vəziyyətə düşdükdə özünün ləyaqət hissini qorumaqdan,
hətta ağzıyava və tərbiyəsiz adamlarla rastlaşdıqda onlardan pis söz
eşitməkdən qızarırlar.
Bir ay ərzində
ancaq istirahət etməkdən, səhərdən-axşama
qədər yeyib-içməkdən,
qonum-qonşunun qurduğu məclislərdə kabablamaqdan
və araq şüşələrini boşaltmaqdan kökəlib
əndazəsindən çıxmışdı.
5) məqsəd
zərfliyi dəqiqləşdirilir:
a) məqsəd
zərfliyi sadalama üsulu ilə dəqiqləşdirilir,
məsələn:
«Neftçi» komandası
həmişə çempionluq uğrunda, ölkənin ən
yaxşı komandası adını
qazanmaq üçün mübarizə aparır.
«Çempion olmaq» geniş
anlayışdır: «qızıl medallar almaq», «ölkənin
ən yaxşı komandası olmaq», «Avropada keçirilən
yarışlara qatılmaq imkanı qazanmaq» kimi anlayışları özündə
birləşdirir. Verilmiş cümlədə isə «çempion olmağın» tərkib
hissələrindən yalnız biri –
«ölkənin ən yaxşı komandası adını qazanmaq» məqsədi
dəqiqləşdirilmişdir.
b) məqsəd
zərfliyi zəncirvari üsulla dəqiqləşdirilir,
məsələn:
Kəndin
kişiləri şeyxin qabağında ürəklərindən
keçəni deməkdən ötrü, öz xahişlərini
çatdırmaq, ölmüş əzizlərini diriltmək üçün boynubükük
dayanmışdılar.
İnsanın
ürəyindən çox şey keçə bilər, məsələn,
şeyxi hərəkətlərinə görə
İsgəndər kimi ifşa etmək, ona həddini
göstərmək olar, şeyxi bir daha hansısa bir
məclisə çağırmaq olar, şeyxə nəsə
yaxşı və ya pis sözlər demək olar, ancaq məlum olur ki, kəndin kişiləri bunun üçün
deyil, xahişlərini çatdırmaq üçün bu vəziyyətdə
dayanıbmışlar. Əlbəttə, xahiş özü də
müxtəlif cür ola bilər və burada «xahiş
məqsədi»nin özü də dəqiqləşdirilməli idi,
yəni göstərilməli idi ki, kişilər ölmüş
əzizlərini diriltmək üçün boynubükük
dayanmışdılar. Beləliklə, zəncirvari üsulla
dəqiqləşdirmə göz qarşısındadır.
Məqsəd
zərfliyinin də dəqiqləşdirilməsi, başqa
variantlarda olduğu kimi, yanaşı və distant
vəziyyətlərdə həyata keçirilə bilər.
6) kəmiyyət,
ölçü, dərəcə zərfliyi dəqiqləşdirilir:
a) kəmiyyət,
ölçü, dərəcə zərfliyi lazım gəldikdə
sadalama üsulu ilə dəqiqləşdirilir, məsələn:
Stalinin məlum
əmrindən sonra cəbhədə heç bir əsgər bir
addım da, bir qarış da geri
çəkilməyə cəsarət etmirdi.
Əlbəttə,
«addım» ölçüsü «qarış»dan böyükdür və
qarışların toplusu ilə ölçülə bilər. Bu nisbət müvafiq
zərfliyin sadalama üsulu ilə
dəqiqləşdirilməsinə imkan
verir.
b) kəmiyyət,
ölçü, dərəcə zərfliyi zəncirvari üsulla
dəqiqləşdirilir, məsələn:
Bütün gününü, düz
səkkiz saatını istintaqa, bunun da düz iki saatını protokolların
tərtibinə həsr etdi.
Məlum olur ki,
həmin cümləni işlədən şəxs «gün»
dedikdə, 24 saatı deyil, cəmi 8 saatı, yəni «iş
günü»nü nəzərdə tutur. Ancaq bu iş gününün özü də bütövlükdə birbaşa istintaqa sərf
edilməmişdir, cəmi 6 saat istintaqa, 2 saat isə
aparılmış istintaqın protokolların
rəsmiləşdirilməsinə sərf edilmişdir.
Beləliklə, kəmiyyət, ölçü,
dərəcə zərfliyinin zəncirvari
dəqiqləşdirilməsi müşahidə olunur.
Müşahidələr
göstərir ki, zərfliyin bu növü, bəlkə də,
zəncirvari üsülla nisbətən daha az hallarda
dəqiqləşdirilə bilir.
Ədəbiyyat
1.
Abdullayev Ə.Ə. Aktual üzvlənmənin mətnyaratma
imkanları (Azərbaycan və ingilis dillərinin
materialları əsasında). Filol.e.n. diss. avtoref. Bakı,
1997, 23 s.
2.
Москальская
О.И. Вопросы
синтаксической
семантики.
Вопросы языкознания,
1977, № 2, с.45-56.
Açar
sözlər: zərfliyin
dəqiqləşdirilməsi, zaman zərfliyi,
tərzi-hərəkət zərfliyi, məkan zərfliyi,
cümlə üzvü, məqsəd zərfliyi, dəqiqləşdirici
cümlə üzvləri, ikinci dərəcəli cümlə üzvü
РЕЗЮМЕ
В
резюмируемой
статье речь
идет об
уточнении
обстоятельства
как члена
предложения.
В основном к
анализу
привлекается
уточнение
обстоятельства
времени.
Известно, что
данное обстоятельство
служит
уточнению
мысли,
выраженной в
предложении.
Когда речь
идет об
обстоятельстве
времени, то
имеется
ввиду некий
член
предложения,
который с одной
стороны указывает
как на
конкретную
дату, а с
другой – отображает
временную
последовательность
описываемых
в
предложении
событий.
Кроме
обстоятельства
времени в
обозначенной
статье к
анализу привлекается
и
употребление
в качестве
уточняющих
членов
предложения
обстоятельства
места, образа
действия и
цели.
Автор
приходит к
заключению,
что в предложении
наиболее
частотны и
широко
представлены
такие его
уточняющие
члены как
обстоятельство
времени и места
Ключевые
слова:уточнение
обстоятельства,
обстоятельство
времени,
обстоятельство
образа
действия,
обстоятельство
места, члены
предложения,
обстоятельство
цели,
уточняющие
члены
предложения,
второстепенные
члены
предложения
SUMMARY
This article deals with the adverbial modifier
as a part of the sentence in the languages of the different system. Here is
mainly spoken about specifying of the adverbial modifier of time in the
sentence. The adverbial modifier of time is used to specify the concept given
within the sentence. While mentioning the adverbial modifier of time on one
hand we mean the part of the sentence showing a real date, on the other hand
the part of the sentence denoting the time sequence of the action being
described in the sentence. Besides the adverbial modifier of time , the use of
the adverbial modifier of place, manner, purpose as a specifying part of the
sentence is mainly dealt with. In conclusion from this article it becomes clear
that the adverbial modifier of time and place are the widely and easily
specified parts of the sentence.
Key words: specifying of the adverbial modifier, the
adverbial modifier of time, the adverbial modifier of manner, the adverbial
modifier of place, the part of the sentence, the adverbial modifier of purpose,
the specifying parts of the sentences, The secondary parts of the sentence
Rəyçi: prof.İsmayıl
Kazımov
Amaliya
Arif qızı Paşayeva
URDU
DİLİNDƏ MÜRƏKKƏB SONQOŞMALAR
Urdu dilinin qrammatikasında
mürəkkəb sonqoşmaların rolu əvəzsizdir.
Mürəkkəb sonqoşmalar – söz birləşmələri
və ya cümlələrdə sözlər arasındakı sintaktik
əlaqələri göstərmək üçün əsas nitq
hissələri ilə işlənən köməkçi
sözlərdir.
Mürəkkəb sonqoşmalar iki
hissədən ibarət olur: کا [ka]
sonqoşması ( کے [ke] vəya کی [ki]
formasında) və ya سے [se]
sonqoşmasından və isim, sifət, zərf və ya feli
bağlamadan ibarət olur.
Mürəkkəb sonqoşmalarda
adətən ikinci hissə öz leksik mənasını
saxlayır, birinci hissədə isə کا [ka]
sonqoşması ( کے [ke],
کی [ki] ) və ya سے [se]
sonqoşması idarə olunan sözlə sonqoşmanın ikinci
hissəsini birləçdirməyə xidmət edir.
Mürəkkəb sonqoşmaların
ikinci hissəsi kişi cinsində olan isimlə (sifət,
feli-bağlama və ya zərf) ifadə olunarsa o zaman کا [ka] sonqoşması کے [ke]
formasında çıxış edir, məs:
کے
بيچ [ke biç] – ortasında ( بيچ [biç]
– orta, isim, kişi cinsi)
کے خلاف [ke xilaf] –
əksinə ( خلاف [xilaf] – əks, sifət)
کے لئے [ke liye] – üçün ( لئے [liye] – feli bağlama,لينا
[lena] – götürmək)
کے پاس [ke pas] – yanında ( پاس [pas]
– yan, yaxınlıq, zərf)
ساڑياں
نمائس کے لئے
رکھی ھيں –
[Sariya numayiş ke liye rakhi he.]
Sarilər sərgi üçün qoyulub.
ان
کے سامنے دو
راستے تھے -
[Un ke samne do raste the.]
Onların qarşısında iki
yol var idi.
Əgər mürəkkəb
sonqoşmanın ikinci hissəsi qadın cinsində olan
isimlə ifadə olunarsa o zaman کا [ka]
sonqoşması کی [ki]
formasında işlənir, məs:
کی طرح [ki
tarah] – tərzində ( طرح [tarah] – üsul, növ, tərz, isim,
qadın cinsi)
کی طرف [ki
taraf] – tərəfində ( طرف [taraf] – tərəf, isim,
qadın cinsi)
ميں
نے کھڑکی کے
شيسے سے نيچے
کی طرف ديکھا -
[Me ne khirki ke şişe se niçe ki
taraf dekha.]
Mən pəncərənin
şüşəsindən aşağı tərəfə
baxdım.
اب رانی
پہلی کی طرح
سست نھ رھی -
[Ab rani pehli ki tarah sust na rahi.]
İndi Rani əvvəlki kimi kefsiz
deyildi.
Yiyəlik əvəzliklərinin
mürəkkəb sonqoşmalarla işlənməsi zamanı
sonqoşmanın birinci elementi کا [ka] düşür. Yiyəlik
əvəzliyi isə ya vasitəli halın sonluğu olan ے [e]-ni
qəbul edir (əgər birinci element
کا [ka]
isə) ya da qadın cinsinin sonluğu olan ی [i]-ni
(əgər birinci element کی [ki]
isə) qəbul edirlər, məs:
کے
پاس [ke pas] – yanında
ميرے پاس [mere pas] – mənim yanımda
کے
لئے [ke
liye] – üçün
تمہارے
لئے [tumhare
liye] – sizin üçün
کی
طرف [ki taraf] – tərəfində
ھماری
طرف [hamari
taraf] – bizim tərəf, bizim tərəfə
ميرے
لئے ايک چائے
کا کپ لاﺆ -
[Mere
liye ek çaye ka kap lao.]
Mənim üçün bir stəkan çay
gətirin.
کل
ميرے پاس کيوں
نہيں آئے؟
[Kal mere pas kiyo nehi aye?]
Dünən mənim yanıma nəyə
görə gəlmədiniz?
ھمارے
سامنے پہاڑی
راستھ تھا -
[Hamare samne pahari rasta tha.]
Bizim qarşımızda
dağlıq yol var idi.
Urdu dilində birinci elementi سے [se] olan yeddi mürəkkəb
sonqoşma var:
سے
پہلے [se
pehle]
سے
قابل [se kabıl] əvvəl, -dak²
سے
پيپتر [se peştar]
سے
اوپر [se upar] – üstündə
سے
آگے [se
aqe] – əvvəlində
سے
پيچھے [se piçhe] – arxasında
سے
باھر [se
bahr] – çölündə
پل
ندی کے اوپر
ھے –
[Pul nadi ke upr he.]
Körpü çayın üstündədir.
ليکن
ميں نے اس سے
پہلے تو تمہيں
کبھی نہيں ديکھا
-
[Lekin me ne us se pehle to tumhe kabhi
nehi dekha.]
Lakin mən bundan əvvəl də
sizi heç vaxt görməmişəm.
Semantik nöqteyi nəzərdən urdu
dilində mürəkkəb sonqoşmalar qruplara bölünür. Onlardan
bəziləri aşağıdakılardır:
1. İşin olunma yerini,
əşyanın yerləşdiyi yeri bildirən
sonqoşmalar:
کے
اوپر [ke
upar] – üstündə
کے
نيچے [ke
niçe] – aşağısında
کے
(سے) آگے [ke(se) aqe] – əvvəlində
کے
(سے) پيچھے [ke(se) piçhe] – arxasında
کے
(سے) باھر [ke(se) bahr] –
çölündə
کے
بيچوں بيچ [ke biço biç] – tam mərkəzdə
کے
قريب [ke
karib] – yaxınlığında
کے
آس پاس [ke as pas] – yaxınlığında,
ətrafında
کے
چاروں طرف [ke çaro taraf] – dörd tərəfində
کے
کنارے [ke kinare] – kənarında, sahilində
ان
کے پاس کار
نہيں ھے -
[Un ke pas kar nehi he.]
Onların yanında maşın
yoxdur.
کتاب
صندوق کے اوپر
ھے –
[Kitab sanduk ke upar he.]
Kitab yeşiyin üstündədir.
کشتياں
پل کے نيچے
ھيں –
[Kiştiya pul ke niçe he.]
Gəmilər körpünün
altındadır.
پرندے
پل کے نيچے
ھيں -
[Parande pul ke upar ur rahe he.]
Quşlar körpünün üstündən uçurlar.
2. Hərəkətin yönəlmə
istiqamətini bildirən sonqoşmalar:
کی
طرف [ki
taraf] – tərəfində
کے
اندر [ke
andr] – içində
کے
نيچے [ke
niçe] – aşağısında
کے
پيچھے [ke piçhe] – arxasında
کے
پاس [ke
pas] – yanında
کے
نزديک [ke nazdik] – yaxınlığında
پانی
کے اندر
مچھلياں صاف
ديکھائی ديتی
تھی –
[Pani ke andr maçliya saf dikhayi deti
thi.]
Suyun altında balıqlar aydın
görünürdü.
سابو
نے اس کی بات
کی طرف کوئی
توجھ نھ دی -
[Sabu ne us ki bat ki taraf koyi tavaccoh
na di.]
Sabu onun söhbətinə diqqət
yetirmədi.
3. İşin icra olunma zamanını
bildirən sonqoşmalar:
کے
(سے) پہلے [ke(se) pehle] – əvvəl
کے
بعد [ke
bad] – sonra
کے
اندر [ke
andr] – müddətində
کے
دوراں [ke dora] – ərzində
کے
پيچھے [ke piçhe] – sonra
کے
وقت [ke
vakt] – vaxtında
کے
لئے [ke
liye] – ərzində
پڑھائی
کے بعد ميں بينک
ميں کام کرنا
چاھتا ھوں –
[Parhayi ke bad me benq me kam karna çahta
hu.]
Təhsilimi bitirdikdən sonra bankda
işləmək istəyirəm.
چلنے
سے پہلے
دانيال نے
اپنا سر کھڑکی
سے باھر نکل
کر کہا –
[Çalne se pehle danial ne apna sir kirki
se bahr nikal kar kaha.]
Getmədən əvvəl Daniel
başını pəncərədən çölə çıxararaq
dedi.
کہانے
کے بعد اخبار
پڑھتا ھوں -
[Khane ke bad axbar parhda hu.]
Yeməkdən sonra qəzet oxuyuram.
4. İşin icra olunma
səbəbini göstərən sonqoşmalar:
کے
لئے [ke
liye] – üçün
صبح
شام سير کے
لئے جايا کرو -
[Subeh şam seyr ke liye caya karo.]
Səhər-axşam
gəzintiyə çıx.
ھميں
اپنے ملک کے
لئے ھر چيز کو
قربان کرنے کے
لئے تيار رھنا
جاھئے -
[Hame apne mulk ke liye har çiz ko kurban
karne ke liye tayar rehna çahiye.]
Biz öz vətənimiz üçün hər bir
şeyi qurban verməyə hazır olmalıyıq.
5. Əks hərəkəti göstərən
sonqoşmalar:
کے
خلاف [ke
xilaf] – əksinə
ھمارے
حکم کے خلاف
وھاں کيوں
گئے؟
[Hamare hukm ke xilaf vaha kiyo qaye?]
Bizim əmrimizin əksinə oraya
nəyə görə getmisiniz?
6. İstisna və ya
əlavələri bildirən sonqoşmalar:
کے
علاوہ [ke alava] – əlavə
کے
سوا [ke
siva] – başqa
ميں
ھاکی کے علاوہ
فٹبال کھيلتا
ھوں -
[Me haki ke alav futbol khelta hu.]
Mən xokkeydən əlavə
futbol da oynayıram.
Urdu və azərbaycan dilləri
arasında olan oxşar və fərqli cəhətlər
haqqında danışdıqda qeyd etməliyik ki, urdu
dilində önqoşmalar yoxdur. Söz birləşmələri
və nitq hissələri arasındakı əlaqəni
sonqoşmalar yerinə yetirir. Urdu dilində sonqoşmaların
funksiyasını azərbaycan dilində hal sonluqları
yerinə yetirir. Urdu dilində sonqoşmalar əsasdan ayrı
yazılır, azərbaycan dilində isə hal sonluqları
bildiyimiz kimi əsasa birləşik yazılır.
Ədəbiyyat
1. «
Azərbaycan dilinin qrammatikası ». I hissə, Azərbaycan
Elmlər Akad.Nəşriyyatı, Bakı 1960.
2. Дымшиц З.М.
Грамматика
языка урду.
М.,2001.
3.
Дымшиц З.М. Очерк
грамматики
языка урду
(Фонетика и
морфология ).
М.,1959.
4.Зограф.Г.А.
Морфологический
строй новых
индоаририйских
языков. М.,1980.
٥ محمد
مسعود الحق،
محمد عمر
اسلام الحق قواعدہ
اردو-
راولپنڈی
٦ محر محمد
حيات
علمی اردو
جنرل - لاھور٢∙
٧
مولوی عبدل
حق
قواعدہ
اردو-
نيا دھلی ٣∙∙٢
А.А.Пашаева
Сложные
послелоги в
языке Урду
Резюме
В
статье
исследуются
сложные послелоги
в языке Урду
и их виды. Автор
указывает на
многозначность
послелогов,
служащих для выражения
отношений
между
членами
предложения
в языке Урду. По
своим
семантическим
свойствам
они подразделяются
на послелоги,
указывающие
на направление
действия,
время
и причину
совершения
действия, а также
противопоставительные
и
ограничительные.
Ключевые
слова: морфология,
послелоги,
Урду.
A.A.Pashayeva
Compound postpositions in an Urdu Language
Abstract
The article deals with compound
postpositions in an Urdu and their types. The author specifies in a polysemy of
the postpositions serving for expression of relations between parts of sentence.
On the semantic properties they are subdivided into the postpositions,
specifying in a direction of action, time and the reason of action, also
adversative and restrictive postpositions.
Keywords: morphology, postpositions, Urdu.
Amalya Paşayeva,
Bakı Dövlət Universiteti, e-mail: amalya_ p@mail.ru
Ofelya Nəsib qızı Piriyeva
САБИР
САТИРАЛАРЫНДА ДИАЛЕКТИЗМЛЯР
Аьаъын
мющкямлийи
онун кюкцнцн
торпаьа дярин
ишлямясиндядир,
шаирин
бюйцклцйц юз халгына
гырылмаз
теллярля
баьлылыьындадыр.
Мящз юз
халгына, юз
кюкцня сюйкянмяк
о сяняткары
йцксялдяр
вя уъалардан
уъа едир.
Сабир дя
беляляриндяндир.
Шаирин
зянэин ядяби
ирсини
охуйаркян
щяр ан щяр дягигя
онун
лирикасынын
халг рущуна
кюкляндийинин
шащиди олурсан.
Сатирик
дилин имканларына
уйьун
олараг,
шаирин
ъанлы
данышыг
дилиндян,
фолклордан,
бир сюзля, халг
дилинин
зянэин
лексикасындан
йерли-йериндя
истифадя Сабирин
еъаскар,
мюъцзяли
сянят
дцнйасына
хас олан
ъящятлярдяндир.
Бу мюъцзяни
йарадан
васитялярдян
бири дя
шаирин йашайыб-йаратдыьы
Шамахы
яразисиндя
ишлянян, цмумян
диалект вя
шивяляримизин
Шярг групуна
хас олан диалектизмлярдир.
Шаирин
сатираларында
ишлянян
диалектизмляр
мцхтялиф
нитг
щиссялярини
ящатя едир.
Онларын чоху
исимляря
аиддир.
Сабирин ясярляриндя
Шамахы диалектиня
мяхсус щейкял,
мязря, тялля,
тярякя,
мцтянъям,
ахтахана,
поранлыг кими
сюзляр
ишлянир.
Щейкял.
Бус юз яряб
мяншялидир.
Цч мянада ишлянир:
1) бюйцк бина,
уъа мябяд, бцтхана;
2) дашдан вя
с.-дян
гойулмуш
абидя; 3)
бойуна
салынан дуа
(1, 713).
Бус
юз «щейкял»
вариантында
Гярб групу
диалектляриндя
(Газах диалектиндя)
ики мянада: а)
гадынларын
бойунларындан
асдыглары пахлавари
ири мунъуг; б) бязи ъамышларын
бойнунда
сарыйа чалан
хал мяналарында
ишлянир.
Проф.
М.Ширялийев
бу сюзцн «щекал»
вариантында
Нахчыван,
Шярур вя
Шащбузда
ишляндийини
эюстярир (2, 343).
Сабирин
дилиндя ися
бус юз Шамахы
диалектиня
хас олан «дуа»
мянасында
ишлянир:
Саьдан
сола, солдан
саьа сал
бойнуна щейкял,
Гой ъинни
мяяттял (3, 21).
Мярзя. Бу
сюзцн мязяря
вариантына
Губа
диалектиндя
ики гоншу
арасында
айырыъы
яламят, сярщяд,
чяпяр
мянасында
ишлянин.
Сабир яслян яряб
сюзц олан вя
якин йери,
«тарла»
мянасында
олан бу сюзц
(бах: 1, 343) еля юз
мянасында
ишлядир:
Артырмыш
идим мярзяни, иляум,
аты,
Рянъбяр
елямишдим
юзцмя
чюллцнц,
таты…(3, 50)
Мараглыдыр
ки, Сабир бу
сюзц ярябъя
йазылышына
уйьун, ики «я»
саити иля ишлядир.
Тялля. «Тяллямяк»
сюзц Газах
диалектиндя
«алдатмаг»
мянасыны
билдирир. Бус
юз Шамахы
диалектиндя,
еляъя дя
Муьан групу
шивяляриндя
«цст-цстя
йыьмаг», «ъямлямяк»
фикрини
ифадя едир.
Бус сюз яряб
мяншялидир,
«тяпя»,
«тяпяъик» мяналарыны
билдирир,
«тялл»
шяклиндя
ишлянир. Сабирдя
дя щямин
мянада
«йыьмаг»,
«цст-цстя габагламаг»
мянасында
ишлянир:
Йыьыб да
долдурурлар
кися-кися,
баьланыр
мющкям,
Йруллар тялля, даьдан
да ашыр
балайи-щцрзиййят
(3, 60).
Тярякя. Бу
сюзц Сабир
«Хясисин
щейфи,
варисин
кейфи»
сатирасында
ишлядир:
Моллалар
щазыр олур
дяфнимя ялдя
чякярся,
Сяни
варисляримя
ейляйяр
онлар тярякя
(3,66).
Щямин
сюз Шамахыда
вя Аьдаш
районунда
«юлянин
малыны
вярясяляр
арасында
бюлцшдцрмя»
мянасыны
ифадя едир.
Бу сюз Бакы
диалектиндя
«тярякя
галмаг» бирляшмясинин
тяркибиндя
ишлянир;
«фялакятя дцшмяк»,
«пис эцня
дцшмяк»
мяналарында
гарьыш
заманы ишлядилир
(2, 338).
Мцтянъям.
Сабир
сатираларында
ишлянян
мараглы диалектизмлярдян
биридир:
Бишдикъя
газан-газан мцтянъям,
Эялдикъя
табаг-табаг
бадымъан –
Йад ет
мяни,
йаьлы-йаьлы
йад ет! (3,91)
Бус
юз Шамахы
диалектиндя тикя
ятдян, гайсы,
кишмиш вя
албухарадан
биширилян
хуруша
дейилир.
Муьан группу
шивяляриндя
йахшы бишмиш,
лязиз хюряйя
«мцтялъим»
дейилир.
Ахтахана. Бус юз
Сабирин «Мян
беля ясрары
гана билмирям
» сатирасында
хитаб кими ишлянмишдир:
Ахтахана,
даьда дана
бюйцдц,
Мян бюйцк
оллам щачана,
билмирям!... (3, 96)
Чайыра
охшар бир от
олан
ахтахананы
ушаглар
бурнуна
тутур вя
дейирляр:
Ахтахана,
Бурнун
гана…
Муьан
групу
шивяляриндя
бу биткийя
«пишпиши» вя
йа «пишпишя»
дейирляр.
Ляъаъят.
Шамахы
диалектиндя
щям «ляъо»
(зарафатъыл, адам
эцлдцрян,
мязщякячи),
щям дя
(мязщякячилик,
зарафатъыллыг)
сюзляри
ишлянир.
Сабир ися бу
сюзц орталыьа
пислик,
гарышыглыг
салмаг
мянасында
ишлядир:
Мола
дайы, етмя
шярарят беля,
Орталыьа
салма ляъаъят беля!... (3,
109)
Мараглыдыр
ки, Сабирин
ишлятдийи «ляъаъят»
сюзцнцн
мянасы иля
Газах дилектиндя
ишлянян «ляъ»
сюзцнцн
мянасы иля
Газах
диалектиндя
ишлянян «ляъ»
сюзцнцн
«писряфтарлы»,
«писхасиййятли»
(адам)
мяналары
цст-цстя
дцшцр. Яряб
сюзц олараг
бус юз ики
вариантда
(ляъ, ляъаъят)
ишлянир, «тярслик», «кяслик»,
«инад етмя»
мяналарыны
билдирир (1, 318).
Сямамят. Яряб
сюзцдцр,
«биринин
башына эялян бяла
вя
мцсибятдян
башгасынын
севиниб кам
алмасы»,
«бядхащлыг»
мяналарыны
ифадя едир (1, 778).
Бу сюзц
Сабир
«лаьа
гоймаг», «ейиб
тутмаг»,
«нюгсаны эюстярмяк»
вя с.
мяналарда ишлядир:
Мцфтяхорлуг
ня эюзял пешя
иди тутмуш
идим, ня ачан
цстцнц карын,
ня шямамят
вар иди
(3, 137).
Поранлыг.
Бус юз Шярг
группу
диалектиндя,
еляъя дя Шамахы
диалектиндя
ясасян
тойуг-ъцъяйя
шамил едилир.
Азарламыш,
тцкц
бир-бириня
гарышмыш
тойуьа «поранныйыб»
дейирляр.
Сабирдя ися
щямин диалектизм
«йазыглашмаг»,
«йийясиз галмаг»,
«щалы
писляшмяк»
мяналарыны
ифадя едир:
Атасыз
тифлляри
басды поранлыг,
бизя ня?!
Тапмайыр
аъ-йалаваълар
эцзяранлыг,
бизя ня?!
(3,119).
Най.
Гарьыдан,
гамышдан
дцзялдилмиш
няфясли мусиги
алятинин
адыны билдирян ней
сюзц Шамахы
диалектиндя
«най» кими
ишлянир. Бу
диалектдяки
«най» сюзц,
ясасян,
«гармон» мянасында
ишлянир (2,20).
Проф. М.Ширялийев
йазыр: Бу
сюзцн
етимолоэийасы
ней
сюзц иля
баьлыдыр. Гармон
мейдана
чыхандан
сонра мусиги
аляти олан
«ней»ин ады буна
верилмишдир. Тцркмянъядя
«най»
гялйанын
чубуьуна
дейилир (Йеня
орада, 337).
Сабирдя «най»
сюзц
ишлянмяси
халгда ишлянян
«гармон-гавал
чалмаг»
ифадясиндян
иряли эялир:
Миндир
оъаьа
газганы,
гайнат
самавары,
Чал найы,
гавалы… (3, 46)..
Шаирин
«Шащнамя»
ясяриндя бус
юз башга мянада
– «шейпур»
сюзцнцн синонимии
кими ишлянир:
Чалынмагда
шейпурлар,
найляр,
Уъалмагда
ляшкярдян
уррайлар… (3, 163)
Г.Бцрщаняддин
«най» сюзцнц
«саз» сюзц иля
мцгайися
едир:
Най ки,
ясли саз ола
сазыны найа бянзядям,
Кирпуьу
иля гашыны ох
иля йайа
бянзядям (4,
).
Сифятляря аид
олан
диалектизмляр
нисбятян аз
ишлянир.
Беляляриня даданаг,
уфаъыг,
йедиъи
сюзлярини
нцмуня
эятирмяк
олар.
Даданаг.
Тяркибиндя –
анаь, - яняк, -
янях
шякилчили
сюзляря проф.
М.Ширялийев
бу
нцмуняляри
верир: якяняэ,
дюйяняк
(Бакы),
дюйянях
(Ордубад), тозанаь
(Бакы),
боьанаг,
доьанаг,
кюкяняэ,
туршяняэ
(Муьан),
бичянях (Ордубад),
саьанаь
(Аьдам) (2, 128). «Даданаг»
сюзц Сабирдя
«даданмыш»,
«йапышыб ял
чякмямяк» вя
б.к. мянфи
мяналарда
ишлянир:
Чых даьа,
Даша, йол
кясибян
гарятя башла,
Ахырда
гачаг ол;
Сал бир
бешатан
бойнуна, бу
адятя башла;
Щяммали –
йараг ол,
Хялгя даданаг
ол… (3, 36).
Бу
сюзцн мянасы
диалектляримиздя
ишлянян
«дадамал»
сюзцнцн
мянасы иля
цст-цстя дцшцр.
Шамхор,
Ъябрайыл,
Газах
районларында
«дадамал»,
«юйрянмиш»,
«алышмыш»,
«даданмыш»,
«яля юйрянмиш»,
Эянъядя ися
«даданмаг»,
«юйрянмяк»
мяналарында
ишлянир.
Уфаъыг.
Тяркибиндя
кичилтмя
мянасы ифадя
едян шякилчи
олан бус юз
щям «уфаъыг»,
щям дя «уфаг»
шяклиндя
ишлянир:
биринъи
«зяиф», «касыб», «гиймятсиз»,
икинъи ися
«балаъа», «баша
дцшмяйян»
мянасындадыр:
…Алчаг, уфаъыг
дахманы
саманмы
санырсан?!
Ахмаг
киши,
инсанлыьы
асанмы
санырсан?! (3, 76)
Ай
башы
дашды киши,
динмя, ушагдыр
ушаьым!
Ня
ядяб вахтыды,
гой сюйсцн, уфагдыр
ушаьым (3, 144).
Йедиъи.
Бус юз «юлц
йериндя аьыз
ачыб аьы
дейянлярин
башчысы»
мянасында
ишлянир;
Сабирин
«Ящвалпцрсанлыг,
йахуд гонушма»
сатира –
диалогунда
ишлянмишдир:
-
Дяни бир
башга хябяр
йохму?
-
Танырсан
Гяфяри?
-
Ня Гяфяр?
Щансы Гяфяр?
-
Мирзя
Манафын
пядяри!
-
Танырам!
-
Дцн о да
шцбщяли кясля
данышыб…
-
Ким дейирди?
-
Йедиъи
Хансяням арвадын
яри… (3, 216)
Эцман
етмяк олар
ки, бус юз
ядяби
дилдяки «йедяк»
сюзцня
уйьундур,
«дястяйя гошулма»,
«бир йеря
йыьышыб,
бир-бириня йедяк
олмаг»
мяналарыны
кясб едя
биляр.
Сабир
сатираларында
ишлянян
диалектизмлярин
бир гисми дя
феллярдир.
Бунлара
нцмуня олараг,
«чинлямяк»,
«азыхмаг»,
«сямримяк»,
«уйушмах», «осаррамах»
вя
башгаларыны
эюстярмяк
олар.
Чинлямяк.
Бус юз Шамахы
диалектиндя,
еляъя дя Шярг
группу
диалект вя
севянляриндя
«дястя-дястя
йыьмаг»,
«щисся-щисся,
сялигяйля
йыьмаг» мянасындадыр.
Сабирдя бу
«пулу чинлямяк»,
йяни «сялигя
иля йыьмаг»
мянасында
ишлянмишдир:
Пулу
анъаг
йарасыр ъинляйясян
сяндугя,
Ня ки хяръ
ейляйясян
миллятя, диндаша
ятя (3, 95).
Уйушмах.
Бус юз
Ъябрайыл,
Шамахы, Аьдам
вя Бярдя районларында
«габыьа
чеврилмяк»
(сцдцн уйушмасы) кими
ишлядилир.
Сабир щямин
диалект
сюзцнц юз
сатирик
мярамына
уйьун олараг,
«йолун
азанлара,
йолдан
чыханлара
гошулмаг»
мянасында
ишлядир:
Ей уйушуб
азанлара,
Эцндя гязет
йазанлара… (3, 69)
Овсаррамах.
Шамахы диалектиндя
бус юз
«нохталамаг»
(дявяни) мянасында
ишлядир.
Проф. М.
Ширялийев
сюзцн кюкц
олан «овшар» //
«ойшар»
барясиндя йазыр: «ойшар
(Газ.) – дявя
нохтасы. Бу
сюзя «овшар»
шяклиндя
тцркмян
дилиндя дя тясадцф
едилир» (2, 337).
Сабирин «Ах!...
Неъя кеф чякмяли
яййам иди…»
сатирасында
щямин сюз
«овсарламаг»
кими верили
рвя мяъузи
мяна кясб
едяряк,
адамлара
шамил едилир;
«алчалтмаг»,
«тящгир
етмяк»
мяналарында
ишлядилир.
Инди
адамлар
дейясян
ъиндиляр,
Ъин няди,
шейтан кими
бидиндиляр,
Лап бири овсарларылар,
миндиляр… (3, 148).
Сабир
сатираларында
ишлянян
диалектизмлярин
бир гисмини
дя зярф
характерли
сюзляр
тяшкил едир.
Вел. Мцасир
орфографийамызда
«вейл»
шяклиндя йазылан
бу сюз
классик ядябиййатда
ики мянада
ишлянмишдир:
«вейл1 – яряб
сюзц; дини
ясатиря эюря
ъящяннямдя
олуб «Вадийи-вейл»
адланан бир
дярянин ады;
мяъази мянада:
дярд, бяла,
бядбяхтлик;
вейл2 – яряб
сюзц, зяфяр,
гялябя,
мцвяффягиййят,
хош нятиъя» (1, 86).
Шамахы
диалектиндя,
еляъя дя,
Бакы, Газах, Исмайыллы,
Товуз
районларында
«авдра»,
«бош-бош»,
«авара-авара»
(эязмяк)
мяналарында
ишлянир.
Сабирдя дя
щямин мяна
сахланылыр:
«Хош ол
кяля ким, вел
доланыб,
даьда
чобандыр,
Асудя
щамандыр »(3, 33).
Йабана. Бус
юз «чюл,
бийабан,
инсан
йашамайан йер»
мянасында
олан «йабан»
исминдяндир.
Бус юз «йазы»
(чюл,
дцзянлик)
сюзц иля
паралел шякилдя
ишлянир:
«Бцтцн йазы-йабану
эязмишям,
щейваны
тапмамышам
(Муьан групу шивяляри»
(бах: 5, 245).
Проф.
Е.Язизов
«йабан»
чюл сюзцнцн
мцасир
дилимиздя
«чюлц» бийабан,
«йабаны
битки»
бирляшмяляриндя
галдыьыны
эюстярир
(Йеня орада).
«Китаби-Дядя
Горгуд»
дастанларында
бус юз (йазы
сюзц) щям тяк,
щям дя «йабан»
сюзц иля йанашы
ишлянмишдир:
«Озан евин
тайаэы олдыр
ки, йазыдан-йабандан
евя бир гонаг
эялся, яр
адам евдя
олмаса, ол
анны йедипяп,
аьырлар-язизляр,
эюндяряр; Бир
дяхи кимся йазы
йердя
йолдаш гойыб
гачмыйа -
деди (6, 33; 72).
Бу
сюз
«Дастани-Ящмяд
Щярами»дя
ишлянмишдир.
Ясярин
гящряманы эцляндамын
дилиндян
верилян вя
«Йалварыш» адланан
щиссядя:
«Эюрцн
имди бяня
нетди зяманя,
Ялими алды
уш атды
йабаня…
Эюрцн бу
чярхи-эярдуни
ки, бяни.
Сапана
гойубан атды
йабаня.
97, 49).
Шамахы
диалектиндя
«аьзыны
йабана
гоймаг» ифадяси
«бош-бош
данышмаг» мянасында
ишлядилир. Сабир
дя щямин
диалектизмдян
баъарыгла
истифадя
етмишдир:
Доьрудурму
ки, Бядял дя
гойуб аьзын йабана,
Данышыр бир
пара сюзляр
ки, дяйир рювзяхана
(3, 217).
Сабирин
ишлятдийи
диалектизмляр
ичярисиндя
«йалхы» вя «няс»
ядатларына
да раст эялинир.
Ифадя вя
ъцмлялярин
тясир эцъцнц
артыран бу
сюзлярин
биринъиси –
«йалхы»
диалект вя
шивяляримиздя
ики мянада
ишлянир:
а)
«йалхы» - йоьун
вя узун аьаъ
(Амасийа
району);
б)
«йалу» - тяк, бир
дяня
мяналарында,
йалхы
(Губадлы,
Лачын вя с.) // йалху
(Аьъябяди) вариантларында.
Шамахы
диалектиндя тякъя,
биръя
мяналарында
ишлянян бу
сюзц Сабир
«тякъя» мянасында
ишлядир:
Йалхы
бизи ейляйиб
мцбтяла:
Сяфщейи-Гафгазы
тутуб бу
бяла;
Гахда,
Газахда,
Шякидя
бярмяла,
Шишядя,
Ширванда вурур
тяк сябир (3, 116).
Пяс. Суалы
вя йа фикри
гцввятляндирмяк
цчцн ишлядилян
бус юз «бяс»
ядатынын дяйишилмиш
формасыдыр.
«Бяс» фарс
сюзц олуб
«кифайят»,
«кафи»,
«кифайят
гядяр»
мяналарыны
билдирир. Бу
сюзцн фарсъа
ишлянян «пяс»
вариантынын
ися ики мянасы
мювъуддур: инди,
бу щалда,
буна эюря;
арха, эери,
ард (1, 56; 499). Сабир
бу сюзц
«демяк», «бу
щалда» мяналарында
ишлядир:
Бу ися
пяс о
ляинин дя
иши
гуллабыдыр,
Динц иманы
даныб, йолдан
азыбдыр,
бабыдыр? (3, 216)
Ядябиййат:
1.
Яряб
вя фарс
сюзляри
лцьяти. Бакы. «Йазычы».
1985.
2.
М.Ширялийев.
Азярбайъан
диалектолоэийасынын
ясаслары.
«Шярг-Гярб».
Бакы. 2008.
3.
М.Я.Сабир.
«Щопщопнамя».
«Йазычы». Бакы.
1980.
4.
Г.
Бцрщаняддин.
«Диван».
Азярняшр, 1988.
5.
Е.Язизов.
Азярбайъан
дилинин
тарихи диалектолоэийасы.
Бакы
Университети
няшриййаты.
Бакы. 1999.
6.
«Китаби –
Дядя Горгуд».
«Йазычы». Бакы.
1988.
7.
«Дастани
– Ящмяд
Щярами».
«Эянълик».
Бакы. 1978.
O.Пириева
ДИАЛЕКТИЗМЫ
В ТВОРЧЕСТВЕ
М.А.САБИРА
РЕЗЮМЕ
В
статье речь
идет о
словах,
присущих
шемахинскому
диалекту азербайджанского
языка,
использованных
М.А.Сабиром в
своем
творчестве.
Здесь
определяется
принадлежность
этих слов к
соответствующим
частям речи,
проводятся
сравнения.
O.Piriyeva
DIALECTICISMS IN M.A.SABIR'S CREATIVITY
SUMMARY
In the article is a question of the words inherent in a Shamakhi dialect
of the Azerbaijani language, used by M.A.Sabir in his creativity. Here is
defined the accessory of these words to corresponding parts of speech, and are
spent comparisons.
Açar sözlər: dialektizmlər, Şamaxı dialekti,
arxaikləşmə.
Ключевые
слова: диалектизмы,
шемахинский
диалект,
архаизация.
Keywords: dialecticisms, a Shamakhi
dialect, archaization.
Rəyçi: dos.Mətanət Abdullayeva
Rzayeva Emiliya Abdulla q.
İBRİ DİLİNDƏ
FELİ SİFƏT
Fel morfologiyanın
ən böyük və zəngin tərkib hissəsidir. Bu bölmə
iş, hal və hərəkətlə bağlı olan söz
qrupunu əhatə etməklə, felə məxsus bir sıra
kateqoriyaları və mənaları öyrənir.
Fel müstəqil bir
nitq hissəsi kimi özünəməxsus leksik-semantik mənaya,
morfoloji əlamətə və sintaktik vəzifəyə
malikdir. Bu xüsusiyyətlərinə görə fellər
təkcə digər nitq hissələrindən seçilmir,
həmçinin nitq hissələri sistemində müstəqil rol
oynayır.
Fel sistemi
arasında ən geniş yer tutan və özünəməxsus
morfoloji və sintaktik funksiya daşıyan sözlər feli
sifətlərdir.
Feli sifət
özünəməxsus semantik mənasına, ikili morfoloji
xüsusiyyətlərinə, rəngarəng sintaktik və üslubi
vəzifəsinə görə ibri dilində, o cümlədən
sami dillərinin qrammatik
quruluşunda xüsusi yer tutur.Feli sifəti dilin
qatlararası vahidləri kimi götürsək, səhv etmərik.Bu
söz qruplarının təbiətindəki ikilik, sintaktitk
funksiyasındakı müxtəliflik, dil sistemində ikipilləli
əlaqə yaratmaq, söz birləşməsi, tərkib və cümlənin
formalaşmasında xüsusi rolu və s. kimi cəhətlər
belə bir qənaətə gəlməyə əsas
verir.Buna görə də feli sifət formasına müxtəlif
ölçülərdən yanaşaraq onların təbiətindəki
ikiliyi, söz birləşməsində, tərkibdə və
cümlədə rolunu, qrammatik mənaların meydana
çıxmasında və formalaşmasında rolunu açmaq
lazımdır.Məhz belə bir obyektiv çətinlikdən
irəli gələrək feli sifət kateqoriyasının bir
sıra nəzəri məsələləri dilçilikdə çox
mübahisəlidir. Bütün bunlar göstəriri ki, feli sifət
formasının geniş tədqiqata ehtiyacı vardır.
Ilk növbədə
feli sifətlərin fel babları üzrə
müəyyənləşdirilməsi
məqsədəuyğundur.Feli sifət ibri dilində mövcud
olan bütün fel bablarından düzəlir.
|
q.c.-cəm |
k.c.-cəm |
q.c.-tək |
k.c.-tək |
Bab |
|
פועלות |
פועלים |
פועלת |
פועל |
פעל |
|
נפעלות |
נפעלים |
נפעלת |
נפעל |
נפעל |
|
מפעלות |
מפעלים |
מפעלת |
מפעל |
פיעל |
|
מפועלות |
מפועלים |
מפועלת |
מפועל |
פועל |
|
מפעילות |
מפעילים |
מפעילה |
מפעיל |
הפעיל |
|
מתפעלות |
מתפעלים |
מתפעלת |
מתפעל |
התפעל |
Qeyd olunduğu kimi, feli sifət felin
təsriflənməyən formasıdır.Yəni, feli
sifət də fel kimi semantik mənasında
hal-hərəkət ifadə edir ,lakin fel kimi zamanın
morfoloji ifadəsi yoxdur.Feli sifət ibri dilində cinsə
və kəmiyyətə görə fərqlənsə də
,şəxs ifadə edə bilmir. Bütün dünya dillərində
olduğu kimi klassik ibri dilində də feli sifət felin
təsriflənməyən forması hesab olunur.Lakin müasir ibri
dilində feli sifət müəyyən mənada felin
təsriflənən formasına uyğun gəlir.Belə ki,
müasir ibri dilində feli sifət tam mənada indiki zaman
funksiyasını icra edir.Lakin onu da qeyd etmək
lazımdır ki, feli sifətin indiki zamanı ifadə edə
bilməsi əslində kontekstdən irəli gəlir . Klassik ibri dilində , yəni Bibliya
və Aqada mətnlərində
indiki zaman forması mövcud olmamışdır. İbri
dilində fel zamanlarının üçlü bölgüsünə ilkin olaraq Mişna dövrü mətnlərində
rast gəlinir . Buna baxmayaraq , müasir ibri dilində də indiki
zaman forması şərti olaraq qəbul edilmişdir . Bu forma
azərbaycan dilində felin təsriflənməyən
formalarından feli sifətə uyğun olan indiki zaman feli
sifəti ilə göstərilir . İbri dilində indiki zaman
semantik cəhətdən aşağıdakı məqamlara
görə fərqləndirilir :
a)indiki zaman danışılan zaman
həyata keçirilən hərəkəti və ya
vəziyyəti ifadə edə bilər ,
b)nisbətən qeyri - dəqiq zaman
ifadə edən indiki zaman ,
v)yaxın gələcək zamanı
göstərən indiki zaman ,
q)yaxın keçmiş zamanı bildirən
indiki zaman :
Bu zaman formasının şərti olaraq qəbul
edilməsinə baxmayaraq, bu gün bu zaman müasir ibri dilinin ən əsas və ayrılmaz
tərkib hissəsinə , eyni zamanda ən çox
işlənən dil ünsürlərindən birinə çevrilmişdir
.
Bununla
yanaşı,feli sifət cümlədə təyin
funksiyasında işlədilərək , mübtəda və
tamamlığı təyin edə bilər. Məsələn:
האיש
העובד בגן
השכן שלנו.
Bağda işləyən kişi bizim
qonşumuzdur.
Yuxarıdakı
nümunədən göründüyü kimi feli sifət forması
mübtədanı təyin edən cümlə üzvü kimi
işlədilmişdir. Ibri dilində bəzi feli sifət
formaları artıq atributivləşərək
(sifətləşərək) sifətə xas bütün
xüsusiyyətləri kəsb edir və belə formalar ibri dili
lüğətlərində müstəqil sifət formaları kimi
verilmişdir.Məsələn:
מעניין
- piel babının feli sifət
forması (maraqlandıran) artıq tam
sifətləşərək “maraqlı” kimi tərcümə
olunur.Lakin bu o demək deyildir ki, bu feli sifət öz
əvvəlki funksiyasını itirmişdir. Kontekstdən
asılı olaraq eyni feli sifət forması həm sifət ,
həm də feli sifət kimi işlədilə
bilər.Məsələn:
הבעייה
המעניינת
אותי היא
הבריאות של
הילדים.
Məni ən çox
maraqlandıran problem uşaqların
sağlamlığıdır.
אתמול
דיברנו על
בעייה
מעניינת.
Dünən maraqlı
bir problem haqqında danışdıq.
Feli sifət
formaları isim kimi təyini söz birləşmələrinin
hər iki tərəfində iştirak edərək
birləşmənin həm təyin , həm də
təyinlənən üzvü ola bilərlər. Məsələn:
Uzlaşan
təyini söz birləşməsi:
חברים
בלתי נפרדים
Ayrılmaz dostlar
Uzlaşmayan
təyini söz birləşməsi:
קול
המדבר
Danışanın
səsi
מספר
הסיפור
Hekayənin
nəql edəni
Feli sifət
formaları vasitəsilə sənət peşə adları
ifadə oluna bilər.Məsələn :
סופר
- yazar, yazıçı
מחקר
– tədqiqatçı, alim
və s.
Feli sifət
formaları bir çox hallarda cümlədə tamamlıq və
mübtəda funksiyasında çıxış edirlər.
feli sifət probleminin
ümumi cəhətləri aşağıdakı müddəalarla
müəyyənləşdirilə bilər:
1.Feli
sifət semantikasında hal-vəziyyət və yaxud
hərəkət mənası ilə səciyyələnir
ki, bu da onları felə aid etməyə əsas verir.Müasir
dildə isə feli sifət fellərə xas ən əsas
xüsusiyyət olan – zamanı ifadə edə bilirlər.Lakin
feldən fərqli olaraq şəxsi bildirmirlər. Bu
səbədən də feli sifəti felin şəxssiz
forması adlandırmaq olar.
2.Feli
sifət ismə xas bir sıra sintaktik və yaxud sintaktik-
morfoloji əlamətlərlə xarakterizə olunur.Feli sifətlər
isimlər kimi artikl qəbul edir, cins və kəmiyyət
ifadə edir, cümlədə mübtəda, ismi xəbər,
tamamlıq, təyin və bəzən zərflik
funksiyasında çıxış edir.Təyini söz
birləşmələrinin isə hər iki
tərəfində çıxış edir.
3.Feli
sifət nitq hissələrinin qruplaşdırılması
problemi baxımından tədqiqi onların iki xassəli
xarakterə malik olmasının üzə çıxarır: bir
tərəfdən semantik xassədir ki, bu onları felə, digər
tərəfdən isə funksional , yəni sintaktik xassədir
ki, bu da onları ismə aid etməyə əsas verir.
Summary
Сreation of participle
The article deals with
the usage of participle in Hebrew . The ways of creation of participle, its
place of usage and its function as subject and attribute in the sentence was
briefly and clearly explained in the text. Each of these items was analysed
with the help of examples.
Резюме
Причастия
на иврите
Статья
посвящена
использованию
причастия на
иврите. В
этой статье
коротко и
ясно показана
образование
и
использование
причастия и
его функции в
предложении
как подлежащего
и определения
и приведены
примеры.
Ədəbiyyat siyahısı
Azərbaycan dilində:
1.Abdullayev A.Z..Seyidov
A.Q.,Həsənov A.Q.Müasir Azərbaycan dili.Bakı- 1972
2.Məmmədov
Ə.Ərəb dili ,B.1962
3.Musayev O. İngilis dilinin
qrammatikası. B-1976
Rus dilində :
4.Айхенвальд
А.Ю.
Современный
иврит. М.,1990
5.Гезениус
В.Еврейская
грамматика.Спб-
1874.
6.Гранде
Б.М.Введение
в
сравнительное
изучение
семитских
языков.М-1972.
7.Гранде
Б.М. Курс
арабской
грамматики в
сравнительно
–
тсторическом
освещении. М- 1963.
8.Мельянцев
А.Н. Масдар в
теории и
структуре
арабского
языка.М.1990.
9.Штейнберг
О.Н.Практические
уроки
древне-еврейкого
языка для
школы и самообучения
с статьями
для разбора и
перевода.Спб-
1889.
İbri dilində :
10.Aharon Maman .Hamakor veshem hapeula
betfisat Ibn al- Faraj Harun Besefer : mexkarim belashon haivrit uvebalshanut
hayehudim.Moshe bar-asher.Yerushalayim ,1998,
11.Asher Vayzer. Dikduk halashon haivrit.
Tel-Aviv - 1953
Açar sözlər: fel, feli
sifət, fel babları, indiki zaman, təyin
Key words: verb, participle, verbs binyanim,
present tense, attribute
Ключевые
слова:
глагол,
причастия,
глагольные
биньяны,
настоящее
время, определение
Rəyçi: T.Hüseynbalayeva
Hüseynov
Şaban
Qulam oğlu
ШЯКИЛЧИЛЯРИН
ДИФЕРЕНСИАЛЛАШМАСЫНЫН
БЯЗИ
МЯСЯЛЯЛЯРИ
Бязи
дил
ващидляринин
синкретизми
онларын
мцщцм
потенсийайа малик олмасы
иля
сяъиййялянир.
Потенсийа
енерэийадыр,
имкандыр,
лазыми
шяраитя
дцшдцкдя эизли
щалда
йашайан,
мювъуд олан
енерэийанын
функсийалар
шяклиндя
тязащцрцдцр.
Илкин
грамматик
ващидлярин
характерик
яламяти кими
мювъуд олан
«эизли имкан» -
потенсийа
дилин
мцхтялиф сявиййялярининдя
мцшащидя
олуна биляр.
Потенсийа
дилин юзцнцн
зянэинляшмя,
тякмилляшмя
хцсусиййяти
иля баьлы
олараг
нятиъя
етибары иля onun
юзцнцн
енерэийасыдыр.
Бу мясяляйя
бир гядяр эениш
чярчивядян
бахсаг, дейя
билярик ки,
дил тяффякцр
акты
олдуьундан енерэийа
дa тяфяккцр
актыдыр.
Дилин
индики
сявиййясиндя
айры-айрылыгда
щяр бир будаг
морфеми
потенсиаsындан
даныша
билярик.
Лакин
диахрон
аспектдя
мясяляйя
йанашанда
синкретик
ващиддян
тюряйян
морфемин мцстягилляшмяси,
морфоложи
ъящятдян там
мотивляшмяси,
айрыъа
потенсийа
мянбяйиня
чеврилмяси
факты иля
гаршылашырыг.
Мяс.: Мцасир
Азярбайъан
дилиндя -ма2
шякилчиси
ашаьыдакы
мяна mənbələrinə malikdir [1:].
1.
Фелляря
гошулараг
просесин
эедишини билдирир.2.
Фелляря артырылараг
тамамланмыш,
баша чатмыш
просеси
билдирир. 3. Васитя,
обйект вя
нятиъя
билдирян
исимляр
йарадыр. [3:].
Синкретик
ващидин
диференсиаллашмасы
мювъуд
потенсиалын
мцхтялиф
истигамятлярдя
айрылмасы
демякдир.
Мяс.: IХ-ХII
ясрлярдя -ьу
шякилчиси
иля баьлы
мювъуд
вязиййяти
нязярдян
кечиряк. Нигматов
йазыр: «форма на-ьу почти
всегда
сопровождается
модальными
оттенками
долженствования,
возможности,
предлагательности-предписательности
и др. частичная
нейтрализация
модальных
значений
наблюдается
очень редко».
Калы югмагу
бу укушлуг
кишик - Как можно
не хвалить
смышленного
человека; неча
качса, ахыр
юлум тутгусу - куда
бы не бежал, в
конце концов
смерть настигнёт». [3: 114-115]
Hямин морфем verilən misalda эяляъяк
заман
форманты
кими там,
мющкямлянməмишдир.
Она эюря дя
щямин
шякилчи
эяляъяк
заман ващиди
кими шяхс вя
кямиййят
шякилчиси
гябул етмир. [3: 115].
Яэяр
бурайа щямин
морфемин
сюздцзялдиъилик
функсийасыны
да ялавя
етсяк, онда
-ьу/ -ьц
синкретик
ващидинин IX-XI
ясрдяки
потенсийасы
барядя
мцяййян тясяввцрляр
йаранар
Дил
ващидляриндя
потенсиалын
айрылмасы юзцнямяхсус
йолла эедир.
Шцбщясиздир
ки, структур
ващидлярин
мейдана эялмясинин
юзцнцн
зямини
вар вя o, мювъуд
дилин
системи
чярчивясиндя
эедир; йяни
мцяййян
ганунауйьунлуьа
табедир.
Щяр
бир морфоложи
ващидин юз
мяна
тутуму вар
вя щямин морфемин
атрибуту да
одур.
Чохфунксийалы
ващидлярдя
ися, бу
бахымдан
мараглы
мясяляляр
юзцнц эюстярир.
Дейяк ки, -ыш шякилчиси
фелин щям
нюв, щям дя
исим
дцзялдян шякилчидир.
Мяна тутуму
да щямин дил
цнсцрляринин
морфосемантикасы
иля юлчцлцр.
Она эюря дя
шякилчинин
чохмяналылыьы
онун чох
функсийалылыьындан
фярглянир.
Чцнки
чохфунксийалылыг
синкретизм
яламяти
олмагла
яксярян морфоложи
бахымдан якс
гцтблярдя
дайанан
ващидлярдя
юзцнц
эюстярир.
Ейни заманда, щяр бир
чохфунксийалы
ващиддя
мцстягил
олараг
потенсиал мяркяз
вардыр.
Потенсиал
мяркязлярин
хцсусиййятляри
диференсиаллашма
истигамятиндян
асылыдыр.
Мяс.: - ьу2
шякилчиси
Мцасир
Азярбайъан
ядяби дилиндя
фелдян
исимдцзялдян
шякилчидирся,
уйьур
дилляриндя
фелин лазым
формасынын göstəricisidir Йахуд:
-ган.
Азярбайъан
дилиндя
фелдян сифят
дцзялян
шякилчидирся,
гарагалпаг
дилиндя
нягли кечмиш
заманын
формантыдыр.
Демяли,
чохмяналылыг
функсийалардан
биринин мяна
структуруну
тяшкил
едирся, чохфунксийалы
шякилчилярдя
щяр бир функсийанын
мяна
структуру вя
юзцнямяхсус
ъящятляри
вар; бир синкретик
ващиддя яэяр
чохфунксийалылыг
варса,
демяли, онда
бир нечя
потенсиал
мяркяз вардыр
вя онун
реаллашмасы,
инкишафы,
мювъуд шяраитля
баьлыдыр.
Ейни заманда,
яэяр синкретик
ващиддя
диференсиаллашма
баша чатмамышса,
йахуд
щялледиъи
мярщяляйя
кечмяйибся,
онda
ващид
синкретик
потенсиалын
диференсиаллашмасы
там баш
вермямишдир.
Демяли,
синкретик
ващидин
чохфунксийалылыг
цзря
диференсиаллашмасы
ващид потенсиалын
мцхтялиф
истигамятлярдя
бюлцнмясидир.
Азярбайъан
дилинин
гядим
дюврляриня
ендикъя ейни
вязифяни
йериня
йетирян
шякилчилярин
кямиййятъя
чохлуьу иля
растлашырыг.
Чох щалда
шякилчилярин
чохфунксийалылыьы
иля баьлы
олан бу вязиййят
мцасир дювря
эялдикъя
дяйишир; шякилчилярин
функсийаъа
сабитляшмяси,
грамматик
анлайыш вя
категорийаларын
сярщяддинин
дягигляшмяси
эцълянир. Бунунла
ялагядар
олараг,
диференсиаллашмыш
морфемин
функсионал сабитляшмяси
юзцнц
эюстярир.
Мяс.: -асы2
шякилчиси
эяляъяк
заман шякилчиси
кими ХIII-ХIV
ясрлярдян
мялумдур. ХVIII ясрин
сонларындан
башлайараг
фелин лазым
формасынын
шякилчиси
кими
фяаллыьыны
итирир, эяляъяк
заман
варианты
кими
активляшир [3:154].
Мцасир дювря
йахынлашдыгъа
щямин формант
фелин лазым
формасынын ващиди
кими
сабитляшир.
Морфосемантик
сярщяддин дягигляшмяси
чохфунксийалылыьы
дилдян там
чыхармады.
Мцасир
Азярбайъан
ядяби
дилиндя -малы2,
-аъаг2, асы2
вя с.
шякилчиляринин
вязифясини
хатырламаг
кифайят едир.
Чцнки бязи
категорийаларын
эенетик-баьлылыьы
( мяс.: фелин
тярз, фели
сифят, заман
вя с.) синкретизмин
диференсиаллашмасы
зямининдя
баш вермиш,
она эюря дя
ейни морфем
бир нечя
функсийада
юзцнц эюстярмиш
вя щямин
эенетик
ялагя там
итмядийиндян
ейни морфем
чохфунксийалылыг
шяклиндя
юзцнц qoruyub saxlamışdır.
Бу
сябябдяндир
ки, эяляъяк
заман
шякилчиси
-аъаг эяляъяк
заман фели
сифяти иля
заман координатында
кясишир.
Щабеля
мцасир
Азярбайъан
дилиндя
мювъуд олан
-а2 ( фелин
арзу формасы)
морфеми,
тарихян дилимиздя
фяал олмуш -а
индики - эяляъяк
заман
шякилчиси
иля заман
координатында
кясишир.
Ейни qrammatik vahidin
мцхтялиф
тцрк
дилляриндя
фяргли
функсийалар
йериня
йетирмяси диференсиаллашманын
пратцркдя
эетдийини вя
диалектляр
цзря
функсийалардан
биринин
морфоложи мотивляшмяйя
мяруз
галдыьы,
сабитляшдийи
йягин олунур,
Мяс.: -ан2
шякилчиси
мцасир
Азярбайъан дилиндя
фели сифят
шякилчисидирся,
тцркмян
дилиндя
кечмиш заман, Yагут
дилиндя isə фели
баьлама шякилчисидир
(мцг. ет: анда2;
ан+ да;).
Хатырлайаг
ки,
диференсиаллашма
темпи бцтцн
диалектляр
цзря ейни
дейил; фяргли
хцсусиййятляр
юзцнц
эюстярир.
Дейяк ки, тцрк
дилляриндя
фели ад,
мясдяр, тярз
вя заман
морфоложи
анлайыш вя
категорийаларын
мянбяйи
бирдир.
Азярбайъан
дилиндя
мясдярля
заманын
сярщяди там
айдындыр,
лакин йагут
дилиндя
инфинитив [4: 423]
заман
чаларыны даща
чох горуйуб
сахлайыб. Чуваш
дилиндя дя беля
хцсусиййят
юзцнц
эюстярир. «В чувашском
языке есть
инфинитив
будущего времени
на -ас, -ес нап:
Пирэн мэн
тъвас» [5: 258].
Бязи
морфоложи
ващидляр там
диференсиаллашмайа
мяруз галса
да,
синкретик ващидя
мяхсус олан
яламятляри
там итирмямишдир.
Щямин яламятляр
дил вярдиши
иля
сяъиййялянян
гялиб-дцстурла
баьлы олан
яламятдир.
Мялумдур ки,
гядим тцрк
дилляриндя
заман
эюстяриъиси
кими -r - а; -dу; -ан,
-ув
морфемляри
олуб. Щямин
база ясасында
мейдана
эялян -асы2,
-аъаг2
шякилчиляри
чохфунксийалылыг
чярчивясиндя
щямин
яламятляри
дашмыш, заман
анламында дил
вярдишини
йашатмышдыр.
Демяли, синкретик
ващидлярин
гялибиня
сыьышмыш, о
мцщитин
хцсусиййятлярини
дашымалы
олмушдур.
Дилин
динамикасынын
нятиъяси
олараг
бязи
морфоложи
ващидляр
дилдян чыхыр,
формал дяйишкликляря
мяруз галыр
вя йа
йениляри йараныр.
Бу просесдя
мювъуд
морфоложи
анлайыш вя
категорийаларын
гялибляри
даща да
зянэинляшир
вя мцкяммялляшир.
Щяр
бир
морфоложи
гялиб бир
моделдир вя
инсан
зякасында
щямин
гялибляр
моделляр шяклиндя
йашайыр.
Цмумиййятля,
щяр щансы бир
дил ону
дашыдыьы
халгын
бейниндя
моделляр
кими
мювъуддур,
онун дяйишмяси
тяфяккцрдян
кянардан
гала билмяз.
Она эюря дя
моделин
дилдян
чыхмасы вя йа
йаранмасы
тякамцл
характери
дашыйыр; Мяс:
лексик
ващидлярин
грамматикляшмяси
модели. Йахуд
шякилчилярин
тюрямясинин
диференсиаллашма
вя интеграсийасы
модели.
Моделляр
мцхтялиф ола
биляр: Məs: просесин
модели вя йа
дилин
структур
ващидляринин
модели. Дил
гурулушунун
дяйишмяси
иля бязи
моделлярин
дилдян
чыхмасы вя йенисинин
мейдана
эялмяси тядриъи
просесдир.
Шцбщясиздир
ки, моделляр
дя диля щазыр
шякилдя
эялмир,
тядриъи
олараг
йараныр.
Дил
моделлярдян
ибарятдир вя
онун щярякятвериъи
гцввяси
дилин
енерэийасы
вя онун дилдя
тязащцрü - дилин
динамикасыдыр.
Щяр вахт
енерэийайа малик
олан дил ону дашыйан
халгын ягли
сявиййяси
иля тянзимлянир. [5: 483]. Она
эюря дя дилин
енерэийасы
вя моделляри
сосиоложи
амиллярля дя
шяртлянир. Бу
мясялялярля
баьлы
фактлары нязярдян
кечирдикъя
беля фикир
мейдана эялир
ки, дилдя чох
надир щадися
сайылан дил гурулушунун
дяйишмяси
факты
цнсиййят
амили иля баьлыдыр.
Эюрцнцр ки,
щямин
диллярин
дашыйыъысы
сайылан
халгларда
эцълц ягли
инкишаф олмуш
вя дили ягли
тялябатла
уйьунлашдырмышдыр.
Чохфунксийалылыг
дилдя
сонрадан
газанылан
фактор да ола
биляр. Бу
даща чох дилдя
баш верян
морфоложи
просеслярля
баьлыдыр. Мяс.:
субстантивляшмя
яламяти
олараг - лар2
шякилчиси сайлардан
исим йарада
билир.
Мцяййян груп
сюзлярдя
мяс.: -
цчляр, 26 -лар,
7-ляр
(йеддиляр ешгиня)
вя с. йахуд :
исмин мякани
щал шякилчиляринин
зярфляшмя
зямининдя
зярфдцзялдян
шякилчиляря
чеврилмяси
вя с. Бу, просесляр
зямининдя
морфоложи
ващидин
газандыьы
йени кейфиййятдир;
сонрадан
газанмыш олдуьу
функсийадыр.
Бу вахт биз
гейд олунан
морфемлярин
синкретизминдян
йох, чохфунксийалылыьындан
данышмалыйыг.
Нитг
щиссяляри
дахилиндя
эедян кечид
просесляр
диля
еластиклик,
мцтящярриклик
эятирир. Бу
да мянтигян
мювъуд олмуш
ялагялярин
динамик
формасыдыр;
Вя дил вярдиши
иля баьлыдыр.
Мцг.ет: Исим -
сифят - зярф:
Мцгайися
цчцн дейяк
ки, монгол
дилляриндя
исимля сифят,
исимля зярф,
сифятля зярф
там
диференсиал
шякилдя
дейил. [5:36].
Дилдя
бязи
шякилчилярин
диференсиаллашмасы
цчцн кечид
просесляри
(субстантивляшмя,
зярфляшмя,
сифятляшмя)
мцщцм рола
маликдир.
Яэяр
диггятля бу
мясяляйя
йанашылса, айдын
олар ки,
фелляшмя
просеси йохдур,
шякилчиляр
васитяси иля
мцхтялиф нитг
щиссяляриндян
феллярин
йаранмасы
вар. Эюрцнцр,
бу дилин
номинативлилийи
иля ялагядардыр.
Чцнки щяр
щансы яшйа
адларынын щярякят
билдирмякдян
ютрц
щярякилик
анлайышы
ифадя едян
ялавя
морфемлярин
мцдахилясиня
ещтийаъы
олур.
Йухарыда
садаладыьымыз
просеслярдя
ися морфем
мцдахилясиня
ещтийаъ
галмыр, о иши
мцщит, мювъуд
морфоложи
шяраит
йериня
йетирир.
Демяли, qeyd olunan
просесляр лцьят
ващидинин
бир мцщитдян
диэяр мцщитя
дцшмяси иля
ялагядардыр.
Йени мцщитя
дахил олан
сюзлярин
функсийасы
факцлтатив чярчивядян
чыхыб даими
характер дя
ала биляр. Бу
ися шякилчиляря
тясирсиз
галмыр. Дейяк
ки,
субстантивляшян
сюзляр сайъа
чохалдыгъа
онлар йени мцщит
йарадыр вя
сюзлярдяки
шякилчилярин
кейфиййят
дяйишиклийиня
уьрамасыna şərait yaradır. Буна
мцвафиг
олараг дилдя
йени гялиб
мейдана
эялир.
Яввялдя
гейд етдик
ки, кечид
просесляри
мянтиги
йахынлыьа
ясасланыр.
Буну неъя
баша дцшмяк
олар. Яввяла,
фели адлар
щярякят адларыдыр
вя бу
ъящятиня
эюря
исимляря
мейл едир.
Адлылыг щярякят
анлайышыны
цстяляйирся,
бу щалда мювъуд
ялагя
ясасында
адлылыг
эцълц
морфосемантик
мотивлянмяйя
мяруз галыр
вя морфоложи
сявиййядя юз
йерини
мцяййянляшдирир.
Нятиъя
етибариля, бу
щалда йени
гялиб ясасында
йени лцьят
ващиди
формалашыр.
Дилин инкишафы
ися, йени
механизми
ишя салыр вя
дилин инкишафында
гейд
етдийимиз
ващид юз
йерини мющкямлядир.
Просесин
йекуну
олараг
шякилчи ики
функсийаны
йериня
йетирмяли
олур:
Мяс.: - ма2 I.
Мясдяр. II.
Фелдян
исимдцзялдян
шякилчи (мцг. ет:
йар маг, ~ йарма)
Диэяр тяряфдян
ися, мцяййян
яламятляри
горуйур. Мяс.:
фел кими:
йарма, бюлмя,
кясмя
просесдир вя
bu -ма2
шякилчисиnin
morfosesemantikası
иля баьлыдыр.
Исим кими
ися, просеси
йох, просесин
адыны
билдирир.
1. ма2;
-маг2
I. Мцасир
Азярбайъан
ядяби
дилиндя
сюздцзялдиъи
шякилчидир:
Исим
дцзядян: долма,
вурма, баьлама;
Кюнцл йяьма
гыланымдыр,
мяни дярдя
саланымдыр.(Нясими
194).
II.
Ф.сифят:
Толама
бешиклярдя
бялядцэцм
оьул
Сапдыьынла
баьламан щягг
ярэцрсцн. (Оьузнамя
)
Орхан
Йенисей
абидяляриндя:
йалма- эейим [5: 24]
Теэме - бцтюв ...йелма -
гошунун юн
щиссяси
авангардйарма
- просес ады.
Мцасир
Азярбайъан
ядяби
дилиндя ма
морфеми -маг2
шякилчисини
сюзцн там
мянасында, явяз
едя билмир.
Мяс.: йазмаг -
щярякят
адыдыр. газма
- просесдир.
эюрцнцр, -маг
шякилчисиндяки
адлылыг
хцсусиййяти -
икинъи
компонентля
баьлыдыр
( г, -к).
-маг
шякилчисинин
субстантивляшмя
йолу иля
сюздцзялдиъи
шякилчийя
чеврилмяси:
чахмаг;
гаймаг;
ичмяк;
гуймаг;
Кюнцл
учынды гу
эюрдц
кисулары
чярисин
Дедцм
ки, дяпрянц
турур цшянмя
гарасы чох (Г.Б.)
Яэяр
диггятля
фикир
верился,onların hamsından фели ад
шякилчиляринин
просесля
баьлылыьы aydın
эюрцняр.
Мцг. ет: бурьу;
сорьу вя с.
Лакин
бу
шякилчиляр
ичярисиндя
тякъя -ма2;
-маг2
инфинитив
ващиди кими
мцасир
Азярбайъан дилиндя
сабитляшмишдир
вя бир сыра
тцрк
дилляриндян
фяргли
хцсусиййятляря
маликдир.
Диахрон
планда щямин
форматларын
тядгиги
Алтай
дилляри иля
тиположи
охшарлыглары
мейдана
чыхартды вя
щямин
категорийаларын
гядим тарихя
малик олдуьуну
эюстярди. Бу
проблемля
баьлы ясас мясяля
нюв шякилчиляринин
тюрямяси вя
онларын деривасион
хцсусиййятляридир.
Ədəbiyyat
1. Məmmədov Y.
Orxon-Yenisey abidələrində adlar. Bakı, APİ, 1979.
2. Mirzəzadə H. Azərbaycan dilinin tarixi qrammatikası. Bakı. Azərbaycan nəşr., 1962.
3. Нигматов
Х.Г.
Функциональная
морфология
тюркских
памятников XI-XII вв. Ташкент, 1989.
4. Историко-сравнительная
грамматика
тюркских
языков,
Морфология М.
Наука 1988.
5. Серебренников
Ю.
Сравнительно-историческая
грамматика
тюркских
языков. Баку,
Маариф, 1979.
6. Чарехов
С.Л.
Прилагательные
в монгольских
языках в
сравнении с
другими
алтайскими.
Л., Наука, 1990.
Ачар
сюзляр:
синкретизм,
функсийа,
динамика,
потенсийа, модел.
Резюме
Дифференциация
аффиксов
является
одной из
сложных
проблем, она
связана с
потенцией,
многофункциональностью,
функциональной
специализацией,
формированием
новых
морфологических
моделей.
Отмеченный
процесс
обогащает
агглютинативную
систему новыми
структурными
элементами.
Дифференцировавшие
форманты
находятся на
разных
этапах
формирования;
ввиду этого у
них
наблюдаются
разные признаки
оторванной
синкретичной
морфемы.
Summary
The
differentatiation of the endings in Linguistics is one of the most complicated
problems, it is connected with the potential differences, multifunctioning
functional specialization, withthe forming of morphological models. The
mentioned process enriches the agglunative system with new structural elements.
Differentiated patterns are under Various stages of development, Vegarding to
the above mentioned different signs of detached morphems are abserved. This
linguistic renits may be treated from another point of View.
The given
article considers the definition of the mentioned criterion.
Siyamək Hüseynəlizadə
ƏFŞAR ŞİVƏSİNDƏ ƏRƏB
MƏNŞƏLİ SÖZLƏR ÖNSÖZ
Əfşarlar
oğuz elinin 24 boyundan biri və ulduz xanın oğlu ilə
oğuz xanın nəvələridirler. Əfşarlar
hökümət təşkil edən beş türk elindən biridir.
Əfşarlar XI –
XII əslərdə səlcuqilərlə yanaşı
hakimiyyət təşkil edəndən sonra İrana,
İraqa, Suriyaya, Azərbaycana, Anadoluya, Avrupaya
köçmüşlər. Əfşarlar ağsunqur hakimiyyəti
altında “ musul” Atabəyliyini qurdular və Anadolunu fəth
etdilər. Əfşarların üç oymağı var: quvetbeygi
oğulları, gündüz oğulları, göybəg (köpək)
oğulları.
Əfşarlar Yaqub aslan oğlu Şumla
Quşdoğan başçılığı altında XII
əsridə Xuzistan və
həmədana gəldilər.
Şamlı,
imanlı, araşlı, gündüzlü, təkəşli,
tekəşli, kehgilli, qırxlı( nadır şah
əfşar bu boya mənsubdur), təkəli, imirli,
şahsevən, bıçaqçı, qayçılı və s . iranda
yaşayan əfşar boylarıdır.
Əfşarlar
hazırda İran, Azərbaycan, Türkiyə, suriya,
Türkmənistan, Özbəkistan, Batı Trakıya, Kipir,
Əfqanistan və başqa ölkələrdə yaşamaqdadırlar.
Əski türklərin deyilişində
və bu gün bir çox dialektlərdə tələffüz olunan
avşar sözü fonetik baxımdan qarşılaşma hadisəsi
olaraq V > F dönüşməsi (
metateza), yaxud fars dili təsiri altında > əfşar tələffüz
olunur.
Məşhur türkoloq
Mamud Kaşğarlı oğuz boyları içərisində
əfşarlardan da söz açmışdır.
Rəşidəddinə görə, hökmdarların çoxu
əfşarlardan olublar və onlarında dörd oymağı
var: Qayı, yazır, eymur,
bəydili. Əfşar sözü məna baxımından
"cəld, çevik və heyvanların ovuna maraq göstərən"
mənasını verir. Macar türkoloqu Vamberi isə əfşar
sözünü toplayan, bir yerə yığan mənasında izah edir.
Türkiyənin böyük araşdırmaçısı Zeki Velidi Toğan
isə bu sözün “ av+ cı+ ər” tərkibindən
gəlməsinə inanır.
Bizcə əfşar sözünün kökü Av- leksemidir(
türk ləhcələrində Ov- da tələffüz olunur). Av
sözü “ bir yerə yığmaq,
toplamaq” , sonralar isə məcaziləşərək av( ov) “
şikar” mənasında işlənir.
İslamiyyətdən öncə bizə gəlib çatan
oğuz rəvayətlərində də əfşarların
varlığını görürük. Dastanların birində oxuyuruq:
“ Oğuz elinin xaqanı Kor
Erkinin bir qızı var idi. Bu qız çox gözəl və
ağıllı idi. Tuman bu qıza elçı gəlir və
qızı alır. Eyni zamanda Ayxan adlı bir əfşar
elinin xanı da bu qızı istəmişdi”.
Hazırda
əfşarlar iranın hər bölgəsində
dağınıq halda və urmu, zəncan, qəzvin, xorasan,
şiraz, isfəhan, köhkiluyə, kirman, sayınqala,
tikantəpə və s. yerlərdə toplu olaraq
yaşamaqdadırlar. Ərəb dilindən əfşar
şivelerinə alınma sözlərin bir neçəsini nümunə
olaraq aşağıda qeyd edirik.
Əfşar şivəsində Ərəb
mənşəli sözlər
Əfşar şivələrinin leksikasında
ümumişlək ünsürlər sırasında ərəb
dilindən alınan sözlər xüsusi yer tutur. Əfşar
şivələrinin söz fondunu əsasən ərəb
dilindən alınan dini və ictimai terminlər təşkil
edir.
Türklər İslam dinini qəbul etdikdən sonra
ərəb dilinə aid olan dini leksem və terminlər də
təbii olaraq müsəlman türklərin dillərinə,
dialektlərinə və şivələrinə daxil oldu.
Ərəb
dilindən alınan dini terminlərin sinonimləri şaman
dininə (ideyasına) mənsub türklərin dilində mövcud
imiş. Hazırda da Altay bölgəsində yaşayan
şamanlar dini mərasimlərində bu terminlərdən
faydalanırlar. Bu gün də şamanlar arasında
işlənən bu sözlərdən bir neçəsini nümunə
üçün veririk; Məsələn: Oqunc-namaz, arısu-
dəstəmaz, ban-azan, alqış-dua, abacı-böyük
cin, Təngribergi-qəzaü qədər, sav və
əsinq-ilham, duç-alınyazısı (duç sözü Bu gün
işlətdiyimiz duçar sözünün köküdür), tamu-cəhənnəm,
yalvac-peyğəmbər, Təngri (tanrı)- Allah
və s.
Göründüyü kimi, qədim
türkcədə işlənən dini terminlər bu gün də
Azərbaycan dilinin aktiv fondunda mövcuddur, yaxud
törəmələri işlənir. Qədim türkcədə olan
dini terminlərin maraqlı yönü onların fars dilində və
klassik abidələrində də işlənməsidir.
Məsələn, ulu Xaqani “ تحفه
العراقین =Töhfət-ül Əraqeyn”
əsərində yuxarıda verdiyimiz son misalda iki leksik vahidi
bir misrada belə işlətmişdir:
هر
یک عجمی ولی
لغز گوی
.(188. s,
152) یلواج شناس
تنگری جوی[11]
Türklərin
əsrlər boyu qurduqları imperatorluqlarda dövlət dini islam
olduğu üçün təbii olaraq bu hakimiyyətlərin sultanları
da dövlətlərində ərəb dilinə xüsusi yer
verirdilər. Bu əhəmiyyət vermənin
nəticəsində dini terminlərin ardınca ictimai, tarixi,
fəlsəfi və başqa elm sahəsinin terminləri də
türk dillərinə daxil olub və bu dillərin nümayəndələri
tərəfindən doğma sözlər kimi
işlənməsinə səbəb olurdu.
N.K.Dimitriyev müasir türk
dillərinin leksikasından söz açarkən araşdırma-
larının nəticəsini belə izah edir: Türk
dillərinə digər dillərdən çox miqdarda sözlər
keçmişdir. Bu alınan sözlərin içində ərəb
dilinə aid ünsürlər daha çox sözləri təşkil edir
(46.s, 54).
Müasir Azərbaycan
dilinin bir şivəsi sayılan İran
əfşarlarının şivələri də
ədəbi dilimiz və başqa türk dilləri kimi ərəb
mənşəli sözləri alıb öz fonetik qanunauyğunluqları
əsasında formalaşdırmış və şivə
leksikasının doğma sözlərinə çevirmişdir.
Dilimizin ayrılmaz hissəsinə çevrilən bu
sözlərdən bir neçəsini nəzərdən keçirək:
a) fonetik
tərkibini dəyişən sözlər
Aşağıda misal gətirəcəyimiz sözlər
əfşarların ümumxalq dilində işlənən
ərəb dilindən alınan sözlərdir. Bu sözlərin
ardınca əfşar şair və
yazıçılarının əsərlərində
işlənən alınma kəlmələrdən də bir
neçəsini qeyd edirik.
Aba(əba)- müsəlman
ruhanilərin üstdən geyindikləri qolsuz və ya
gödək-qollu, yaxası açıq paltar: Həsən uzun aba kimi
bir köynək giymişdi. Aba ərəbcədə
عبا) ( əba tələffüz olunur. Bu söz
əfşar şivəsində də bir sıra türk
ləhcələrində olduğu kimi ahəng qanununa uyaraq aba
formasını almışdır.
Abid-
ibadətlə məşğul olan adam: Cibran Xəlil
Cibranın “İki abid” hikayəsi ibrət dolu bir
hikayədir. Qul mənasında olan “əbd” sözünün
subyektivi olan abid sözünün tələffüzü ( عابد ) abed şəklindədir. Bu
leksemin cəmi (ebad) sözüdür.
Adil-
ədalətli adam, düz iş görən insan: Əli çox adil bir adamdı. Bu sözün
əsl tələffüzü ( عادل) = adel və
ədl leksemidə bu sözün köküdür. Əfşar
şivələrində işlənib və bu sözün əsasını
təşkil edən kəlmələr bunlardır: ədl,
ədalət, ədalətli, ədalətsiz, adilanə,
mədələt, etidal və s.
Aqvalideyn-
ata-anaya itaət etmədikləri üçün övladlıqdan rədd
edilən övlad: Məmməd
ata-anasını çox incitdi, ona görə də onlar
Məmmədi aqvalideyn elədilər, O gündən o, yazıq
aqvalideyn olupdur. Aqvalideyn sözü morfoloji quruluşu etibarilə
mürəkkəb söz olub və komponentlərini –aq
(عاق = incitmək),
valideyn ( والدین = ata-ana ) sözləri təşkil
etmişdir. Bu sözün orijinal tələffüzü “aqqevaledeyn”
olmuşdur.
Ağıl-
insanda düşünmə və dərk etmə qabiliyyəti,
zəka, idrak, şüur, hafizə və s. Məsələn:
Bahadır ağlı başında bir cavandır. Onun
ağılsız bir iş gördüğünü görməmişəm.
Ərəbcədə (عقل) əql kimi
tələffüz olunan bu söz Azərbaycan türkcəsinin başqa
şivələrində olduğu kimi əfşar
şivəsində də ahəng qanununa tabe olub və
ağıl kimi tələffüz olunur.
Bu leksik vahidin əfşar şivəsində
işlənən başqa törəmələri bunlardır:
ağıllı, ağılsız, ağıllanmaq,
ağıllılıq. Ağıl sözünün sinonimi
qədim əfşar şivələrində us sözü olub
və əfşarların güclü oymaqlarından olan usallı
sözünün kökündə də “ağıllı” mənasını
verən us sözü dayanır.
Alim- hər
hansı bir elm sahəsində mütəxəsis olan şəxs,
Ziyalı, çox bilən adam: Düşmənlərin qeydlərinin
tərsinə Əmir Teymuru ayrı sultanlarla bir yerə qoymaq
olmaz, o, iyidliyi ilə yanaşı alim bir sultan idi. Alim sözünün
əsl tələffüzü (عالم) =alem olub
və bu sözün əfşar şivələrində
işlənən törəmələri bunlardır: elm,
müəllim, məlumat, əllamə (dahı), ülum(elmlər),
təlim və s.
Bu leksemin sinonimi
qədim əfşar və başqa türk
ləhcələrində bilgin və bilgə sözləridir.
Qədim sultanlardan olan Bilgə xaqanın adındakı
komponentlərin birinci hissəsi olan bilgə leksik vahidi alim
məfhumundadır. Şumerlərin məşhur dastanı
olan Bilqamış və ya bilgəmiş sözü
alimlərin fikrincə bilgə ilə əlaqəlidir.
Bəzən də alim
sözünə paralel olaraq “bilici” sözü də əfşar
şivlərində işlənilir. Məsələn: Dilçi
İsmail Hadı Azərbaycan bilicilərindən biridir.
Allah- bütün
kainatı yaradıb və idarə edəni Tanrı, rəbb:
Dört yanımızı düşmən alıp, Allah özü
köməyimiz olsun. Allah sözünün əsl tələffüzü
(الله) = əllahdır. Əfşarlar
arasında bu sözə paralel olaraq tanrı, yaradan, rəbb
sözləri də işlənilir. Allah kəlməsinin sinonimi
olan tanrı sözü Şumercədə dinqır (rahatlıq
verən, dincəldən), Altay türkcəsində “tınq, ding”
sözü “ruh” mənasını verir və bu nahiyədə
yayılan şaman ideyasına aid mifoloji düşüncəyə
görə, dingir “ruh verən” mənasındadır
(222.s,178).“Təngri” leksik vahidi tədricən dil
hadisələrinə uğrayaraq müxtəlif türk
dillərində tanqrı (uyğur), təngri(orta asya),
tanrı (türk və Azərbaycan), tarı (bir neçə şivə) və s. formalarda
işlənmişdir.
Adam-
insan, bəşər. Heyvandan fərqli olaraq danışmaq
və düşünmək qabiliyyəti olan varlıq.
Ərəbcədə bu söz
Adəm ( آدم ) tələffüz olunur.
Adam
sözü ibrit
dilindən ərəb dilinə keçmişdir. Bu söz
yəhudilərin müqəddəs kitabi olan “Tövrat” da adam, ada, formalarında
işlənmişdir. Qədim ibrit dilində olan
tələffüzün maraqlı yönü, bu tələffüzülərin
şumer və qədim türkcədə işlənən Ada,
ata tələffüzləri ilə fonetik və semantik
yaxınlıqlarıdır.
Bilindiyi
kimi, “adam” sözünün sinonimi qədim türk dilind “yalnuq” sözüdür. “Adam”
leksik vahidi bu sözlərin əsasında durur: adamcıl,
adamcığaz, , adamlı, adamsız, adamlıq, adamyana
və s.
Aşiq-
birinə məhəbbət bağlamış adam, vurğun,
vurulmuş: Aran,
Aytəkə elə aşiq
olmuşdu ki, özünü unutmuşdu. Ərəb dilində sevgi
məfhumunu bildirən eşq
(عشق) lekseminin mənşəyi
Azərbaycan türkcəsində sinonim olan sarmaşıq (bitki) mənasındakı
əşəqə ( عشقه )
sözündəndir. Yəni sarmaşıq bitkisi ağacı,
divarı və s. sardiği kimi eşq də insanın vücudunu
elə sarır. Eşq lekseminin mübtədası (subyektivi) olan
aşiq sözü ərəbcədə “Âşeq” tələffüz
olunur.
Aşiq kəlməsi
əfşar şairlərinin şeirlərində də
önəmli yer tutmuşdur. Məsələn, Urmiya
əfşarlarından Mail təxəllüslü şair Mirzə
Həsən Əfşar deyir:
Hansı məşuq eyləyibdir böylə bidad aşiqə,
Kim o, zalim qərqey-i bəhri bəla eylər məni
(141. s,34).
Yaxud Türkiyə əfşarlarından olan Qaramanlı
Nizami eşq sözünü aşağıdakı kimi
işlətmişdir:
Xəstə istər gözlərin aşiqləri, Sayru olan kimsəni sağ
istəməz (134. s,87).
“Aşiq” lekseminin
törəmələri bunlardılar: Eşq, məşüq,
məşüqə, üşşaq (aşiqlər), müaşiqə
(sevişmək) və s.
Avam- oxumamış,
savadsız: Zaman-zaman Füzulilər, Nəsimilər,
Sabirlər və olar kimi düşünən adamlar avamların
əlindən nəmələr(nələr) çekmişlər!.
Bu leksik vahid ərəb dilində əvam
(عوام) tələffüz olunur. Bu söz
əfşar şairləri və adi camaatın
danışıq dilində işlənir. Avam sözü
Azərbaycan ədəbiyyatında, xüsusilə də bədii
ədəbiyyatda kifayət qədər işlənmişdir.
M.Hüseyn yazır: Usta, məni o qədər də avam hesab
etmə, mən zəmanəmizin qədrini yaxşı
bilirəm (3. s,164).
Azan-
xəbər vermək, bildirmək, müsəlmanları namaza
çağırmaq üçün azançının üç nöbədə
(səhər, günorta, axşamüstü) minarələrdə uca
səslə oxuduğu təkbir: Mən həmişə
Məhəmməd Akif Ərsoyun bu şeirini oxuyanda öz
içimə cumuram (qapanıram); Bu azanlar ki
şəhadətləri dinin təməli,
əbədiyyən yurdumun üstündə mənim dinləməli.
Azan leksik vahidi ərəb dilində “əzan”
(اذان) formasında tələffüz edilir.
Moəzzen (مؤذن) kəlməsi də azan sözü
ilə bir kökdən olub və azançı, azan oxuyan
mənasındadır.
Paxıl- dar
göz, başqasının müvəffəqiyyətinə,
xoşbəxtliyini, üstünlüyünü, qabağa getməsini
istəməyən. “Paxıl” sözü ərəb dilində
bəxil (بخیل
) tələffüz olunur.
Cahil- anlamaz,
qanmaz, bir şey anlamayan, savadsız, oxumamış: Arana çox didim cahil adamlrınan oturub
durma, ancaq sözümə qulax asmadı, nəticəsində gördü. Cəhl
( جهل ) leksik vahidinin subyekti olan “cahil” sözü
ərəbcədə ( جاهل ) cahel
tələffüz olunur.
Cilit- 1.
kitabın üz qabığı, kitabın üzü. 2. neçə cildlik
bir əsərin ayrı-ayrı kitab şəklində olan
hissələrindən hər biri:
Türkiyə əfşarlarının böyük şairi Nəcib
Fazil Qısakürək yetmiş cilitdən artıq kitab
yazmışdı. Bu söz ərəb dilində celd
(جلد) tələffüz olunur.
Cürm- təqsir,
suç, günah, qəbahət: Məmləkətlərdə
mənəviyyatsızlıx azaldıqca cürm çoxalır. “Cürm”
leksik vahidi ərəb dilində corm (جرم)
tələffüz olunur. Bir kökdən gəlib və “günah
işləyən” mənasında olan mücrim sözü də
əfşarlar içində az-çox işlənir. “Cürm” sözü
Azərbaycan və əfşar şairlərinin
şeirində yeri gəldikcə işlənmişdir. Qasim
Bəy Zakir deyir:
Bağışla cürmümü ey şux kim
həyatımda,
Çox etmışəm səni azürdə ahü zarim ilə
(47. s,432 və 433).
Ehsan- xeyrat, ölmüş adamın adına,
xatirəsinə verilən yemək: Bahadırgil atalarının
sağlığında qədrini bilmədilər, ancaq indi
hər il atalarının xatirəsini əziz tutmax üçün
qavım-qonşuya ehsan verillər. bədii
əsərlərində də bu sözə rast gəlmək
mümkündür. M.Ə.Sabir deyir: Vəqta
ki qopur bir evdə matəm,
təşkil edilir büsati-ehsan (47.s, 7).
“Ehsan”
(احسان) leksik vahidinin –h hərfi
ərəb dilində udlaqda tələffüz olunur.
Ehsas- hiss
etmə, duyğu, duyma: Hər geçən gün
qocalmağımı geçən gündən daha çox ehsas elirəm.
Ehsas (احساس) leksik vahidinin də -h
hərfi ərəbcədə qırtlaqdan tələffüz
olunur.
Ehtimal- bir
işin ola bilməsi, mümkünlüyü: Ehtimal verirdim Həsəngil bir
gün burdan köçüb getsinlər. “Ehtimal”
(احتمال) leksik vahidi ərəb
dilində “ehtemal” tələffüz olunur. Türkiyə
əfşarları “ehtimal” kəlməsinin yerinə olasılık
leksik vahidini işlədirlər.
Ehtiram-
sayğı, dərin hörmət: Uşaqlar ehtiram etməği
öz böyüklərinən örgəşəllər. “Ehtiram”
(احترام ) leksik vahidi ərəb
dilində “ehtram”tələffüz olunur. Hörmət,
möhtərəm, ehtiramlı, ehtiramən və s. leksik
vahidləri eyni kökdəndir.
Əməl- İş,
fəaliyyət:
Diyənə bax, diyənə, didiği sözüynən
əməli bir - birini tutmur.
Əlaqə- əfşarlarda
bu söz yalnız birinə ürək bağlamaq, sevgi
bağlılığı, bir-biri ilə bir tür
bağlılığı olmaq, qarşılıqlı
münasibət mənasında işlənir: Səhənd,
Sevilə nə qədər əlaqəsi olduğunu
gizlədirdi. İp və bağlamaq mənalarını
bildirən ələq (علق) leksemi
ərəbcədə əlaqe (علاقه)
tələffüz olunan leksik vahidin
köküdür.
Ərus-
gəlin, yeni ərə getmiş və ya ərə getmək
üzrə olan qız: Gəlinlərdə geçmişdəki
gəlinlər, olar bugünkü əruslar kimi dəyildilər.
Ərəb dilində ərus sözün da olan - ə hərfi
(əyn adı ilə tanınan - ع - hərfi) boğazda söylənilir.
Ərus sözü daha çox əfşar şəhərlərində
və köklərindən uzaq düşən əfşarların
arasında daha çox işlənir, lakin
gəlin sözü əfşarların arasında bu gün də
işlənir.
Əqd- bu söz
ərəb dilində bağlamaq mənasında işlənir
və iki tərəfin arasında bağlanan əhd və
ilqarı məlum edir. Ancaq
əqd leksik vahidi əfşarlar arasında daha çox
kəbin kəsmək məfhumunda işlənir. “Əqd”
(عقد) kəlməsi də əyn - ع hərfi
ilə başlanıb və qırtlaqda tələffüz
olunur: Dünən Əhmədin
oğlunun əqdiydi, ona görə Zəncana getmişdix.
RESULT
Dialekt of
Afshar in Azerbaijan language
Afshars
are one of 24 tribes of
“Oguz” the children of Afshar khan and the grandchildren of “Oguz khan”
.
They were on of five Turkish tribes
who founded empire and government.
Terminolog of the
word “Afshar”:
There are disagreements etymologists abat
the griyion of the word “ Afshar”. Some of them think thet it means “Army
collector”, some others believe thet it means
“consultant and obedient” and some other etymologists have found its meaning
as “ A person who loves to hunt wild animals”.
Some characterics of the phonetic system of Afshari dialect
are:
1.
Sound change of the words.
2. The omission of (ŋ).
3. The silent change of GH< KH.
4. The existence of assimilationand .
Afsharian , having variety of dialect
style which are more or less the same , gone through little change phonetically
comparing with each ether. Afsharian language had morphology special for it’s
own. It had got many affites to make noun as well as verb some of them were
shared with other Turkish dialects. But same other were belonged to it’s own.
Through
the pass of the time many arabicand Persian affixes have sticken to afsharian
dialect. Afsharian was very rich lexically. It had endless words as well as
verbs. Afsharian dialect was from the
same root with azarian literal Turkish which the both (Az, Af.) have a
lot of terminological related to the names of plants, animals, tools, clothes,
eating stocks etcin common with Turkish meanwhile there are other terminological
words which can just only be found in afsharian. And also some. Compound word
of this dialects are borrowed from other languages. The borrowed words are
mostly from Arabic Persian and eropean language which are related to official ,
religious as well as technological words. Most of the archaism found in this
dialect are being used , but not in literature. Synonyms are very enriched in
this dialect which are fundamental words of it’s own.
ЗАКЛЮЧЕНИЕ
До
исламского
происхождение
осудов и “Дивани
Аугат-ит –
турке” записанные
народы aвшары,
аварцы,
печенеги,
xазары, гунны
и дольнейших
периодах в
Средный Азии, Азербайджане,
Афганистане,
Ираге, Иране,
Сурии, Кипре,
Ливие,
Анадолу и в
других
местах
живуших в
данным
моменте и возглавлаемых
правительств
являются
один из
древние
тюрские края,
которые во
всех етих
местах жили
тюрки.
В
этимологии
слово “Афшар” из
корней “Ав (Ов)”
“Собирающий Армии”,из
словы “Авшар”
“Ав (Ов)”
“скоростной
беглец” или
слово “Авш” дает
нам толкa где
то “подчиненные”.
В
характеристике
“языка” и
интонации
Афшоров
считается
один из
Азербайджанских
интонации.
Они близко
друг-другу. В
интонации так
называемому
“Сайынгала”
имеется
своеобразный
фонетичесkлий
систематика,
грамmатический
образ и
богатый
лексика.
1.
В интонации
Сайынгала
Азербайджанского
языка в
фонетическим
сисеме
главные характери
таковые
Использование
не согласныго
слуха „Х” ассимляция
и диссимляция-буквы
(нг). превращается
на буквы „Й”,
местоизменение
и изменение
слуха.
2. Оличия
от
литературного
языка в
морфологическом
строистве
второго
единственного
и
множественного
числа
существитеьное
в
родительном
подеже
вместо буква
„н”
употреляется
буква „Й” и „Йоз”
или по
соглосаванию
“Йиз”, “Юз”, “Йы”.
В
наречие
часто
употребляются
служеюные
части речи
предлог,
частица, союз
и модалные
слова.
3.
В наречие
Сайынгaла
синтактический
строй соответствуют
с нашим литературном
языком и не
очень
отличается.
4.
Интонация
Сайынгaла
имеет при
себе богатый
лексический
образ. В
современым
лексике
етого
интонайии
используется
древний и важный
тюрский лексика.
Açar sözlər: türk dilləri, əfşar
şivəsi, Azərbaycan dili.
Ключевые
слова: Афшарский
диалект, Азербайджанский язык, Tурецкий
язык.
Keywords: Afshari dialect,
Turkish language, Azerbajani language.
İstifadə
olunmuş ədəbiyyat.
Azərbaycan dilində olan
ədəbiyyat:
1. Abdullayev Ə. Z. Azərbaycan dili
məsələləri. Bakı, BDU nəşri, 1992, 329 s.
2. Axundov A. Dil və ədəbiyyat.
Bakı, gənclik, qrifli nəşr, 2003, 2 cilddə, 658,438 s.
3. Azərbaycan dilinin izahlı
lüğəti. 4 c., Bakı, elm nəşriyyatı ,1985. 740,
790, 791, 709 s.
4. Azərbaycan sovet ensiklopediyası. Ix
c., Bakı : ACE baş redaksiyası. 1976- 1987. 624 s.
5. Azərbaycan ədəbi dilində
işlənən ərəb və fars sözlərinin qısa
lüğəti. Tərtib edənlər: Cəfərov C.A.
Hacıyev İ.Ə. Bakı: ADU nəşriyyatı, 1960, 211
s.
6. Azərbaycanca – Türkcə lüğət.
yayına hazırlayan: M. K. Kırlı. Bakı, 2006,212 s.
7. Hacıyev T .İ. Azərbaycan
ədəbi dili tarixi. Bakı, Maarif nəşriyyatı, 1987,
292 s.
Fars
dilinde olan ədəbiyyat
آذربایجانجا-
فارسجا، محمد
پیفون،
تهران، چاپ
نوبهار، 1361. ص 535 ..8
.آذربایجان
تورکجه سینین
ائتیمولوژیک
سؤزلویو،
س.ح.ارگین،
چاپا حاضیر. ص 1120
.9
قارا
مجموعه. مولف:
محمد صادق
نائبی. تهران-
1380.ص 58 ..10
. قاشقای
سؤزلویو. مولف:
اسدالله
مردانی رحیمی.
قم. انتشارات
انصاری. 138611
. قام-
شامان، میر
علی سیداف،
مترجم: صمد
چایلی،
تبریز، 1381. ص 256 .12
فرهنگ
فارسی، محمد
معین، موسسه
انتشارات امیر
کبیر تهران ، 1377.
ص2581.13
14.فرهنگ
ترکی نوین.
تالیف.
اسماعیل
هادی.انتشارات
احرار تبریز.
536.1379
. فرهنگ
تاریخی-
تطبیقی
زبانهای
اورال آلتائیک.
روشن خیاوی.
تهران- 1383.ص 232 .15
فرهنگ
ترکی
آذربایجانی
ارک. تالیف:
اسماعیل جعفرزاده.
تبریز.
انتشارات
احرار. 1388..16
فرهنگ
سغدی، سغدی-
فارسی-
انگلیسی،
بدرالزمان
قریب،
فرهیختگان،63.
ص 698 ..17
. علم
معانی،
دکتر
م.ت.ذهتابی،
تبریز، ائلدار
نشریاتی، 1371. ص 325 .18
Джамиля
Муса кызы
Алиева
О
ВРЕМЕННЫХ
СООТНОШЕНИЯХ
В ЛАТИНСКОМ И
В РОМАНСКИХ ЯЗЫКАХ
Выражение
временной
определенности
действия,
прямо или
косвенно
соотнесенного
с моментом
речи,
является характеристикой
индикатива.
Латинская
и романские
системы
времен построены
по единому
принципу. В
их основе
лежит
противопоставление
форм по трем
принципам:
1. Ориентация
действия на
«актуальность»
(nunc, hodie
– сейчас,
сегодня) или
на
объективно
представленный
«исторический»
момент в
прошлом (tunc, olim,
heri – тогда,
прежде
вчера). Эти
моменты
часто связаны
с установкой
на беседу или
на рассказ.
Актуальность
как обычно
выражается
настоящем
временем, но
и действия
выраженные в Imperfectum т.е. в
прошедшем времени
несовершенного
вида тоже
актуальны.
Это время
выражает
действие
которое еще
продолжается
в настоящем.
2. Предшествование,
одновременность
и следование
по отношению
к временному
ориентиру.
Ориентиром
может быть
момент,
совпадающий
с моментом
речи, совпадающий
с моментом в
прошлом т.е.
одновременность
действий. Например:
В
латинском
языке:
Legebam istum librum -
действие
выраженное
прошедшем временем
выражает
одновременность
по отношению
к временному
ориентиру;
Feci, quod potui. -
действие
выраженное прошедшем
временем
выражает действие
не
совпадающее
с временным
ориентиром;
Feci quod imperaveras –
действие
выраженное в
прошлом
предшествует
другому
действию в
прошлом и они
не имею
никакого
отношения со
временным
ориентиром.
Во французском языке:
Marie chantait – imparfait-
аналогично
латинскому
прошедшему
времени несовершенного
вида
выражает
одновременность
по отношению
к временному
ориентиру;
Il parla de son enfance-
passé simple – также как и passé composé не имеет
никакого
отношения со
временным ориентиром;
они выражают
законченное,
совершенное
действие,
притом passé simple
употребляется
в основном в
книжной речи.
Il est
venu à l’école – passé composé
Elle
nous avais raconté une histoire –plus-que parfait - это преждепрошедшее время по значению и по временному ориентиру совпадающее с латинским «plusquamperfectum»
,
Но в
отличие от
латинского
во
французском языке
это время
может употребляться
в простых
предложениях.
3. Завершенность
и
незавершенность
действия,
если оно не
имеет
логического
предела. Видо-временной
признак
завершенности
предполагает
комплексное
обозначение
всех фаз
действия.
Предшествование
по отношению
к настоящему
и совпадение
с ориентиром
в прошедшем в
латинском
языке
выражены
одной и той
же формой. В
испанском и
во
французском и в некоторых
других
романских
языках
сложный перфект
закреплен за
первой, а
простой перфект
за второй
функцией.
Кроме того, plusquamperfectum u
perfectum,
противопоставленные
настоящему
времени как
времена
«завершенного
действия»,
могут
различаться
между собой
по признаку
«актуальности»
и «неактуальности».
Так
как в форме
латинского
перфекта
совпали два
значения –
актуальное
время и
неактуальное
прошедшее, в
случае
необходимости
функцию
разграничения
значения
берет на себя
преждепрошедшее
время т.е. – plusquamperfectum.
Во
французском,
в испанском и
в ряде других
романских
языках это значение
выражают
конкретные
времена, как
например passé simple,
plus-que
parfait.
Таким
образом,
видовые
различия уступают
место более
существенным
противопоставлениям
которые
встречаются
в латинском
языке.
Видовая
оппозиция
устанавливается
и
сохраняется
вплоть до
романских
языков
только у
форм
имперфекта и перфекта.
У всех
остальных
форм видовые
оттенки
значения
вытекают из
их временных
различительных
признаков.
В
поздней
народной
латыни у
простых форм
перфекта и
плюсквамперфекта
;
Feci - perfectum feceram – plusquamperfectum,
появились
регулярные
аналитические
формы, такие
как
Habeo factum habebam factum,
подчеркивающие
временной
смысл результативности.
Постепенно
под действием
аналогии,
аналитические
результативные
варианты
были созданы
почти для
каждой простой
формы всех
времен и наклонений,
так что в большинстве
романских
языков
каждая
простая форма,
имеет
соответствующую
ей сложную. Например :
В
латинском
языке :
Perfectum - Graeci Troiam deleverunt
(Греки
разгромили
Трою)
Plusquamperfectum
- Prometheus homines ex terra et aqua
fecerat. (Прометей
сотворил
людей
из земли и
воды)
Bо
французском
языке:
Passé simple -
Il vecut toute sa vie dаns cette maison. (Он
прожил всю
свою жизнь в
этом доме)
Passé composé – Il est entré dans sа maison (Он вошел в свой дом)
На
русский язык
все эти
предложения,
и простые
формы (Perfectum, Passé simple) и
сложные
формы (Plusquamperfectum , Passé composé )
переводятся
как
прошедшее
время
совершенного
вида.
Во
всех ранних
романских
языках результативная
конструкция «habeo + причастие»
сохраняла
известную
независимость
составных
элементов.
Они могли
находиться
на дистанции,
иметь
обратный
порядок слов
т.е.
причастие + habeo и причастие
всегда было согласовано
в роде и
числе с
дополнением.
Например на
латинском
языке;
Urbs ornata erat -
urbs , - жен. род ornata , - украшенная жен.род
У
непереходных
глаголов
результативная
конструкция,
унаследованная
от перфективных
аналитических
форм,
отложительных
и среднепассивных
глаголов с
самого
начала
обладала
большей формальной
слитностью,
так как оба
ее элемента –
личный
глагол
и причастие
– согласованы
с подлежащим.
Сложные
формы, для
которых
этимологически
первичным
было результативное
видо-
временное
значение,
постепенно
закрепляются
в функции времен,
выражающих
предшествование,
повторяя
таким
образом путь
развития от
вида к времени,
когда-то
пройденный
латинскими
перфективными
формами.
Простые романские
времена,
продолжающие
латинские
формы praesens, imperfectum ; perfectum ; plusquamperfectum indicativi, и сложные
романские
времена, восходящие
к латинской
habeo +
причастие и
ее вариантам,
имели в
каждом романском
языке свою
судьбу и свои
области
употребления.
Например:
латинский
французский
испанский
canto
je chante canto
habeo
cantatum j’ai chanté he cantado
cantavi
je chantai canté
habui cantatum j’eus
chanté hube cantado
Среди
романских
языков
наиболее
близким к
латыни
оказывается
португальский,
где простой
перфект
употребляется
в функции как
актуального,
так и
неактуального
незаконченного
прошедшего.
Современный
французский
язык в его
разговорном
варианте
исключил простой
перфект из
системы
времен, и
сложный
перфект
объединяет
обе функции - актуального
и
неактуального
законченного
прошедшего.
Простой
перфект
представлен
только в
системе
времен
письменного
языка (Passé simple).
Латинский
плюсквамперфект
сохранился в
иберо-романских
и
балкано-романских
языках.
В
португальском
форма «cantara» имеет
значение
плюсквамперфекта
и аориста.
Она
употребляется
как
свободный
вариант
сложной
формы
плюсквамперфекта
и простого
перфекта.
Ela salira
/tinha saida/ de casa antes de
minha mae chegar
Она вышла из
дому
до того, как
пришла моя
мать.
Тот
же смысл
форма на «ra»
сохраняет в
испанском
языке
Латинской Америки,
где она
конкурирует
как
свободный
вариант со
сложным
плюсквамперфектом,
с простым
перфектом, с
имперфектом
и с условным
наклонением.
Например:
Nado al sitio donde dejara la
ropa – Он
поплыл к тому
месту, где
оставил одежду.
Si
tuviera miedo no lo esperera
- Если
бы она
боялась, то
она бы его не ждала.
В
старо-французском,
в самых ранних
памятниках (
Кантинела о
св. Евлалии и т.д.)
есть
несколько
форм,
восходящих к
латинскому
плюсквамперфекту,
такие как - avret / habuerat/, voldret/ voluerat в значении
аориста.
Количество
форм плана
прошедшего, объединенных
видовым
признаком
завершенности
и
противопоставленных
по этому признаку
имперфекту,
различно в
разных
романских языках.
Так, во
французском
языке, кроме
четырех
времен,
свойственных
также испанскому
языку
(passé simple, passé composé, passé antérieur, plus-que-parfait), существует
– passé surcomposé-
сверхсложное
прошедшее,
выражающее в
разговорном
языке или
несвязанное
с настоящим
прошедшее, или
предшествование
по отношению
к любой форме
прошедшего,
особенно со
словом -
finir.
Например:
Lorsque mon dernier client a eu fini de se
rajuster, je n’avais toujours rien trouvé de plausible.
Когда мой
последний
клиент
кончил
одеваться, я
все еще не
нашел
никакого оправдания.
Et quand le bus a été passé, elle s’est retournée.
– И когда автобус проехал, она обернулась.
В
старых
романских
языках формы
прошедшего
времени с
видовым оттенком
законченности
еще не
приобрели
устойчивых
признаков
актуальности
/ неактуальности.
Признаки
актуальности
и неактуальности,
на которых
основаны
нормы
согласования
времен в
классической
латыни и в
современных
романских языках,
более
абстрактны и
большей
степени предсказаны
контекстом. В
отдельных
романских
языках до сих
пор нет
четкого
противопоставления
форм по
признакам актуальности
и
неактуальности,
как например
в румынском
языке. В
некоторых
случаях
полная
система времен
представлена
не во всех
функциональных
и
региональных
вариантах
языка. Так,
разговорный
французский
устранил все
«неактуальные»
времена.
Как
видно в плане
прошедшего
времени много
схожего, и в
плане образования
и в плане
значения,
чего нельзя
сказать о
будущем времени.
В отличие от
латинских
форм настоящего
и прошедшего,
все простые и
сложные, аналитические
варианты
латинского будущего
в романских
языках почти
исчезли.
Форма
простого
будущего
времени в
латинском
языке
образуется
от основы настоящего
времени при
помощи
суффикса «b» у
глаголов
первого и второго
спряжений и
суффикса «а/е»
у глаголов третьего
и четвертого
спряжений ( +
соответствующие
глагольные
окончания).
Но эта форма
не имела
продолжения
в романских
языках.
Только форма
вспомогательного
глагола « esse »
имевший
индивидуальную
форму «ero,eris,eris etc.» в
будущем
времени,
встречался в
старо-французском
и
старо-провансальском
языках «er,ers,ert,iert etc.».
Исчезновение
латинского
простого
будущего
времени имеет
разные
причины:
1.Форма
перфекта и
форма
будущего
времени совпадают
по звучанию (суффикс
–v и b) ;
Perfectum – cantavit futurum – cantabit
2.Совпаданием
форм 1-го лица
ед.ч. с конъюнктивом
у третьего и
четвертого
спряжений;
Vendam
audiam
3.Часто
форма
настоящего
времени
действительного
залога
применялась
для обозначения
будущих
событий;
4. Также
конкуренция
модальных
перифраз с
глаголами - habeo, volo, debeo, venio + infinitivum,
которые
выражали
значения
необходимости,
желания, возможности,
готовности, и
которые
всегда
сопровождали
идею будущего
в различных
контекстах.
Латинские
модальные
перифразы распределились
следующим
образом:
а) venio ad cantare –
лежит в
основе
ретороманского
языка
(сурсельвский
диалект)
b) debeo cantare-
встречается
в сардинском
в) volo cantare-
лежит в
основе
будущего в
румынском
языке
г) habeo cantare-
сардинский,
южно-итальянский,
португальский
д) cantare
habeo-
итальянский,
французский,
испанский,
каталанский,
португальский
итал.-cantero, canterai, canterà....,
фран.-je chanterai, tu
chanteras, il chantera .... ,
исп. – cantaré, cantaràs,
cantarà....,
кат. – cantaré, cantaràs,
cantarà....,
порт. – cantarei, cantaràs, cantarà....,
В
португальском
языке форма
будущего
времени еще
не полностью
утратила
свой
аналитический
характер, так
как между
окончанием
(бывшим глаголом
habere в
настоящем
времени) и
основой
(бывшим инфинитивом)
может
помещаться
неавтономное
объектное
местоимение.
Например: dar-te-ei livro amanha ; я
дам тебе книгу
завтра.
То же
замыкание
местоименных
частиц между
элементами
форм
будущего
времени существовало
и в
старо-испанском
языке. Например:
Doblar vos he la soldada-
Я вам удвою
жалование.
Подобно
другим
простым романским
временам,
романское
будущее
имеет свою
результaтивно-ретроспективную
форму.
Например сравним:
Итал. cantero,- avro cantato, исп. cantaré – habré cantado
Латинская
форма futurum exactum,
совпадавшая
во всех лицах
(кроме 1-го) с perfectum coniunctivi,исчезла
везде, кроме
португальского
и испанского,
где она получила
название futuro de subjuntivo.
лат. порт. исп.
I
cantavero
cantar cantare
II
cantaveris
cantares cantares
III cantaverit cantar cantare
В
португальском
эта форма,
употребительная
во всех
стилях,
закреплена
за определенным
грамматическим
окружением, в
частности, за
условным
периодом
после союза sе- если,
относящимся
к будущему.
В
современном
испанском
языке форма futuro de
subjuntivo,
исключенная
из системы
общего
литературного
языка,
сохраняет
еще свои
позиции в стиле
юридических
документов и в
устойчивых
сочетания.
Латинские
перифрастические
формы
будущего в
романских
языках не оставили
никаких
следов. При
этом
пассивная конструкция
заменилась
активной, с
субъектом
действия в
именительном
падеже, в
результате
чего
увеличилась
частотность
конструкции
инфинитив + habeo
среди прочих
перифраз со
значением
будущего.
Таким
образом,
одним из
факторов, способствовавших
распространению
романских
форм типа
habeo +
причастие и
инфинитив + habeo
была
тенденция к
номинативному
построению
предложения.
Например:
лат.язык
исп.язык
1. Mihi liber est / habeo librum
un libro habeo
2. Mihi rumor auditus
est/rumorem auditumhabeo
oygo un ruido
Будущее
в прошедшем
передавалась
в латинском
языке
аналитической
формой -
cantaturus erat. В поздней
народной
латыни эта
форма вытесняется
перифразой
инфинитив + habebat,
которая
лежит в
основе
романской формы
будущего в
прошедшем.
Романская
форма
будущего в
прошедшем
имеет, также
как и форма
будущего,
свою сложную
ретроспективную
пару.
Напримаер:
Исп. Cantaria – habria
cantado, Итал.canterebbe – avrebbe
cantata
В
современном
итальянском,
в отличие от
всех прочих
романских
языков, значение
«будущего в
прошедшем»
закрепилось
за сложной
формой,
утративший
свой ретроспективный
смысл.
Например
сравним:
Итал. Disse che avrebbe cantado - Он
сказал, что
будет петь
Исп. Dijo que cantaria - Он
сказал, что
будет петь
В
румынской
системе
времен где
нет четкого
противопоставления
по признакам
актуальности
–
неактуальности,
форма «будущего
в прошедшем»
вообще
отсутствует.
В
большинстве
романских
языков форма
будущего в
прошедшем,
как простая,
так и
сложная,
имеет не
только
временное, но
и
модальное
значение,
обозначая
действия,
реализация
которых
зависит от
допущения
или условия.
Литература
:
1.Введение
в романскую
филологию –
Т.Б.Таривердиева
и др.
Москва, 2007
2.
Введение в
романскую
филологию –
Т.Б.Алисова Москва,
2007
3.Введение
в изучение
современных
романских и
германских
языков-
В.А.Богородицкий
Москва,
2003
4.Основы
романского
языкознания –
Р.А.Бурсье,
Москва, 2004
5.От
латыни к
романским
языкам –
А.В.Широкова, Москва,
1995
Хцлася
Məqalə Latın və Poman dillərində olan
sadə və mürəkkəb keçmiş zamanlara həcr olunub.
Burada əsasən Latın dilində olan perfectum və
plusquamperfectum zamanlarının Fransız və İspan
dilində olan müvafiq formaları tədqiq olunur, onların
uyğun və fərqli cəhətləri açıqlanır.
Məqalədə həmçinin gələcək zaman
formasının da Latın və Fransız dillərində
qmumi və fərqli cəhətləri göstərilmişdir.
Summary
Correlation
of tenses in Latin and Romanic languages are taken into consideration in this
article. These are in general Past simple and Past complex tenses: which of
these were involved into Romanic languages from Latin and which of them disappeared.
The main
comparison are conducted between Latin and French.
Ключевые
слова:
перфект,
предшествование,
актуальность,
значение,
ирреальность,
видовые
признаки
Açar sözlər: keçmiş zaman, cadə
keçmiş, mürəkkəb keçmiş, aktuallıq, məna,
qeyri-reallıq, növ zalarları
Key
words: perfect , Past
Perfect, actuality, meaning, aspectual signs.
Рецензент:дос.Дж.Х.Мурадов
Сафаралиева
Гюнель
Мирзали гызы
ЗООБРАЗ
“ВЕРБЛЮД/DƏVƏ” В
МИФАХ И
ФРАЗЕОЛОГИЗМАХ
АЗЕРБАЙДЖАНСКОГО
И РУССКОГО
ЯЗЫКОВ
Мифы и
сказания
разных
народов мира
на протяжении
многих веков
передавались
из поколения
в поколение,
развивались,
усложнялись,
совершенствовались,
вбирая в себя
коллективный
опыт
человечества
и отражая его
нравственность
и красоту.
Мифы о
животных
были самыми
древними -
мифы тотемические,
то есть о
связи
первобытных людей
с животными,
потомками
которых эти люди
себя считали.
Роль
животных, как
и вообще
анимального
(зооморфного
или тероморфного)
элемента, в
мифологии
исключительно
велика. Она определяется
значением,
которое
имели животные
на ранней
стадии
развития
человечества,
когда они ещё
не
отделялись
со всей резкостью
от
человеческого
коллектива.
Главные
герои этих
мифов были
наделены как
чертами человека,
так и
животного-предка.
В
данной
статье мы
рассматриваем
зообраз верблюда в
разных мифах
и сказаниях.
Общеизвестно,
что верблюд
является
одним из
самых сильных,
выносливых животных
в мире. Так,
например,
Бедуины
почитали
верблюда, как
существо,
пребывающее
под
покровительством
высших сил. В исламской
мифологии
звезды считались
"верблюдами,
пасущимися
на лугах Аллаха
в вечном мире
и
блаженстве».
У кочевников
существовала
легенда —
когда Аллах
творил человека,
он уронил на
Землю
комочек
глины, и из нее
и родился
верблюд.
Аллах, кроме
того, так хорошо
относился к
этому
удивительному
животному,
что ему
одному открыл
свое сотое
имя, в то
время как
люди знают
лишь 99 имен
Бога. Почти
все
знаменитые
поэты Аравии
в своих
произведениях
воспевают
красоту
верблюда (3, 137).
Предание
о верблюдах,
окаменевших
на горе Немрут
в Турции,
рассказывают
в нескольких
вариантах.
Царь-тиран по
имени Немрут,
правивший в
обширных южных
областях,
поднялся на
вершину горы
Немрут. Там,
на огромной
высоте, он
основал свой
дворец, чтобы
все признали
его богом.
Стада
верблюдов
доставляли
на вершину
горы
материалы
для
строительства,
в первую
очередь
песок с
побережья Ванского
моря.
Прекрасное
сооружение
приводило в
изумление очевидцев.
Поднявшись
на крышу
нововыстроенного
дворца,
Немрут
нацелился
луком в сторону
неба, чтобы
убить Бога и
занять его место.
Увидев
заносчивость
царя, Бог
достал из
моря большую
рыбу, поднял
ее вверх и
задержал в
воздухе над
горой Немрут.
Стрела попала
в рыбу, кровь
брызнула
вниз, и
Немрут стал
убеждать
всех, что
убил Бога.
Бог разгневался
– ударила
молния, от
которых
стада верблюдов
окаменели на
месте, а
Немрут
вместе со
своим новым
дворцом
провалился в
разверзшуюся
пропасть, из
которой
образовалось
озеро.
Гора стала
называться
Немрутом
(современный
вулкан
Немрут
расположен у
западного
берега озера
Ван, в его
кратер находится
озеро).
В
следующем
варианте
мифа Немрут
был идолопоклонником.
Он перевозил
на верблюдах
землю, чтобы
насыпать
холм до небес
и вступить в
битву с
Богом. По
велению Бога
верблюды
окаменели.
Издали они
кажутся верблюдами,
а вблизи
видно, что
это камни.
Поднявшись
на вершину
холма, Немрут
провалился
под землю.
Этот холм и
есть гора
Немрут. (1, 209-210)
Как
отмечается
выше, образ верблюда
можно
встретить
как в мифах и
сказаниях,
так и
фразеологических
сочетаниях. Фразеологизмы,
в целом, с
названиями животных,
широко
представлены
в языках
мира. Фразеологическая
система
любого языка
является
носителем
культурных
мировоззренческих
концептов
народа,
представляющих
сложные
понятия в
виде образов. Каждый из
них, в свою
очередь,
несет информацию,
морально-эстетическую
оценку явлений
жизни,
характеризует
национальные
черты этноса,
результаты
которых позволяют
определить
универсальные
и специфические
языковые
отражения
духовного
мира народа.
Слово
верблюд
происходит
от слова велблудъ (устаревшая
форма вел + блудъ), что
означает
дословно
великий
ходок. Слово блудить
раньше имело
значение
ходить, а уже
потом приобрело
различные
негативные
оттенки. По
другой, более
официальной
версии, слово
верблюд - это
заимствованное
из готского
языка слово ульбанд.
В
азербайджанском
языке с
анималистическим
компонентом dəvə
выявлены
безэквивалентные
ФЕ поучительно-назидательного
характера,
которые не имеют
соответствий
в русском
языке: о том,
кому дают всякие
поручения, но
труд его не ценят,
не
оплачивают: dəvəni toуа çağırdılar: уа
oduna, уа da suya или dəvəni toуа çağırdılar, o dedi: çalmaq bilmirəm,
oynamaq bilmirəm, ya suya göndərəcəklər,
ya oduna (верблюда
пригласили
на свадьбу:
возить дрова
или воду); о том,
что, кроме
этого человека,
есть люди
/инстанции
повыше,
посильнее: dəvədən böyük fil var/ dəvədən
də böyük heyvan
var (и побольше
верблюда
зверь есть; есть
люди/инстанции
повыше, посильнее); о
непонятности
происходящего:
yükü dəvə daşıyır, amma
nədənsə it arıqlayır
(вьюки
носит
верблюд, а
худеет пёс); о силе
единения,
численности: qarışqalar
da çox olsa dəvəni belə yıxar/öldürər (множество
муравьев может
уничтожить и
верблюда); о горе: hər
insana oz dərdi dəvə boydadır (для
каждого
человека
собственное
горе величиной
с верблюда); при
определенных
обстоятельствах
бездарные,
никчемные
люди
оказываются
впереди одаренных,
судьба
поворачивается
к ним лицом: кarvan geri qayıdanda axsaq dəvə
qabaqda olur (kогда
караван
поворачивает
назад, хромой
верблюд
оказывается
впереди
всех); dəvə gördün?- izini/qığını də görmədim
(знать
не знаю; и
слыхом не
слыхал и
видом не видал); верблюд в
Аравии –
великое
достояние и с
потерей его
человек
становится
несчастным, потерявшим
связь со всем
миром: dəvəsi ölmüş ərəbəm; а
также о человеке,
потерявшим
надежду; о
злом,
мстительном
человеке: dəvə kini saxlamaq (быть
злопамятным,
мстительным); dəvə
asta gedər, çox gedər
(верблюд
походкой не
щеголяет, да
идет); it dəvəyə hürər,
dəvə eşitməz (собака лает
на верблюда,
а он не
слышит); dəvəni
eşşəyin quyruğuna bağlamaq (достойного
человека
подчинить
недостойному; быть
несправедливым
к нему); adamı
bədbəxtlik tutanda dəvə üstündə böv vurar (если чeловека
настигнет
несчастье, то
и на верблюде
его поразит); dəvədən
düşür hort-hortunu yenə qoymur
(с
верблюда
слезает, а высокомерие
не
оставляет); о
человеке,
занимающимся
не своим
трудом: dəvə dəlləklik edir;
dəvəni yükü ilə udmaq; dəvəni dəngi
ilə diri-diri yevək; dəvəni palanı ilə diri-diri
udmaq (бессовестно
присвоить) dəvə
öz gövşədiyini də udar (что
пожуёшь, то и
проглотишь); milçəkdən dəvə etmək – сильно
преувеличивать,
придавать незначительному
событию
большое
значение,
преувеличивать
значение
чего-либо
и т.п.
В
азербайджанском
языке
имеются
фразеологизмы,
где два
благородных
зоообраза
противопоставляются
друг-другу: величие
верблюда
величию коня
-
at muraddır, dəvə pak (конь
– это чаянье, а
верблюд -
чистота);
at deyil, dəvə deyil
(не конь, не
верблюд)
- о
незначительной
потери
вещи по
сравнению с
потерей коня
или верблюда; at nə
qədər çaparsa, yenə dəvə ondan qabağa
düşər (как
конь ни
скачи, верблюд
его опередит) и т.п.
Выражение
dəvə uşaqmış
в
азербайджанском
языке
появилось из
сказок
«Синдбаднаме»
и басни Г.Б.
Закира «Змея,
верблюд,
черепаха» и
обозначает,
что
кто-то
обманывает
одного, якобы
сам
находится в
преклонном
возрасте или
имеет большой
опыт. (3,138)
В
азербайджанском
языке
выявлены ФЕ,
связанные с
зообразом dəvə,
имеющие
аналоги в
фразеологической
системе русского
языка: boyu var dəvəcə,
aglı yoxdur zərrəcə
- велик
телом, да мал
разумом; dəvəni çömçə ilə
sulamaq - как (что)
слону
дробина; в
значении
никогда: dəvənin
quyruğu yerə dəyəndə
(когда хвост
верблюда
коснётся
земли) –
когда
рак на горе
свистнет, а
рыба запоет; dəvə qurbağaya
evlənir - женится
медведь на
корове, рак
на лягушке; dəvə böyükdür – ot yeyər, şahin – kiçikdir - ət
yeyər – мал
золотник, да
дорог; dəvənin qanadı olsaydı,
dünyanı dağıdardı/ dəvənin qanadı olsaydı uçurmamış/uçmamış dam qoymazdı/qalmazdı;
allah dəvəyə qanad versəydi, dünyada uçmamış dam-daş qalmazdı (хорошо,
что верблюд
не летает,
были бы одни
развалины) -
если бы
свинье рога,
всех бы со
света сбыла; dəvəni
kilimin altında ğizlətmərsən –
шило в мешке
не утаишь и т.п.
В русском
языке
имеется два
выражения,
связанное с
зообразом
верблюд: потом
доказывай,
что ты не
верблюд - о невозможности
доказать
необоснованность
какого-либо
обвинения - идёт
из анекдота
о животных,
бытующего в разных
вариантах; откуда?-
от верблюда - цитата
из
стихотворения
для детей
К. И. Чуковского
"Телефон",
которая употребляется
шутливо или
раздражённо,
когда отвечающий
не хочет
назвать лицо
или место, где
он что-то
приобрёл,
достал,
добыл, или не желает
раскрыть
источник
информации (от
верблюда в
стихотворении
употребляется
буквально).
Также
в русском
языке используется
известное
изречение - легче
верблюду
пройти
сквозь
игольное ушко,
чем богатому
попасть в
царство
небесное. По
этому поводу
в своей
книге
«Лингвистические
парадоксы» В.В.
Одинцов пишет:
«известное
изречение - легче
верблюду
пройти
сквозь
игольное ушко,
чем богатому
попасть в
царство
небесное
поражает
своей
странностью.
Сравнение, однако,
будет ясно,
если
вспомнить,
что у греков
наряду со
словом "kamelos" - верблюд
имелось kamilos - канат,
толстая
веревка.
Вероятность
подмены kamilos на kamelos, а
тем более,
что долгое е
произносилось
как i, kamelos
звучало как kamilos,
поэтому
правильнее
было бы
говорить: легче канат
протянуть
через
игольное ушко,
чем
богатому
попасть в
царство небесное.
(2, 13)
В русском
языке
имеется идиома: кони
верблюдам
снятся
всегда
горбатым, которая в азербайджанском
языке
передается
аналогичным
выражением: adımı
sənə qoyum, səni yana-yana qoyum.
Из 34,
приведеных
выше ФЕ
азербайджанского
языка с зооморфизмами
dəvə 26 безэквивалентными, и
только 8 ФЕ имеют
аналоги в
русском
языке. В этом
фрейме
наряду
с
зообразом dəvə
используются
следующие
зообразы: it (собака) – 3;
at
(конь) – 3; fil (слон) – 1, qarışqa (муравей) – 1, qurbağa
(лягушка) – 1, eşşəк
(осел) - 1,
(лошадь), milçək (муха) -1.
Из 3,
приведеных
выше ФЕ
русского
языка с зооморфизмами
верблюд, 2
ФЕ являются безэквивалентными, только 1 ФЕ имеет
аналог в
азербайджанском
языке. В
фрейме
верблюд
русского
языка
употребляется
еще другой зообраз
конь.
ЛИТЕРАТУРА
1.Мифы
народов
мира.
Москва, 1988. Энциклопедия
в дух томах,
том второй, 840
стр.
2.Одинцов
В.В.
Лингвистические
парадоксы. –
Москва,
Просвещение,
1976. 128 стр.
3.Adilov M. Niyə belə deyirik. Bakı,1982. 241s.
XÜLASƏ
Rus
və Azərbaycan dillərindəki əsatir və frazeoji
birləşmələrdə “ВЕРБЛЮД/DƏVƏ” zoobrazı
Hazırkı
məqalədə biz rus və
azərbaycan dillərində tərkibində “Верблюд/Dəvə” zoobrazı olan əsatir və
frazeoji birləşmələri təhlil edirik. Tərkibində
heyvan anlayışı olan birləşmələr qismən,
eləcə də frazeoloji birləşmələr ümumilikdə
dünya dillərində geniş yer tutur. Hər bir frazeoloji birləşmə
tərkibində aid olduğu dil
daşıyıcılarının həyat və düşüncə
tərzini, mənəvi və estetik dəyərlərini,
etnik mənsubiyyətini özündə əks etdirir.
SUMMARY
Zoomorphic
component “ВЕРБЛЮД/DƏVƏ”
in myths and phraseological units of the
In the given article we consider phraselogical
units in which combinations contain zoomorphic component camel. Phraseological
units as whole and with names of animals particularly, are widely presented in
world languages. Each of them, in turn, bears the information, a
morally-aesthetic estimation of the phenomena of a life, characters, national
lines of the ethnos which results allow to define universal and specific
language reflexion of an inner world of the people.
Ключевые слова: мифы, зооморфизмы, верблюд
Açar sözlər: əsatirlər, zoomorfizmlər, dəvə
Key words: myths, zoomorphism, camel Rəyçi:
prof.T.İ.Haciyev
Mustafayeva
Xəyalə Rəhman qızı
ƏRƏB ƏDƏBİ DİLİNDƏ KİÇİLTMƏ
İSİM FORMALARI
Morfoloji
sözdüzəltmə üsulları özünü artıq mövcud olan bir sözün
daxili dəyişikliyə uğraması nəticəsində
yeni bir söz yaratması ilə biruzə verir. Ərəb
ədəbi dilində isimlərin ümdə morfoloji
sözdüzəltmə üsullarından biri onların sözdüzəldici
modellər, formalar əsasında meydana gəlməsidir.
Ərəb
dilində isimlərdən söz düzəltmək üçün semantik
təsnifata əsaslanan çoxlu sözdüzəldici modellər mövcuddur.
Buraya zaman və məkan, peşə və sənət,
alət və cihaz bildirən isim modelləri, həmçinin isim köklərindən
düzələn isim modelləri daxildir. A.A. Kovalyov və Q.Ş.
Şarbatovun “Ərəb dili dərsliyi” kitabındakı
“Kiçiltmə isimlərin sözdüzəldici modelləri” mövzusunda müəlliflər
yalnız iki forma: فُعَيْلٌ
və فُعَيْلَةٌ
modellərinin kiçiltmə isimləri düzəltmək üçün
kifayət olduğunu qeyd etmişlər və müasir
ərəb ədəbi dilində bu iki formanın daha praktik
və işlək olmasına xüsusi yer ayırırlar.
Q.Ş.
Şarbatov kiçiltmə isimlərin təzahürünə
“əzizləmə” nöqteyi-nəzərindən yanaşır
(3;39). O, bu qəbildən olan modellərə təkcə
üçsamitli isimləri deyil, həm də dördsamitliləri daxil
edir.
A.O.
Xaşab isə isimlərin kiçiltmə formaları
məsələsinə daha ciddi dəqiqliklə
yanaşmışdir (4;77). Belə ki, müəllif isimlərin
düzgün cəm formalarından, bəzi nadir qiyasi isim
formalarından, إِبْنٌ kimi iki
kök samiti qalmış bəzi sözlərdən, kök
hərflərindən kiçiltmə forması düzələ
bilən bir qrup isimlərdən (məsələn: معطف – palto,
عُطَيْفٌ – kiçik palto) və s. düzələn,
nadir halda rast gəlinən formalara xüsusi diqqət yetirib onlara
dair çoxlu nümunələr göstərmişdir.
Heç şübhə yoxdur ki, kiçiltmə
isimlər üzərində aparılmış dərin və
ətraflı tədqiqatlar müəllifləri arasında
ərəb dilinin nəhəng tədqiqatçılarından hesab
olunan B.M. Qrandenin də adı çəkilməlidir (5;259). Onun
“Курс
арабской грамматики
в
сравнительно-историческом
освещении” adlı elmi
tədqiqat əsərində müxtəlif kiçiltmə isim
formalarına təsadüf edilir. Bu formalar arasında qeyri-salim
qrupuna daxil olan mudaaf, həmzəli və zəif samitli fel
köklərindən zəif samitlərin dəyişməsi qaydasına
riayət edərək düzələn kiçiltmə isim
formalarına, müənnəslik əlaməti nəzərə
çarpmayan müənnəs cinsli isimlərə, َانُ
sonluğu qəbul etmiş isimlərə
(məsələn: سُكْرانُ – sərxoş), أَفْعالٌ
və أَفْعَلٌ daxili
cəm modelləri ilə düzələn isimlərə məhz
Qrandenin tədqiqatında təsadüf olunur.
Ərəb
ədəbi dilində kiçiltmə isimlərin leksik-semantik
təhlilini verən Abbas Həsən, digər
tədqiqatçıların göstərdikləri mənalara
əlavə olaraq bu isimlərin “alçaltma”, “zaman və məkan
yaxınlığı”, “kəmiyyət, sadalama kiçiltməsi”,
“hallanmayan xüsusi isimlərin kiçildilməsi” kimi müxtəlif
məna çalarlıqlarının dərin və olduqca dolğun
izahını vermişdir (6;629).
Ə.
Məmmədov إِسْمُ
التَّصْغِيرِ
(kiçiltmə isim) məvzusunda “isimdən düzələn
isimlər” bəhsində məsələnin dərinliyinə
varıb daha tutarlı tədqiqatlarla onu açıqlayır (1;25).
O, üç, dörd və beş kök samitli isimləri tərkibində
uzun saitin olub-olmamasından asılı olaraq
qruplaşdırıb bu məsələni sistemli
surətdə öyrənilməsi üçün sanki bir açar verir. Belə
ki, uzun saiti olmayan üçsamitliləri فُعَيْلٌ, ikinci hecasında uzunluq
olanları فُعَيَّلٌ və
birinci hecasında uzun [ə] saiti olan isimləri فُوَيْعِلٌ qrupuna
birləşdirir. Həmçinin, bu və ya digər
əlavələri olan isimlərin (məsələn: َةٌ) kiçiltmə formalarında həmin əlavənin əksər
hallarda elə kiçiltmədən sonra da qaldığını
qeyd edir. Məsələn: جُمْلَةٌ – cümlə → جُمَيْلَةٌ ، بُشْرَى – şad xəbər, müjdə → بُشَيْرَى .
Ərəb
müəllifləri sözün kökünə bir mənbə, məxəz
kimi yanaşırlar. Onlar belə zənn edirlər ki,
istənilən kök morfemdən, yəni sözün əsas
hissəsindən – samit və saitdən ibarətdir. Kökdən
bilavasitə fellər və isimlər əmələ
gəlir. Öz növbəsində sözün kökü ismi fellərin
yaranmasına, bəzi köklər isə ya isimlərin, ya da
təkcə fellərin əsasını qoymağa xidmət
edir. Bu baxımdan isimlər iki qrupa ayrılır:
1) Heç
bir əlavəsiz, birbaşa kökdən ibarət olan ( جامِدٌ ) isimlər. Məsələn: فَرَسٌ – at; رَاْسٌ – baş;
أَسَدٌ – şir.
2)
Fellərdən yaxud ad qruplu sözlərdən əmələ
gələn düzəltmə ( مُشْتَقٌّ
) isimlər.
Məsələn: مَدْخَلٌ – giriş;
كَبيرٌ – böyük; مَاْسَدَةٌ – şirlər olan yer, şirlik.
Düzəltmə
isimlər özləri də iki qrupa ayrılır:
1) Fel
kökündən düzələn isimlər
2) Ad
qruplu sözlərdən düzələn isimlər
Ad qruplu
sözlərdən düzələn isimlər qab bildirən isim
formaları, təklik, çoxluq, bolluq bildirən isimlər,
mücərrəd isimlər və
o cümlədən də kiçiltmə isimlərdir.
Bəzi
ərəb tədqiqatçılarının fikrincə,
kiçiltmə isimlər فُعَيْليلٌ،
فُعَيْلِلٌ،
فُعَيْلَةٌ،
فُعَيْلٌ formalarına
görə sözlərin dəyişməsi, “əzizləmə”,
“nifrət etmə”, “sayın azaldılması”
mənalarını ifadə etmək məqsədilə
yaranmış anlamlardır (6;629). Birinci kök samitinin
üzərində damma, ikinci kök samitinin üzərində fəthə
olan, ardinca sukunlu [yə] -يْ (yaxud
[ey] diftonqu) gələn isimlərə; yaxud kiçiltmə
[yə]-si olan isimlərə kiçiltmə isimləri deyilir.
Kiçiltməyə
xüsusilə hallana bilən isimlər məruz qala bilər.
Əgər aşağıdakı bəzi istisnalara təsadüf
edilməzsə fellər, ədatlar, şəxs və sual əvəzliklərinin
kiçildilməsi mümkün deyil:
ما
أُحَيْلاهُ – (какой
он
приятненький!)
əcəb xoşdur!)
ما
أُمَيْلَحَهُ – (какой
он
хорошенький!)
əcəb yaxşıdır!
Kiçiltmə
xüsusiyyətlərinin semantikası ilə
əksmənalıq
təşkil edən “böyüklük, nəhənglik” bildirən
ad qruplu isim kiçildilə bilməz. Məsələn: كَبيرٌ،
عَظيمٌ،
عالِيٌّ. Həmçinin ألله– “Allah”,
نَبِيٌّ ( أَنْبِياءُ ) – “peyğəmbər”, مَلاكٌ ( مَلائِكَةٌ ) – “mələk” kimi bəzi
isimlər, eləcə də ay adları: صَفَرٌ – “Səfər ayı”, رَمَضانُ – “Ramazan ayı”; həftənin
günləri: سَبْتٌ – “şənbə günü”, خَميسٌ – “cümə axşamı” və s. kimi
sözlər kiçiltmə formasına malik deyillər.
Kiçiltmə
forması olmayan isimlərin sırasına sınıq (daxili)
cəm modellərini də daxil etmək olar. Bundan başqa
forma baxımından kiçiltmə
forması ilə eyni olan ərəb dilində bəzi
şair adları da kiçilməyə məruz qala bilməz.
Məsələn: كُمَيْدٌ – Kumeyd;
شُوَيْدٌ – Şuveyd;
دُرَيْدٌ – Dureyd;
كُعَيْدٌ – Babilistanın adı. Lakin bu xüsusi
isimləri kiçiltmə formalı isimlər adlandırmaq olmaz.
Onu da qeyd etmək lazımdır ki, bir ismi yalnız bir
dəfə kiçiltmə formasına salmaq olar.
İkisamitli
isimlərin kiçiltmə üsulları. İkisamitli
isimlər iki kök samiti olan, əslində isə üç kök
samitinə məxsus isimlərdir. Zəif kök samitini itirmiş
bu qəbildən olan isimlər فُعَيْلٌ
və فُعَيْلَةٌ
modellərinə salınıb kiçiltmə bildirən
zaman sözün sonuna kiçiltmə [yə]-sindən başqa kökün
əsasını təşkil edən analoji [yə]-yə
də məxsus olması bu iki səsin qoşalaşmasına
gətirib çıxarır (2;46). [ey] diftonquna rast gəldikdə
də bu qoşalaşma təkrar olunur. Məsələn: أَبٌ – ata – أُبَيْوٌ → أُبَيٌّ ؛ إِبْنٌ – oğul – بُنَيْوٌ → بُنَيٌّ ؛ إِسْمٌ – ad – سُمَيْوٌ → سٌمَيٌّ ؛ أُخْتٌ – bacı – أُخَيٌّ → أُخَيَّةٌ ؛ بِنْتٌ – qız – بُنَيٌّ → بُنَيَّةٌ .
أُخْتٌ və بِنْتٌ sözlərinin sonundakı ت kök
hərfi deyil. Müənnəslik əlaməti olan ة kiçiltmə formasında
yuxarıdakı kimi qorunub saxlanılır.
Bəzi
sözlərdə qoşalaşma halına rast gəlinmir.
Məsələn: بابٌ – qapı (بوب) → بُوَيْبٌ ؛ نابٌ – köpək dişi (نيب) → نُيَيْبٌ .
Bütün bu
göstərilmiş isimlərin kiçiltmə formaları tam hallanma
qaydalarına müvafiq surətdə təsriflənə bilir.
Üçsamitli
isimlərin kiçiltmə üsulları. Uzun samiti olmayan
üçköklü isimlər فُعَيْلٌ modeli üzrə kiçildilir.
Məsələn: كَلْبٌ – it, köpək → كُلَيْبٌ – küçük, itcığaz.
İkinci
hecasında uzun sait olan üçsamitli isimlər فُعَيِّلٌ
formasını alır. Məsələn: جَمِيلٌ – Cəmil (xüsusi isim) → جُمَيِّلٌ – kiçik Cəmil; غُلامٌ – oğlan → غُلَيِّمٌ – oğlancığaz.
Əgər
birinci hecasında uzun [ə] saiti olarsa, kiçiltmə forması فُوَيْعِلٌ modelində olur.
Məsələn: كاتِبٌ – yazıçı → كُوَيْتِبٌ ؛ خادِمٌ – qulluqçu → خُوَيْدِمٌ .
Əgər
söz müənnəslik əlamətləri sayılan َاءُ
؛ َا ؛ َى ؛ ة ilə bitirsə, kiçiltmə
formasını alarkən isim bu əlavələri qoruyub
saxlaya bilir. Məsələn: حَمْراءُ – qırmızı → حُمَيْراءُ ; مَرْتا – Marta (xüsusi isim) → مُرَيْتا ; هِرَّةٌ – pişik → هُرَيْرَةٌ .
Şəklən
müənnəslik əlaməti olmayan, lakin müənnəs hesab
edilən isimlərin kiçiltmə forması فُعَيْلَةٌ
modelidir. Məsələn:
شَمْسٌ – günəş → شُمَيْسَةٌ ؛ أَرْضٌ – yer, torpag → أُرَيْضَةٌ .
Müənnəs
cinsli sözlərə َةٌ [ətun] şəkilçisinin artırılması
halını təklik bildirən isimlərin kiçiltmə
forması ilə qarışdırmaq olmaz.
Məsələn: شَجَرٌ – ağaclar → شُجَيْرٌ
və شَجَرَةٌ – (bir) ağac → شُجَيْرَةٌ .
Müənnəs
cinsli isimdən müzəkkər xüsusi isimlərin kiçiltmə
formasını düzəldərkən onlara َةٌ [ətun] şəkilçisi artirmaq
lazım deyil. Məsələn:
فِهْرٌ → فُهَيْرٌ , baxmayaraq ki tərkibi
vəziyyətdə َةٌ [ətun] öz yerini alır.
Məsələn: عامِرُ بْنُ
فُهَيْرَةٍ .
َنُ
və َانُ
şəkilçiləri ilə bitən isimlərin
kiçiltmə formasında bu sonluqlar qalır.
Məsələn: سَكْرانُ – sərxoş → سُكَيْرانُ ؛ كَسْلانُ – tənbəl → كُسَيْلانُ .
ِيٌّ – [iyyun] şəkilçili isimlərin
kiçiltmə forması elə sözün kök hərflərindən
düzəlir. Şəkilçi isə dəyişməz qalır.
Məsələn: كُرْسِيٌّ – kürsü, stul → كُرَيْسِيٌّ ؛ مِصْرِيٌّ – misirli → مُصَيْرِيٌّ .
Dörd
və beşsamitli isimlərin kiçiltmə formaları. Dördsamitli
isimlərin kiçiltmə forması ikinci kök samitindən sonra [ey]
diftonqunun artırılması ilə
فُعَيْلِلٌ modelinə salınmaqla düzəlir.
Məsələn: عَقْرَبٌ
– əqrəb → عُقَيْرِبٌ .
Əgər
üçüncü kök samitindən sonra uzun [u], yaxud uzun [i]
gələrsə bu zaman isimlər
فُعَيْلِلٌ
formasına salınır. Məsələn: عُصْفُورٌ
– quş → عُصَيْفِيرٌ.
Bəzi
َانٌ şəkilçili isimlərin sonundakı ن kök samiti hesab edilərək onları
dördsamitli isimlərin kiçiltmə formasına salırlar.
Məsələn: سُلْطانٌ – sultan → صُلَيْطينٌ.
Hər
iki cinsdə olan xüsusi isimlər kiçiltmə formasına
salındıqdan sonra da müənnəslik bildirən َةٌ
[ətun] şəkilçisini itirmir.
Həmçinin bu şəkilçi olmayan sözlərdə sonradan onun
yaranmasına təsadüf edilmir. Məsələn: زَيْنَبُ
– Zeynəb → زُيَيْنَبُ.
Beşsamitli
isimlər kiçiltmə formasında sonuncu kök samitlərini
itirərək فُعَيْلِلٌ şəklini alır.
Məsələn: عَنْدَليبٌ – bulbul → عُنَيْدِلٌ; سَفَرْجَلٌ – heyva → سُفَيْرِجٌ .
İki
və daha artıq affiksi olan VII, VIII və X-cu bab fail və
məsdərlərində kiçildilən ismi adi dördköklü söz
şəklinə salmaq üçün bu affikslər müəyyən
ardıcıllıqla düşür. Məsələn: مُنْطَلِقٌ
– çıxış nöqtəsi → مُطَيْلِقٌ .
Bəzi
hallarda həmin sözün cəm formasına istinadən
düşən beşinci samitinin ikinci bir ي
[yə] samiti ilə əvəz olunması ilə də
rastlaşmaq olur. Məsələn:
قِنْديلٌ – lampa
/cəmdə قَناديلُ / → قُنَيْديلٌ .
Beləliklə,
məqalə “Ərəb ədəbi dilində kiçiltmə
isim formaları” mövzusuna həsr olunmuşdur. Bu mövzuya dair bir
neçə dilçilərin fikirləri
araşdırılmışdır. Ərəb dilində
isimlərdən söz düzəltmək üçün semantik təsnifata
əsaslanan çoxlu sözdüzəldici modellər mövcuddur ki, bunlardan da
biri kiçiltmə isim modelləridir. Əzizləmə, sevgi,
bəzən isə nifrət, etinasızlıq və alçaltma
məna çalarlarını ifadə edən kiçiltmə isimlər
təkcə üç və dörköklü deyil, hətta beş və daha
artıq köklərdən düzələ bilir. Məqalədə
kiçiltmə isimlərin yaranma üsullarından mərhələli
şəkildə söhbət açılır.
İSTİFADƏ OLUNMUŞ
ƏDƏBİYYAT
1)
Məmmədov Ə.C., Ərəb dili (dərslik), B., 1998.
2)
Məmmədov Ə.C., Ərəb dili (dərslik), B., 1974.
3) Шарбатов
Г.Ш.,
Современный
арабский
язык, М., 1961.
4)
Хащаб А.О.,
Грамматика
арабского
языка. IV
т.,
Этималогия
классического
языка, С.-П., 1910.
5)
Гранде Б.М.,
Курс арабской
грамматики в
сравнительно-историческом
освещении, М.,
1963.
6) عباس
حسن ،
النحو
الوافي ، ج 4 ،
القاهرة ، 1968.
РЕЗЮМЕ
Статья
посвященa
имeни
уменьшительности
в современном
литературном
арабском
языке. Одним из
основных
способов
словообразования
арабских
имён
является
образование
новых имён по
словообразующим
моделям. К таким
моделям
относятся и
модели имён
уменьшительности.
Преимущественно
при уменьшении
слова
преобретают
оттенок
ласкательности,
любви; не
очень часто –
презрение, унижение,
пренебрежение.
Выше
рассматриваются
мнения некоторых
учёных о
различных
путях
образования
имён
уменьшительности
в плане их
образования
от двух, трёх,
четырёх и
пятисогласных
имён со здоровыми
коренными
звуками.
SUMMARY
The paper is devoted to
the diminutive in modern literary Arabic. One of the main methods of derivation
of Arabic names is the formation of new names through the formative models. One
of these types of models is the model of diminutive names. For the most part,
during this process more commonly are being used the shade of pet, love
sometimes contempt, humiliation, neglect. Above are considered the opinions of
some scholars about the different ways of formation of names in terms of
formation from two, three, four and five consonant name sound indigenous
tune.
Açar sözlər: kiçiltmə isimlər;
müənnəslik əlamətləri; uzun sait.
Rəyçilər:
dos. Məmmədov N.
Pərvanə Azər qizi Cavadova
QEYRİ-VERBAL VASİTƏLƏRDƏ
BƏDƏN ÜZVLƏRİNİN FUNKSİONAL XÜSUSİYYƏTLƏRİ
Bədən dili
bəşər tarixi baxımından ən qədim
ünsiyyət vasitəsi olub, duyğu və
düşüncələrin əks olunmasıdır. Bədən
dili ilə aparılan araşdırmalara görə, insanların
üz-üzə qurduğu əlaqədə sözlər 10%, səs
tonu30%, bədən dili 60% .əhəmiyyət
daşıyır. Bədənimiz ilə dilin ətrafa
həmışə eyni informasiya verdiyini söyləyə
bilmərik. Məsələn: söylədikləri doğru
olmayan olmayan hər bir kəsin yalan danışan zaman alın
tərləməsi göz bəbəyinin kiçilməsi-böyüməsi,
üzün əzələsinin seyrəlməsi, yanaqların
qızarması kimi meronimlər onu asanlıqla biruzə verir.
Əgər burada bir təsdiqlik varsa bədənimiz dilimizin
yalan danışdığını bildirir. İnsanlar yalan
danışarkən burun
qaşinması, əli üzə aparma kimi makro jestləri
idarə etmələrinə baxmayaraq, mikro
hərəkətlərinə mane ola bilmirlər. Fakt
mironimlərlərlə
söylədiklərimizin
uyğun olub olmamasının düzgünlüyünü verə bilməsidir.[1,s-67]
İkitərəflilik varsa, bunu təhqiramiz
şəkildə yox
(0utandın ki, qızarırsan, niyə qızarırsan)
yaxud da (diqqət etmisən, bu mövzuda danışanda üzün
qızarır) kimi demək olar.
Hər
hansı mimikaları nə şəkildə istifadə
etdiyinizi görmək üçün güzgüyə baxıb, onları aradan
qaldırmaq lazımdır.
Bədən dilini oxuyarkən mədəniyyət və
sosial məzmun da əhəmiyyətlidir.[2 s-1]
Psixiatr həkim Günay Gülserenə görə şifahi dil kimi
şifahi olmayan dil də saglam bir ünsiyyətdə çox
əhəmiyyətli bir rol oynayır. Çox vaxt özümüzdə
bilmədən qarşımızdakına şifahi dilimizi
dəstəkləməyən və çox vaxt həqiqi
düşüncələrimizi aşkar edən mesajlar göndəririk.
Ancaq bunlara münasibət bildirdikdə
mədəniyyət və ictimai-sosial vəziyyəti çox
nəzərə almaq lazımdır. Məsələn:
gözdən yaş gəlməsi xoşbəxliyin, gərginliyin,
hirsin təmsilçisi ola bilər.
Oturarkən qıvrılmaq, yellənmək qayğının
və narahatlığın ya da mədə
ağrılarının göstəricisi ola bilər.Danışarkən
həmsöhbətinin alnına baxmaq onu aşagı
səviyyəli biri olarag görmək, ona qarşi bir o
qədər də hörmətin olmadığı anlamındadır.
Dil və bədən
Dil danışır, bədən onu
təsdiqləyir, bədən danışır, dil onu
təsdiq edir. Hansı doğrudur? Buradan sözsüz ünsiyyətin
məlum olan ən vacib elementi, bədən dili meydana
gəlir. Bədən dili gözləri, dodaqları, başı,
əlləri, ayaqları , çiyinləri , jestləri,
toxunmagı, hərəkətləri və üz
ifadələrinı (mimikaları) bildirir. Qarşınızdakı adamın
xoşbəxt və ya kədərli oldugunu jest və ya
mimikalardan anlamaq mümkündür. Əsl xoşbəxtliyin
ifadəsini dodaqlardan və göz
qapaqlarından anlamaq olar.
Gərginlik isə dodaq hərəkəti ilə
müəyyənləşdirilir. [3.s-80,150] Ağız və
dişlər isə bəzən onları müşayət edir.
Xoşbəxt bir adam sevincini
bildirdikdə burnun çölə və ağzın künclərə
doğru aşağıya yayılır, alında
qırışlar əmələ gəlir. Bu vəziyyətə
naso-labial qatlanma deyilir. Gülümsəməyinizin
şiddətinə görə yanaqlar qabarır , nə
qədər gülünsə o qədər naso-labia qatlanma özünü
göstərir, yanaglar qabarır və gözlərin altında
xətlər meydana gəlir. Kədərin üzün üç
bölgəsində asanlıqla nəzərə çarpan bir
görünüşü var. Qaşların içdəki küncləri yuxarı
qaldırılır və dodaqların küncləri
aşağıya doğru bükülür. Həddindən artıq
qorxmuş bir üzdə qaşların ikisi birlikdə yuxarı
qaldırılmış, gözləri açıq və alt dodaq
gərgin və təəccübdən fərqli olaraq dodaqlar yana
dogru dartılmış olur. Çaşmış təəccüblü
bir üzdə qaşlar yuxarıya zəng əyrisi
şəklində qalxmış, dodaqlar gərgin olmayan bir
şəkildə açıq və çənə
aşağıya
sallanmışdır. Ünsiyyət qurarkən gözləri
qaçırmayın,göz təması bir başa
əhəmiyyətli vasitədir. Mədəniyyətimizdə
dinləyən, danişanla daha çox göz təması qurmaq
meylindıdir. Ancaq heç qurulmayan göz təması özünə
etibarsızlığı və həddindən artıq göz
qırpma sıx, güclü qayğının xəbərçisi ola
bilər. Sürüşən və
bir nöqtəyə fokuslanan gözlər, adamın düşündüyü ya da bir şey
xatırlamağa çalışdığını
göstərə bilər. Göz bəbəklərinin (pupil dilation)
açılması isə diqqətin verildiyinə, fokuslandığına
işarədir. Bu haqda keçən məqaləmizdə qeyd edilib.
Türk mədəniyyətində, başı yelləmək
təsdiqləmək mənasını verərkən,
sağa sola yelləmək, təsdiqləməmək
mənasını verir. Ancaq, Şri Lankada ayaq
hərəkətləri hirsin göstəricisi olaraq qəbul
edilir. Bolqarlarda başı sağa-sola yəlləmək
razılıq əlamətini bildirir.
Qarşınızdakı adamın
danışmadan, bədən diliylə anlamaq
istədikləri: [4.s-5]
-Çiyinləri önə doğru
əymək, maraqlanmaq, dinləmək mənasını verir.
Sallanmış, donqarlanmış bir çiyin sizi
dinləmədiyini ya da kədərli olduğunu göstərə
bilər:
-Çiyin
çəkmək isə, istəmədiyini,
əsəbiləşdiyini ya da başının
qarışdığını işarə edə bilər:
Qolların bağlanması
müdafiə etməyi ya da ünsiyyətdə
qapalılığı, qolların və əllərin
açıq olması isə ünsiyyətə açıq olmağı
göstərir: -Ayaqlar
və qıçlar rahat görünürsə, şəxslər arası
təsirə daha rahat olduğunu,qayğının üstün
olduğu təyin edilmişdir. Kəslərlə
ünsiyyətdə bədən dilinin çox əhəmiyyətli bir
yeri vardır. Bədən hərəkətlərinin və bədənin
məkandakı mövqeyinin ünsiyyət baxımından
əhəmiyyəti çox böyükdür və fərd çox vaxt
bədən dilinin ifadəsindən qaça bilməz. Adam's
- apple jump
Qırtlaqdakı
çıxıntının yuxarı və aşağı
hərəkəti fərddəki narahatlığı, qorxunu,
stresi göstərir. Ayrıca dinləyici mövqedəki fərdin
etdiyi bu hərəkət natiqin fikirlərini dünya
görüşlərinə diqqətə çarpan bir şəkildə
qarşı olduğunun və dinləmədiyinin
göstəricisidir. Arm-cross
Müdafiəçi özünü etibarda hiss etməyən, stress
altındakı fərdlərin inkişaf etdirdiyi bir
davranışdır. Əgər fərd
əlləriylədə möhkəmcə tutursa, bu
əsəbilik halı, narahatlıq və qorxu
göstəricisidir. Əllər qolların üzərində
sinənin altında bir şəkildə qürurluluq,xoşlanmama
və eyni fikirdə olmamanın bir göstəricisidir.
BAND
–AWAY SIT
Dik oturuş canlılığın
enerjinin işarəsiykən, çökmüş oturuş, duruş
fərdin utancaqlığını və ruhi
vəziyyətinin o an üçün yaxşı vəziyyətdə
olmadığının göstəricisidir. Bunun yanında
oturduğu yerin ucuna ilişmə iç gərginliyinin
göstəricisi və qalxıb getmə istəyidir. Fərdin
digər bir adamın yanında oturması
güvən,əməkdaşlıq və müsbət
duyğuları göstərərkən, daha çox fərdin yan-yana
oturması, çölə qarşı birlik və ortaq bir
cəbhə meydana gətirmə mesajını verər. Oturmr
mövqeyində qıçlar diz qapağındaqırılaraq kürsü
altına doğru saxlanılarsa bu vəziyyət fərdin
düşdüyü vəziyyətdən narahatlığının
və gərgin olduğunun göstəricisidir. Tam tərsi isə
güvənin və razı olmanın göstəricisidir.
BLANK
FACE
İfadəsiz bir üz, donuq
baxışlar, bağlı dodaqlar, gərilməmiş
çənə, boyun və üz/üz əzələləri xüsusilə
alış veriş mərkəzlərində, lifdə və
kütləvi nəqliyyat vasitələrində, üz
ifadələrində rahatlıq göstəriciləri varsa verdiyi
mesaj “məni narahat etməyin olar”
EYE
–CONTACT AND FELL-TALE EYE
Fərdin
digərləri ilə qurduğu göz təması güclü
duyğuları, fərdin özünə və qarşı
tərəfə güvən mesajını çatdırar.
Mədəniyyətə görə dəyişən bu
vəziyyət Cənubi Avropada
da davamlı göz təmasının müsbət təsir etməsi
ikən Yaponlarda göz təmasından xüsusilə
qaçınırlar və qarşıdakı fərdin boyuna baxırlar.
Hessin
“The tell tale eye” kitabında göz bəbəklərinin müstəqil
hərəkət etdiyindən ötəri gözlərin ünsiyyət
işarələrindən ən doğru mesajı verən
olduğundan bəhs edilir.Fərdin ruh halı
dəyişdikcə göz körpələri də böyüyər və
yaxud kiçilər. Həyəcanlananfərdin göz
bəbəkləri böyüyərkən qızğın
fərddə bu vəziyyət
tərsinə dönür.
EYE-BLİNK
(2.s-1 web site)
Fərddə nornal göz qırpma refleksi
dəqiqədə ortalama 20 dəfə və hər qapanma
müddəti ortalama saniyənin dörddə biridir. Daha sürətli göz
bağlama hərəkəti
stresli bir vəziyyətin
işarəsidir. 1996-
cı ildə prezident
seçkilərindən əvvəl edilən bir
danışıqda namizəd Bob Dola dəqiqədə 147
dəfə yəni normanın 7 qat çoxu ilə əvəz
qırpmış. Bil Clinton isə 99 dəfə
qırpmış lakin o günlərin həssas mövzusu olan
gənclərin narkotik istifadəsindən artımını
duyduqda bu ədəd 117 yə artmışdır.
EYE-BROW-LOWER
EYEBROW-RAISE
Qaşın
aşağiya endirilməsi əsəbilik halının,eyni
fikirdə olmamanın göstəricisidir. Tək qaşın
diqqətə çarpan dərəcədə qalxmış
olması isə inansızlığın, qarşı
tərəfdəki adamı kiçik hesab etmənin və qürurlu
olma halının göstəricisidir.
QAZA-ROWN(5-web/site)
Məğlub olmuş, günahkarlıq hissi
duyumu eşidən ya da utanan fərdlərin bir davranış
formasıdır. Yalan danışma anında göstərilən
bir hərəkətdir.
HEAD
POSİTİONS:
Rədd etmə və təsdiq
göstəricisi olaraq baş yelləmənin xaricində
başın duruş mövqelərinin də bir sıra
mesajları vardır. Başın normal vəziyyətdə neytral
bir mesajmverər.Bunun yanında başın bir
tərəfə doğru əyilməsi natiq ilə
maraqlandırılmasının bir göstərucisidir.
Başın aşağıya doğru əyilməsi mənfi
mühakimə edici və təsdiqlənməyən bir
hərəkətin işarəsidir.
HAND
– BEHİND HEAD
Tək əlin baş arxasında
olması əmin olmama halının, fərdin
başındakı qarışıqlığın
qarşısındakıyla eyni fikirdə olmamasının və
mınfi duyğularının işarəsidir. Bunun yanında
iki əlin birdən başın arxasina alınması və arxaya doğru bədənin
əyilərək oturulması və dominant olmalarının,
canlılığın özünə güvənən və “hər
şey idarəm altında mesajının göstəricisidir.
HANDS
ON HİPS
Əlləri ombalara qoyma
hərəkəti tədbir görməyə hazırlanma,
idarəni ələ alma və meydan oxuma halının
göstəricisidir. Əgər dirsəklər daha çox geriyə
doğru açılsa bu üst bədəni daha böyük göstərmə
və daha güclü görünmə istəyidir.
PALM
DOWN
Danışıqda ya da dinləyici
isə ovuc içləri aşağıya dikik bir
şəkildə əllərin istifadə edilıməsi
iddealı olmanın,özünə inamın və dominant görü2nmə
istəyinin göstəricisidir.
SELF
TOUCH
Fərdin öz bədəninə
,xüsusilıə üz bölğəsinə və dodaqların
toxunması, şübhə, qorxu, əmin olmama halı və
narahatlığın bir əlamətidir.
ƏDƏBİYYAT
1.E.H.Панов
«Знаки
символы
языки»
издательства
знание
Москва 1983.
2.Web site www.google.az.bədən dili
3.Н.Н.Равенский
«Как читать
человека»-черты
лица,жесты,позы,мимики
Издательства:punon
kлaccuk 2009.Коллектив
авторов
«Понималка»- 1995.
4.Сайт о
мимике и
языки жестов
2001 год www.google.ru.
лица,жесты,позы,мимики
Summary
The
functions of the parts of body in non-verbal communication
The present article is dedicate to body language in
non-verbal communication. The author thinks that, the body language is very
important in spoken language and which organs became more active in usual
language.
Резюме
Функциональные
свойства органов
организма в
невербальной
коммуникации
Настоящая
статья
посвящена
языку тела в
невербальной
коммуникации. В ней
отмечается: " язык
тела играет
очень важную
роль в общение
и какие
органы
становятся более
активными в
разговорной речи "
Açar
sözlər:
bədən dili, dil
funksiyası, göz
əlaqəsi, əl
hərəkətləri
Key words: body language, tongue functions, eye contact,
hand jestures
Ключевые
слова: язык
тела, функции
языкa, глазной
контакт,
движение
руки
Rəyçi: fil.
elm. dok, Əzizə Hacıyeva
Ъаля
Rасим гызы
Zейналлы
МЦАСИР
ТЦРК ЯДЯБИ
ДИЛИНДЯ
АЛЫНМА СЮЗЛЯРИН
СЕМАНТИКАСЫ
Мялум
олдуьу кими
семантиканын
ясас категорийасы,
мяркязи
анлайышы
мянадыр.
Бцтцн дил
щадисяляри
кими дил
ващидляринин
семантикасы
да данышма вя
динлямя
просесиндя функсионал
дяйяр
дашыйыр, бу
просесин
ясас цнсцрляриндян
бири кими
чыхыш едир (5, 54).
Дил
ващидлярини
тякжя
структур
планда юйрянмяк
дцзэцн дейил,
щямин
ващидлярин
мяна
имканларыны
да цзя
чыхармаг
важиб мясялялярдяндир.
Алынма
сюзлярин дя
семантикасы
хцсуси
тядгигат
тяляб едiр.
Мцасир тцрк
ядяби дилiндяки
алынма
сюзлярин
семантик
груплашмасына
ашаьыдакы
мисалларла
диггят йетиряк:
Бир
мянасы олан
алынма
сюзляр: тач
(инэ.) сюзц
идман
сащясиндя
ишлянир.
Сюзцн йалныз
бир мянасы
вар: футболда
йан
хятлярдян
чыхан топун
мейданчайа
атылмасы;
таксиметре
(фр.) сюзц
няглиййатда
ишлянир.
Сюзцн йалныз
бир мянасы
вар: taksilяrdя йол
xяrcini gюstяrяn алят; limonata
(итал.) сюзцnцn
йалныз бир
мянасы
мялумдур: su,
шякяр vя limon suyundan hazыrlanan
шярбят.
Ики
мянасы олан алынма
сюзляр: кулцп
(инэ.)
алынмасы
тцрк дилиндя
ики мянада: 1)
эюрцшмяк, danышmaq,
oxumaq vя s. kimi mягсядлярля
yalnыz цzv olanlarыn toplandыqlarы
йер; 2) идман
дярняйи
мяналарында
истифадя
олунур; кеп
(инэ.)
алынмасы да тцрк
дилиндя ики
мянада
ишлядилир: 1)
щемширелерин
эийдиьи
башлык; 2) базы
тюренлерде
професюр ве
юьренжилерин
эийдиклери
юзел башлык (6,
109).
Цч
мянасы олан
алынма
сюзляр:
франсыз мяншяли
конт сюзц
тцрк ядяби
дилиндя
ашаьыдакы
мяналарда
истифадя
олунур: 1) Рома
императорунун
мяслящятчиси;
2) тар.
дярябяйи; 3)
Гярб
жямиййятиндя
дюрдцнжц
дяряжяли
тябягяни
характеризя
едян яламятляр.
Мясялян: Конт
эиби йашамак
– боллуг
ичиндя
йашамаг; Конт
эиби шык
эийинмиш адам.
Дюрд
мянасы олан
алынма
сюзляр:
Италйан мяншяли
«алабанда»
сюзц мцасир
тцрк дилиндя
4 мянада
ишлядилир: 1)
эями
тякняляринин
ич йаны; 2)
эямидя атяш
ачмаг ямри. 3)
эями дцмянинин
саьа вя йа
сола сонуна
гядяр чеврилмяси;
4) сонунжу
мяна
эенишляндириляряк
пайлама,
азарлама
мяналарында
истифадя олунур
(6, 6).
Беш
мянасы олан
алынма сюзляр:
франсыз
мяншяли
«класик» сюзц
мцасир тцрк
дилиндя 5
мянада
ишлядилир: 1)
франсада ХВЫЫ
яср
йазычылары; 2)
цзяриндян
чох заман кечдийи
щалда
дяйярини
итирмяйян
ясяр; 3) сянят
ганунларына
риайят едян
шяхс; 4)
гядимдян
галыб адят
щалыны алмыш;
5) оху китабы (6, 111).
Бир
дилдян диэяр
диля кечян
сюзлярин
башлыжа
кейфиййятляриндян
бири мянбя
дилдя олан
мянасыны
сахлайыб
сахламамасыдыр.
Бир сыра
алынма сюзлярин
мянасы мянбя
дилдя
нежядирся,
алан дилдя дя
о жцр
мянимсянилир.
Бязян ися
мянбя дилдяки
мяна алынан
дилдя
дяйишир.
Мясялян:
италйан мяншяли
«кашкавал»
(жаcиocаваллo)
бир ярази
адыдыр. Тцрк
дилиня
кечяндян
сонра
мянасыны
дяйишяряк «кашар»
кими
ишлянмяйя
башламышдыр.
Мяшщур “кашар”
(йун. kассер)
пендири,
тякяр
формасында сары
рянэдя
пендир
нювцдцр. Ювлийа
Чяляби
пендир
чешидляри
ичярисиндя
бу пендирин
дя адыны
чякир: Эорлу пендири,
дил пендири,
каскавал
пендири...
Йунан
мяншяли
«карти» сюзц
mяnbя dildя «каьыз»
мянасында
ишлянмиш,
tцрк дилиня
кечяндян
сонра мянаsыны
дяйишяряк
«хяритя»
мянасыны
кясб етмишдир.
Франсыз
мяншяли
«кардинал»
сюзц mяnbя dildя
«папайы
сечен, данышманлыьыны
йапан баш
папазлардан
щер бири» мянасында
ишлянмишдир,
щазырда tцrk dilindя
бу сюз «ясас»
мянасында
ишлянир.
Франсыз
мяншяли
«фраэман»
сюзц
яввялляр mяnbя
dildя «щисся, парча»
мянасында
ишлянмиш,
sонрадаn tцrk dilindя
«бир филмдян
сечилмиш
щисся, tanытыm
чarxы»
мянасында хцсусиляшмишдир.
Инкишаф
просесиндя
мянасыны
дяйишян сюзлярдян
бири дя
франсыз
мяншяли
«френк» сюзцдцр.
Бу сюз –
“франсыз,
йерли
олмайан
христийан,
авропалы,
шапкалы”
мяналарында
дяйишмяляря
мяруз галмышдыр.
Сюзлярин
мянажа
дяйишмяси
дилин тарихи
инкишафы
бойу даими
фяалиййят
эюстярян
чохжящятли
вя ящатяли
дил щадисясидир.
Дилин лцьят
тяркибинин
зянэинляшмясиня,
инкишафына
хидмят едян
башлыжа цсул вя
васитялярдян
бири олан бу
просессиз дил
инсан
зякасынын,
идракынын
инкишаф сцрятиндян
эери гала
биляр. Чцнки
жямиййятин инкишафы
мцддятиндя
инсанларын
дярк етдикляри
йени
анлайышларын
щамысыны
йалныз дцзялтмя
вя мцряккяб
сюзлярля
ифадя етмяк
мцмкцн дейил.
Щеч бунун
цчцн алынма
сюзляр вя сюз
бирляшмяляри
дя кифайят
етмир. Беля
ки, дилин сюзляри
ня гядяр
артыг олса
да, топлумун
инкишафы
бойу йаранан
анлайыш вя
мяфщумларла
мцгайисядя
чох
мящдуддур.
Тябиидир ки,
бу анлайышларын
щамысыны
ифадя етмяк
цчцн йени сюз
йаратмаг
мцмкцн дейил.
Яслиндя бу,
щеч лазым да
дейил. Она
эюря дя
онларын бир
щиссясини
ифадя етмяк
цчцн мювжуд
сюзлярдян истифадя
едилир, онлар
йени мянада
ишляняряк
йаранмыш
йени
мяфщумлары
билдирмяйя хидмят
едир. Анжаг
мювжуд
сюзлярин
мянажа дяйишмяси
щеч дя щямишя
йени анлайыш
ифадя етмяк,
йени сюз
дцзялтмяк
мягсядини
эцдмцр.
Мцасир
тцрк ядяби
дилиндя
алынма
сюзлярин
эениш
ареалда
йайылмасы
нятижясиндя
сюз
семантикасыны
дяйишя билир.
Орта йцзилликлярдя
ислам
дининин
тцркляря
зорла гябул
етдирилмяси,
тядрис
ишляринин
ярябжя
апарылмасы,
яряб дилиндя
(еляжя дя
фарс дилиндя)
йазылмыш ясярлярин
Тцркийядя
йайылмасы вя
башга сосиал-сийаси
просесляр,
сябябляр
нятижясиндя
тцрк ядяби
дилиня хейли
сайда яряб вя
фарс сюзляри
дахил
олмушдур. Бу
sюzлярин бир щиссяси
dilя ещтийаж
цзцндян
кечян
алынмалар олса
да, диэяр
щиссяси
ещтийаж
олмадан
дахил олмуш
алынмалардыр.
Бязи алынма
сюзлярин тцрк
ядяби
дилиндя
гаршылыьы
олдуьундан мцяййян
заман ейни вя
йахын мяналы
алынма вя
милли сюзляр
мцвафиг
шякилдя
истифадя олунмуш,
дилдя
сабитляшмяк
уьрунда
гаршылыглы мцбаризяйя
гошулмушлар.
Бу просес
эедишиндя
бир чох
лексик-семантик
щадисяляр
мейдана
чыхмышдыр ки,
онлардан
бири дя
алынма
сюзлярин
мяна дяйишмяси
мясялясидир.
Алынма
сюзлярин
терминляшмяси
просесиндя
мяна дяйишмяляри
абсуртдур.
«Терминляшмиш
алынма
сюзлярин
термин адландырылмасы
мцбащисяли
сяжиййя
дашыйыр.
Чцнки
терминляшмя
анлайышынын
тяйини
заманы
терминя
чеврилян
сюзцн мцяййян
семантик
ейниййят
ясасында
дилин лцьят
тяркибиндян
эютцрцлмяси
принсипи
иряли сцрцлмцшдцр.
Щяр бир дилин
лексик
фондуна кцлли
мигдарда
алынмалар
дахилдир вя
щямин алынмалар
мяншяжя
дилин юзцня
аид сюзлярля ейни
жярэядя
дайаныр,
цмумишляклийя
малик олур.
Цмумишляк
сюзцн
терминя чеврилмясинин
термин
алынмасы
кими
адландырылмасы,
йахуд терминин
бирбаша, щазыр
шякилдя
башга дилдян
алынмасы иля
ейниляшдирилмяси
баш верян
щадисянин характериня
эюря
гейри-дцзэцн
сайыла биляр»
(3, 107).
Тцрк
дилинин
лцьят
тяркибиндяки
алынма terminlяri
эенеолоъи
жящятдян ики
група
айырмаг олар:
1) Алынма
сюзлярдян
дцзялмиш
терминляр. Bir sыra
цмумишляк алынма
сюзляр
терминляшмя
просесини
йашайыр.
Яввялжя
цмумишляк
сюзляр
мцяййян ситуасийада
терминя
чеврилир.
Мясялян,
йунан мяншяли
киремит
(керамос)
сюзц
«йан йана
дцзцляряк
суйу ашаьыйа
кечирмядян
чюля ахыдан гызыл
торпаг
рянэиндя
бишмиш
палчыг lюvhя, навалча»
мянасыны
ифадя едян
цмумишляк
сюз олмушдур.
Сонра бу сюз
иншаат
термининя чеврилмиш,
«евлярин
дамына
вурулан
кирямитляр»
мянасыны
кясб
етмишдир.
Италйан
дилиндя
«чичяк,
йарпаг»
мянасында олан
кырлант, кырланта
сюзц тцрк
дилиня
кечяндян
сонра мянасыны
дяйишяряк
«чичяк йахуд
йарпаг ишлямяли
нахыш» mяnasыnda
модачылыг
терминолоэийасында
истифадя
олунур.
2) Термин
шяклиндя
алынмыш
терминляр:
Жоьрафи
термин olan
tорнадо сюзц
испан
мяншялидир. Мянбя
дилдя термин кими
ишлянmiш,
hямин мянада
(эцжлц кцляк,
сиклон
мянасында)
тцрк дилиня
дя кечмишдир.
Тцрк
дилиня
мяхсус
терминлярин
бюйцк бир гисми
Авропа
дилляриндян
щазыр
шякилдя алыныб
вя елми
цслубда
мянимсянилиб.
Беля алынмалар
бирбаша,
ориъинал,
щазыр
алынмалар сайылыр
(8, 51-52).
Бязян
бядии
ясярлярдя
алынма
терминин мяна
гаршылыьы да
эюстярилир.
Мясялян:
Йунан мяншяли
кыннап
сюзцнцн
сижим (ип,
кяндир) анламы
беля
эюстярилир:
Щатырыма
эелди бир френэи
кыннап йани
сижим
алдырдым.
Тцрк
дилиндя
алынма
сюзлярин
семантик
инкишафы
мцхтялиф
просеслярля
ялагядардыр.
Беля
просеслярдян
бири alыnma sюzlяrin
мотивляшмясиdir.
Алынма
терминляр
мотивляшяряк
мянасыны
дяйишир.
Мотивляшмя –
терминлярин,
сюзлярин
семантик
жящятдян
метафорикляшмяси
демякдир. Бу
просес
нятижясиндя
алынма сюзцн
стилистик
даиряси
эенишлянир вя
алан дилдя
семантик
йцкцнц
зянэинляшдирир.
«Метафорикляшмя»
термини
«метафора»
сюзцндян
олса да,
онунла ейниййят
тяшкил етмир,
«мяжазлашма»
термининя синоним
кими
ишлядилир.
Метафорикляшмя
мяжазын
бцтцн
нювляри
(тяшбещ,
тяшхис,
метафора,
метономийа,
мцбалиья,
литота,
синегдоха,
символ...) цчцн
цмуми
кейфиййятдир
(1, 30). Мясялян,
fрансыз
мяншяли
aлеръи сюзц
лцьятлярдя 2
мянада
ишлянир. 1-жи
мяна: тибб
елминдя хястялик
ады: Базы
бцнйелерин
кафеине
каршы алеръиси
вардыр; 2-жи
мяна ися
мяжазиляшмиш
мянадыр: бир
шейя гаршы
мянфи
щяссаслыг:
Бцйцк калабалыьын
математиэе
каршы бир
алеръиси вардыr.
Эюрцндцйц kimi
алеръи сюзц
терминолоъи
мянадан
узаглашараг
метафорик
мяна газаныр,
беляликля
мотивляшир.
Диэяр
бир сыра сюзляр
дя бу мянаны
газана bилир:
Арена:
Франсыз
мяншяли бу
сюз дя 2
мянада ишлянир
ки, 2-жи мяна
мяжази
мянадыр:
сийаси чякишмялярин
кечдийи йер.
Актюр:
Франсыз
мяншяли бу
сюзцн театр
сянятиндя
ишлянян
мяналары
бяллидир.
Тцрк дилиндя
«актюр» сюзц
мяжази мянада
«олдуьундан
башка тцрлц
эюрцнен
кимсе» мянасында
ишлянир.
Пупа:
Италйанжа
(ит. поппа)
дянизчиликдя
истифадя
едилир:
Эяминин
архасы, арха:
Юйле бир
денизcи ки,
рцзэары
пупасындан
алды мы дениз
аты эиби
эидийор
дцшманын
цзерине; Пупа
йелкенлери
аркадан есен
рцзэарла
шишмиш
оларак, там
йолла. Пупа сюзцнцн
мяжазиляшмиш
мянасы:
алабилдиэинже,
щичбир шейе
баьымлы
олмадан:
Батыда билимсел
араштырмалар,
драматик
ижат ве кешифлер,
пупа йелкен
илерлийор.
С.Хялилова
бу haqda йазыр ки,
яэяр бир
дилдя термин
мяжази мяна
васитясиля
формалашыб
юз мянасы иля
башга дилляря
дя кечирся,
онда
терминин
щямин мянасы
юн плана
кечир вя
мяжазиликдян
чыхыр. Лакин
беля термин
йени мянасы
иля башга
диллярдя
ишлянмирся,
узун мцддят
мяжази мяна
мащиййяти
кясб едир вя
онун термин кими
етирафы
мцшкцл
олараг галыр;
термин мяжази
мяна
ятрафында
формалаша
билмяз» (2, 73).
Надир
Мяммядлинин
бу щагда
фикирляри
фяргли
эюрцнцр:
«Алынма
термин вя йа
интернасионализмин
дилдя
семантик
тякамцлц чох
мцряккяб бир
просесидир.
Яввала, сюзцн
семантик
структуру
дяйишир,
икинжиси,
алынманын милли
дилин юз
сюзляри иля
фразеолоъи
бирляшмяляри
йараныр.
Алынма
термин вя йа
интернасионализмин
мящз бу ики
хцсусиййяти
дилин
лексик-семантик
системиндя
мювгейини
мцяййянляшдирир.
Алынма
терминин
мцхтялиф
контекстлярдя
тятбиги бу
сюзлярин
дилдя
мющкямлянмясиня,
ишлянмя
сащясинин
эенишлянмясиня
имкан
йарадыр» (4, 146).
Sемантик
мотивляшмя
имканы
алынма
терминлярдя
кифайят
гядярдир.
Алынма
сюзлярин тцрк
дилиндя
ялавя мяна –
мяжази мяна
газанмасы
иля щямин
сюзцн ишляндийи
чярчивядя
цслуби
кейфиййятляр
йцксялир.
Бязян цмуми
алынма
сюзляр (гцввя
ващиди –
Нйцтон,
эярэинлик
ващиди – Волт
вя с.)
мотивляшяряк
хцсуси
алынма сюзя
чеврилир. Бу
кими
ващидляря
алимлярин
адынын
верилмясиндя
мотивляшмя
ашкар
шякилдя эюрцнцр.
Беляликля,
апарылан
тядгигат
эюстярир ки,
алынма
терминлярдя
семантик
тякамцл иля
мяна вя
анлайышларын
формалашмасы
арасында олан
уйьунлуг
мейдана
чыхыр. Алынма
сюзлярин
семантик
жящятдян
йени дилдя
дяйишмясинин
хцсусиййятляри
айдынлашыр.
Истифадя
олунмуш ядябиййат:
1.
Жаббаров Х.
Бядии
ядябиййатда
образлылыг. Б.: Йазычы,
1986.
2. Хялилова
С.Н.
Интернасионал
терминляр. Б.:
Маариф, 1991
3.
Исмайылова
М. Азярбайжан
дили
терминолоэийасынын
лингвистик
тящлили. Б.: Озан,
1997.
4. Мяммядли
Надир. Алынма
терминляр
(1920-95-жи илляр). Б.:
Елм, 1997.
5. Мяммядов
И. Азярбайжан
дилинин
семантикасы.
Б.: Хязяр, 2006.
6. Юзюн Мустафа Нищат. Тцркче Йабанжы Келимелер Сюзлцьц. Истанбул: Инкылап Китапеви, Тан газетеси ве матбаасы, 1962.
7. Зцлфикар
Щамза. Терим
Сорунлары ве
Терим Йапма
Йоллары.
Анкара: ТТК
Басымеви, 1991.
8. Доценко О.В.
К вопросу о
заимствовании
в терминологии.
Терминологическое
обеспечение
научно-технического
прогресса.
Омск: ОПИ, 1988.
ХЦЛАСЯ
Mягalяdя
mцасир тцрк
ядяби
дилiндяки
алынма
сюзлярин
семантик
груплашмасынdan,
алынмаlarыn
семантик
тякамцл
просесиндян,
onларын йени
дилдя
семантик
жящятдян
дяйишмясинин
хцсусиййятляриндян
bяhs olunur, elяcя dя mцasir
tцрк яdяbi
дилиндяки
алынма terminlяr
эенеолоъи
жящятдян qruplaшdыrылыr.
Əmrahova
Mətanət Bəkir qızı
ABBASQULU AĞA BAKIXANOVUN «GÜLÜSTANİ-İRƏM»
ƏSƏRİNDƏKİ TOPONİMLƏRİN YARANMA VƏ
FORMALAŞMA YOLLARI
Onomastik vahidlərin
yaranma və formalaşma yollarının müəyyən
edilməsi toponimik tədqiqatların əsas
istiqamətlərindən biridir. Əksər dil
vahidləri ilə müqayisədə daha böyük işlənmə
tezliyinə malik olan xüsusi adların fonetik, morfoloji, leksik,
sintaktik xüsusiyyətləri, onlarda dil normalarına uyğunluq
və normadan kənarlaşmalar, məhəlli amillərin
adlara təsiri və s. dilin tarixi təkamülünün adların
linqvistik strukturunda izlənməsi üçün zəngin material
verir. Tarixi
mənbələrdə öz əksini tapmış onomastik
vahidlərin yaranma va formalaşma yollarının tədqiqi isə
xüsusilə
böyük əhəmiyyət daşıyır. İlk
növbədə ona görə ki, bir sıra xüsusi adların, o
cümlədən toponimlərin mənbələrdəki
variantları ilə bu gün işlənən formaları arasında
müəyyən fonetik, morfoloji, sintaktik fərqlər vardır.
Yazılı qaynaqlar bu gün
bizə onların ilkin formasını bərpa etmək
imkanı yaradır. Digər tərəfdən,
mənbələrdə qeydə alındığı
dövrdən bəri adların linqvistik strukturunda baş
vermiş dəyişiklikləri izləyib
sistemləşdirməklə, ümumən dildə gedən
proseslər, bu proseslərə təkan verən linqvistik
və ekstralinqvistik amillər haqqında daha dəqiq
nəticələrə gələ bilirik.
Abbasqulu Ağa Bakıxanovun xüsusi
adlarla son dərəcə zəngin «Gülüstani-İrəm»
əsəri də son yüzilliklərdə bir sıra onomastik vahidlərdə,
xüsusilə coğrafi adlarda baş vermiş tarixi təkamül
prosesinin nəzərdə keçirilməsi üçün qiymətli bir
məxəzdir.
Xüsusi adlar hər şeydən əvvəl dil vahidləri
olduğundan hər bir onomastik vahid konkret dilin qayda-qanunları əsasında yaranıb formalaşmışdır. V.A.Nikonov bu barədə yazır: «Ad sözdür və bütün sözlər kimi onlar da dilin qanunlarına tabedir» (10, s.6).
Bununla
yanaşı, onomastik
vahidlər dildə
xüsusi sistem
yaradır və
ümumi dilçilik
qanunları daxilində
spesifik xüsusiyyətlər
kəsb edir.
Öz tədqiqatlarında
bu məsələyə
toxunan E.M.Murzayev
toponimikada vahid
təsnifatı ümumiyyətlə, mümkünsüz
sayır (11, s. 111). V.A.Juçkeviç
isə bu fikirdədir
ki, toponimlər morfoloji
cəhətdən sadə, düzəltmə
və mürəkkəb
adlara bölünməlidir
(9, s. 86-88).
V.A.Juçkeviçin mülahizəsi uzun müddət xüsusi ad
yaradıcılığı problemini araşdıran
Azərbaycan dilçi-alimlərinin də rəyinə təsir göstərmişdir.
Toponimik
ədəbiyyatlarda irəli sürülən fərqli
mülahizələrə əsaslanaraq qeyd edə bilərik ki,
coğrafi adların yaranıb formalaşma yolları
barədə tədqiqatçılar arasında bu gün də yekdil
bir fakir yoxdur. Araşdırmaların bir qismində
toponimlərin ya leksik, ya leksik semantik, ya da yalnız qrammatik
cəhətlərinin əsas götürülməsi bu sahədə
mövcud olan elmi ziddiyyətlətin daha da
dərinləşməsinə xidmət edir. Çünki bu cür yanaşmalar bir sıra
hallarda makrotoponimlərlə mikrotoponimlərin səciyyəvi
xüsusiyyətlərinin nəzərə alınmamasına,
onlara eyni növ obyekt adlarının müxtəlif tipləri kimi
deyil, müxtəlif tipli obyektlərin adları kimi
baxılmasına əsas yaratmış, makrotoponimlərin
professor Tofiq Əhmədovun qeyd etdiyi kimi, elliptik coğrafi
nomensiz, yəni sadə və elliptik coğrafi nomenli –
mürəkkəb formalarda işlənmə qanunauyğunluğu
unudulmuşdur. Həmçinin coğrafi nomenli makrotoponimlər,
ilkin, tam formada işlənən toponimlərlə və
onların bir-birindən fərqlənən funksional-struktur
tipləri ilə eyniləşdirildiyindən, daha doğrusu,
elliptik və tam formalı adların sərhədləri düzgün
müəyyənləşdirilmədiyindən, ellipsiyanın
makrotoponimlərin formalaşmasında hakim mövqe tutması
nəzərdən qaçırıldığından
toponimlərin törəmə, çevrilmə, olmasına fikir
verilmədiyindən, təkrarlanan adların
diferensiallaşmasında iştirak edən fərqləndirici
əlamətlərə sonradan əlavə olunmuş komponent
kimi deyil, əsas topokomponent kimi yanaşıldığından
və onların funksiyaları coğrafi nomenli və tam
formalı toponimlərin yaradılmasında istifadə edilmiş
eyni vahidlərin yerinə yetirdiyi funksiyaları ilə
qarışdırıldığından, xüsusilə
dildəki söz yaradıcılığı ilə toponim
yaradıcılığı, daha dəqiq desək, ümumi
sözlərin yaradılması üsulları ilə toponimlərin
yaradılması üsulları eyniləşdirildiyindən və
s. toponimik kateqoriyaların öyrənilməsi
məsələsində müxtəliffikirliliyə aparıb
çıxarmış və rəngarəng təsnifatların
meydana çıxmasına səbəb olmuşdur (4, s. 111).
Toponimlərin yaranma
və formalaşma yollarını araşdıran Azərbaycan
dilçilərinin böyük əksəriyyəti xususi adların üç -
morfoloji, leksik və sintaktik yolla yaranması
qənaətinə gəlmiş, adların linqvistik
təhlilini də məhz bu istiqamətdə aparmışlar.
Bu amil Azərbaycan
dilində toponimlərin yaradılması üsullarının
ümumilikdə ad yaradıcılığı üsulları ilə
eyniləşdirilməsindən irəli gəlir. Məlumdur
ki, Azərbaycan dilində adlar leksik, morfoloji və sintaktik
üsulla yaradılır. Lakin təbii ki, toponimləri və
ümumilikdə onomastik vahidləri
ümumi sözlərdən fərqləndirən bir sıra
cəhətlər vardır. Bu fərqlilik ad yaradıcılığı
səviyyəsində də özünü göstərir. Elə buna
görə də Azərbaycan toponimist alimlərindən
T.M.Əhmədov coğrafi adların leksik, morfoloji və
sintaktik üsulla yaradılması barədə fikirləri
qeyri-elmi saymışdır. Onun qənaətincə,
Azərbaycan və ümumtürk toponimiyasında leksik və morfoloji
yolla yaranan coğrafi ada ümumiyyətlə təsadüf etmək
mümkün deyil. Bu qəbildən olan adlar hələ xüsusi ad səviyyəsindən əvvəl
apelyativ kimi leksik və ya morfoloji üsulla yaranıb
formalaşır, toponimiya bu ümumi leksik vahidləri hazır
material kimi götürür (4, s.112). T.M.Əhmədovdan da əvvəl
bu məqama rus alimi O.T.Molçanova
toxunmuş, o, öz tədqiqatlarında bir çox toponimik
əsasların hələ apelyativ səviyyədə ikən
affiksal tərtib aldığını və bu tərtibli
formada da xüsusi ad səviyyəsinə keçdiyini
göstərmişdir (14, s. 105-125-141).
Toponimlərin yaranma
üsullarına dair ziddiyyətlərin ortadan götürülməsi,
dəqiq təsnifatın aparılması güman ki,
gələcək tədqiqatlar nəticəsində mümkün
olacaqdır. Bu sahədə hələ yekun nəticə
əldə edilmədiyindən Abbasqulu ağa Bakıxanovun
«Gülüstani İrəm» əsərindəki toponimləri qrammatik
quruluşuna görə aşağıdakı kimi
qruplaşdırmaq daha məqsədəuyğun olardı.
Sadə söz modelində
yaranmış toponimlər: Bu model leksik yolla söz
yaradıcılığına uyğun gəlir. Professor
S.Cəfərov Azərbaycan dilində leksik yolla söz
yaradıcılığının 5 üsulunu göstərmişdir:
1. Sadə üsul; 2. Yeni məna kəsb etmə hesabına söz
artımı; 3. Fonetik tərkibin dəyişməsi ilə
söz artımı; 4. Düzəltmə sözlərin
sadələşməsi hesabına söz artımı; 5. Mürəkkəb
sözlərin sadələşməsi hesabına söz
artımı (1, s. 148-153).
A.Hacıyev
hesab edir ki, Azərbaycan dilində coğrafi adların
yaranması bu üsullardan yalnız birinə - yeni məna kəsb
etmək hesabına söz artımı üsuluna uyğun gəlir (6,
s. 63).
Amma elə onomastik vahidlər
vardır ki, müəllifin bu fikrində
yanıldığını göstərir. Azərbaycan dilinin
toponimik sistemində təsadüf etdiyimiz bəzi coğrafi adlar
vardır ki, onlar kök etibarilə düzəltmə, yaxud
mürəkkəb olsa da, söz köklərində fonetik tərkibin
dəyişməsi və ya söz kökünün
arxaikləşərək müstəqil surətdə
müəyyən məfhum ifadə etmək imkanını
itirməsi nəticəsində bu adlar
sadələşmişdir.
Belə nümunələr «Gülüstani-İrəm»
əsərində də kifayət qədərdir: Astara, Axtı, Ərran, Muğan,
Nuxu, Şamaxı, Şəmkir, Şərur, Alban, Alan, Ramana,
Dərbənd, Təngə, Tərəkəmə,
Mıçıqıc və s.
Bu qəbildən olan
coğrafi adları müasir dil baxımından kök və
şəkilçi morfemlərinə ayırmaq mümkün deyildir.
Tədqiqatçılardan Y.Cəfərov hesab edir ki, belə
adların fonetik tərkibcə dəyişməsi, yaxud kök
və şəkilçi mofemlərin arxaikləşməsi prosesi,
çox güman ki, elə xüsusi ad səviyyəsində getmişdir (3,
s.138).
Bütün bunları
nəzərə alaraq, Abbasqulu ağa Bakıxanovun
«Gülüstani-İrəm» əsərindəki sadə modelli
toponimləri aşağıdakı formada təsnif etmək
daha məqsədəuyğun olardı.
Yeni məna kəsb
etmə hesabına yaranmış toponimlər: Tədqiqat
nümunələri arasında bu cür faktlar kifayət
qədərdir. Onları üç bölmə üzrə qruplaşdırmaq
olar:
a) Apelyativ
toponimlər: Quba, Qusar, Tala,
Şam, İnci, Narın, Car, Qaf, Abad, Ağrı, Aydın,
Samur, Ata, Şah, Baba, Arpa, Sur,
Altay, Sumbat, Bəy, Zirə, Zıx, Xal, Hovz, Çiçi, Çıraq,
Cibir, Çux, Bayat, Qəbir, Qız, Kiş, Narın, Pəri,
Tiflis, Xaçmaz, Həsin, Şəki, Şuşa, Çıraq,
Yasamal, Dərə, Ətək, Tip, Ulus, Bayat, Keş, Tuş,
Xan, Sarı və s.
b) Qəbilə, tayfa
adlarının xüsusi ad səviyyəsinə keçidi hesabına
yaranmış toponimlər: Talış, Alan, Qıpçaq,
Ərəş, Çərkəz, Alban,
Buduq, Padar, Çin, Avar, Zaxur, Udi, Ərəb, Lahıc,
Xəzər, Qüreyş və s.
c) Antroponimlərin, yaxud
antropooykonimlərin toponim səviyyəsinə keçidi
hesabına əmələ gələn toponimlər:
Məhərrəm kəndi, Cavad keçidi, Cavad körpüsü.
2.
Sadələşmiş düzəltmə sözlərdən
ibarət olan və müasir dil baxımından
komponentlərə parçalanmayan toponimlər: Araz, Atil, Ceyhun,
Şabran, Aran, Bərdə, Zəyəm, Bayan, Zizik, Tiflis,
Gəncə, Təbriz, Tənit, Tərsa, Turan, Qazan, Avuq,
Qazax, Şəki, Bakı, Qəbələ, Şirvan, Yalama,
Tərəkəmə, Axısqa, Benkalə, Bərgüşat,
Qafqaz, Qışlaq, Diləm, Zəngəzur, Kamaxı
Kəsamaxı, Güdhüm, Maçin, Məşqətə, Mici, Palasa,
Xabala və s.
3.
Sadələşmiş mürəkkəb sözlərdən
ibarət olan və müasir dil baxımından
komponentlərə parçalanmayan toponimlər: Bilgəh,
Züdəqər, Kərxən, Ərçub, Bilhədi, Ordubad,
Pəravul, Pişavər, Ləngərkünan, Günbət,
Ağstafa, Balğar, Qutqaşın, Çobantav, Şalbürz,
Bozçalı (Borçalı), Balakən, Bacərvan, Aqquşa,
Axalkalak və s.
Düzəltmə söz
modelində formalaşmış toponimlər: Məlum
olduğu kimi, toponimləri formalaşdıran leksik
vahidlərin yaradılmasında iştirak edən əsas
sözdüzəldici şəkilçilər
aşağıdakılardır: -lı4, -lıq4,
-laq2, -lar2, -ı4, -ma2, -ca2,
-ça2, -cıq4,
-sız4, -an2, -aq2, -stan4,
-ıstan4, -lar2,
-an2, -van2, -lan2, -man2,
-kan2, -lan2, -çı4 və s.
Bu suffikslərin hər
biri sonradan coğrafi ada çevrilmiş ayrı-ayrı sözlər
daxilində fərqli funksiyalar daşımaqla toponimə ailə, nəsil,
əlamət, keyfiyyət, topluluq, mənsubiyyət və s.
məzmunu verir. Bu şəkilçilərin müəyyən
qisminə «Gülüstani-İrəm» əsərindəki
toponimlərin də tərkibində rast gəlmək olar.
-Lı4. Funksionallıq
baxımından yuxarıda göstərilən qrammatik vasitələr
sırasında -lı4 şəkilçisi böyük üstünlüyə
malikdir. Bu da həmin şəkilçinin
çoxfunksiyalılığından irəli gəlir. Məlumdur ki, -lı4 şəkilçisi vasitəsilə həm yer, münasibət,
sahiblik, soyad, əlamət, nəsil, ailə mənalarını
ifadə edən düzəltmə
isimlər, həm də keyfiyyət, dad, kəmiyyət
çoxluğu, xasiyyət və s. bildirən sifətlər əmələ
gəlir (7, s. 30).
S.Cəfərovun qeyd etdiyi kimi, bu şəkilçi
Azərbaycan dilində, eləcə də başqa türk dillərində
müxtəlif mənalı sözlərin yaranmasına xidmət göstərir
(2, s. 23).
Bu şəkilçinin
«Gülüstani-İrəm» əsərindəki coğrafi adların
tərkibində də fərqli
funksiyalar daşıdığını görürük: Şamlı,
Başlı, Qoşunlu kəndi, Dədəli kəndi,
Əhmərli mahalı, Kəkəli məscidi,
Məlhəmli, Carili nahiyəsi, Şəmsəddinli
mahalı, Şalı, Şamlü, Hamamlı kəndi, Çumlu.
Nümunələrin
birində bu şəkilçi xanlı, bəyli komponentləri
tərkibində işlənmişdir: Əlixanlı,
Mehdibəyli. Bu da həmin toponimlərinin feodalizm
münasibətləri mühitində yaranıb
formalaşdığına dəlalət edir.
- Lar2. Bu
qrammatik vasitənin müxtəlif qəbilə, tayfa, xalq, nəsil
adlarına artırılması ilə düzələn və
məzmununda həm də kəmiyyət mənası
daşıyan toponim nümunələri əsərdəki
coğrafi adlar sırasında da nəzərə çarpır:
Qızlar, Qırxlar, Təpələr, Tumanlar
məhəlləsi, Şeyxlər kəndi, Millər və s.
- Lıq4.
İsim, sifət, say və əvəzliklərin
tərkibində keyfiyyət, xasiyyət, vəzifə,
peşə, hal-vəziyyət, əşya və s. məzmunu
ifadə edən bu sözdüzəldici vasitə toponim yaratmaq
imkanına da malikdir. Əsərdəki faktlar sırasında
tərkibində bu şəkilçinin iştirak etdiyi coğrafi
ada rast gəlmək olar: Xınalıq kəndi.
- İ4.
«Gülüstani-İrəm» əsərindəki coğrafi adlar
arasında nisbət, aidiyyət, bir sıra hallarda isə
əlamət bildirən bu şəkilçinin iştirakı
ilə formalaşmış belə nümunələr də
vardır: Şəhbani kəndi, Şibani, Şəhbani
qalası, Şeyxi kəndi, Qülədi, Çərxi, Kərxi,
Qərhi.
- Çı4. Bu
şəkilçi vasitəsilə Azərbaycan, fars, ərəb,
rus dili sözlərindən və rus dili vasitəsilə başqa
dillərdən keçmiş isimlərdən peşə,
sənət, məşğələ, adət, xasiyyət,
əqidə, meyl (təmayül), hal-vəziyyət, keyfiyyət
və s. mənaları ifadə edən düzəltmə
isimlər meydana gəlir. Bəzən düzəltmə
isimlər əsasında toponimlər formalaşır. Belə
toponimlərdən birinə «Gülüstani-İrəm» əsərində
də təsüdüf edirik: Çanaxçı yolu.
-İyyə. Bu
şəkilçi vasitəsilə ləqəb,
idarə-təşkilat, nəzəriyyə, fəaliyyət,
ənsubiyyət və s. bildirən isimlər düzəlir. -
İyyə şəkilçisinin əsərdəki
toponimlərdən birinin tərkibində işləndiyini
görürük: Xəzəriyyə.
- Gil4.
Dilimizdəki bu qeyri-məhsuldar sözdüzəldici şəkilçi
ümumi və xüsusi isimlərə artırılaraq cəmlik
məzmunu bildirir.
Məsələn, xalamgil, bibimgil, Əligil və s. Orta
məktəb qrammatikasında ayrıca -gil komponenti insan
anlayışı bildirən
düzəltmə isim
şəkilçiləri sırasında verilmişdir. Bəzi
tədqiqatçıların mülahizələrinə görə, -gil
şəkilçisi qədim türk dillərində müstəqil söz kimi
çıxış edərək qohumluq mənasında
işlənib. Bu söz Azərbaycan türklərinin dilində
şəkilçiyə çevrilsə belə, yenə də ilkin
mənası ilə bağlı olaraq daha çox qohumluq məzmunu
daşıyan sözlərlə birgə işlədilir. Hətta
bu amilləri əsas götürərək -gil şəkilçisindən soyad formantı kimi də
istifadə meylləri vardır. «Gülüstani-İrəm»
əsərində isə bu komponentin toponimin tərkibində
işləndiyini görürük: Şuragil.
-Iq4. Bu
şəkilçi vasitəsilə fel köklərindən
hal-vəziyyət və keyfiyyət bildirən düzəltmə
sifətlər əmələ gəlir. Bu çəkilçi
vasitəsilə yaranmış düzəltmə sözlər
əsasında formalaşan toponimlər isə
«Gülüstani-İrəm» əsərində də kifayət
qədərdir: Cəniq kəndi, Cınıq, Eniq
kəndi,Yayıq çayı, Gavıx, Qanıq çayı.
- Qan, - Kan. Bu
qeyri-məhsuldar şəkilçilər də düzəltmə
sözlərin yaranmasına xidmət edir. Tədqiqata cəlb
edilən əsərdə bu şəkilçinin köməyi ilə
formalaşmış iki toponimə təsadüf edirik:
Xəzrəkan, Calqan, Bəyləqan (Millər).
- stan4. Bu
şəkilçi ilə yer, ölkə bildirən isimlər
düzəldilir. Həmin şəkilçi «Gülüstani-İrəm»
əsərindəki bəzi coğrafi adların
tərkibində də işlənmişdir: Gülüstan, Türküstan,
Qabıstan.
- dar. Məlum olduğu
kimi, -dar şəkilçisi vasitəsilə isimlərdən
peşə, vəziyyət bidirən isimlər düzəlir.
«Gülüstani-İrəm» əsərində təsadüf etdiyimiz Paydar
toponiminin tərkibindəki –dar şəkilçisi də çox güman
ki, düzəltmə isim şəkilçisidir.
- iya. Toponimlərin
formalaşmasında topluluq, cəmlik bildirən
qeyri-məhsuldar -iya şəkilçisinin də müəyyən rolu
vardır. «Gülüstani-İrəm» əsərindəki bəzi
toponimlər məhz bu şəkilçinin iştirakı ilə
düzəlmişdir: Albaniya.
-An2,
-yan2. -an (-yan). Yer, məkan, bəzənsə
etnonim mənalı toponimlər yaradan bu şəkilçi Azərbaycan
toponimiyasında geniş işlənən formantlardandır.
Bu şəkilçinin iştirakı ilə yaranmış toponimlərə
«Gülüstani-İrəm» əsərində tez-tez təsadüf edilir:
Səlyan, Sisiyan,
Lahıcan, Əməlyan (Balaxanı), Qapan, Muğan, Alpan
kəndi, Zeyziyan kəndi, Baxsan, Qapan, Quryan (Həzrə)
Əskəran, Əfşəran, Gilan və s. Bəzi
toponimlərdə isə bu şəkilçinin -can, -han
variantında işləndiyini görürük: Dilican, Qülhan, Kavduşan
düzü. Eyni zamanda əsərdəki yer adlarının bir çoxu
da - van2, əvan2,
-ıvan4 şəkilçilərinin iştirakı
ilə düzəlmişdir: Əğvan, Ərkəvan,
Naxçıvan, Gamışvan, İrəvan, Şirvan, Ərkivan,
Şirvan. Bu qəbildən olan toponimlərin tərkibindəki
şəkilçiləri fonetik cəhətdən bir-birinə
yaxın olduğuna görə əksər hallarda
fərqləndirmək çətin olur. T.Əhmədov hesab edir
ki, bu qəbildən olan toponimlərdə -lan, -ran, -man, -van
şəkilçisini müəyyən etmək çətindir. Onları
yalnız qoşulduğu sözlərin əsaslarını
etimoloji cəhətdən
müəyyənləşdirməklə (çünki həmin
sözlərin əksəriyyətinin kökləri hazırda arxaik
leksik vahidlər sırasına daxildir) ayırmaq və
aydınlaşdırmaq olar (4, s. 162). R.Əliyeva isə hesab
edir ki, alimin -ran, -dan topoformantlarını da bu
cərgədə nəzərdən keçirməsi düzgün
qənaət deyildir. Çünki bu adlar da kök və -an
şəkilçisinə ayrılmalıdır (5, s. 89).
Bizə belə gəlir
ki, eyni fikir -lan, -ran, -man və -van komponentlərinin hər
birinə aid edilməlidir. Çünki fonetik cəhətdən
bir-birinə nə qədər bənzəsə də,
bunların fərqli köklərdən törədiyi, fərqli
təkamül yolu keçdiyi və çox güman ki təkamülün ilk
mərhələsində şəkilçi deyil, müstəqil söz
olduğu ilk baxışdan məlumdur. Məsələn,
R.Əliyeva bunlardan –man və -van topokomponentlərinin
əkilçi deyil, müstəqil söz olduğunu bildirir.
Tədqiqatçı türk dillərində şəkilçinin
həmişə sözün sonuna artırıldığını,
eyni zamanda şəkilçilərin müstəqil şəkildə
işlənmədiyini əsas gətirərək, buna
rəğmən -man və -van topoformantlarının bir
sıra yer adlarının əvvəlində
işlənməsi faktını nümunə gətirir:
Manqışlaq (Qazaxıstan), Mankey (Qafqaz), Manşeyxan və
s. M.Kaşğarinin lüğətində də Man adlı
coğrafi yer qeydə alınmışdır (5, s. 85). Nizami
Gəncəvinin «Xəmsə»sində də Mani adlı
qüdrətli bir rəssam-heykəltəraşın adı çəkilir.
Çox güman ki, burada da Mani həmin rəssamın doğulduğu
məkana, yəni, rəssamın Mandan olmasına işarə
edən nisbədir.
Lüğətlərdə -man sözünün ilin üçüncü ayı, 4
aylıq qoyun, qurşaq bağlamaq, örtmək, gəzmək,
addımlamaq və s. mənaları da göstərilir. Bütün bunlara
əsaslanaraq R.Əliyeva hesab edir ki, man sözü əhatə
olunmuş, dövrəyə alınmış, sərhəddi olan
məntəqə, şəhər, yaxud qala deməkdir (5, s.
86).
Van sözünə
gəlincə isə, qeyd etməliyik ki, Türkiyədəki Van
gölü ilə üz-üzə, Qərbi Azərbaycan torpaqlarında
yerləşən Göyçə gölü həm də Sevan adlanır.
Tarixən Şirvan adlanan böyük bir ərazidə 50-dən
artıq Şor gölün qeydə alınması faktı da
Şirvan toponiminin ikinci hissəsinin göl sözü ilə ifadə
olunmuş su obyekti ilə bağlı olmasına
dəlalət edir. Bu faktlardan çıxış edərək van
topoformantının göl mənası verdiyini düşünmək
olar.
Kəran2. Bu
topoformanta «Gülüstani-İrəm» əsərindəki
Lənkəran toponiminin tərkibində təsadüf edilir. Bir
çox tədqiqatçıların fikrincə, talış
dilindəki gə, ev, mənzil, məskən, və an (-on) «cəmlik
bildirən şəkilçi» (tal. kəon «evlər» sözündən)
hissələrindən ibarət olub, toponimlərin
tərkibində birgə işlənir və təxminən
xana topokomponentinin ifadə etdiyi çalara yaxın semantik yük
daşıyır. Bəzi tədqiqatçıların
qənaətinə görə isə, bu, kənar sözünün təhrif
olunmuş formasıdır. Demək lazımdır ki, hər
iki formant mənaca kənd coğrafi nomeninə uyğun
gəlir. Göstərilən komponentli məntəqə
adlarının arealı irandilli etnik qrupların
yerləşmə arealı ilə eynilik təşkil edir.
Xana/xanı və kəran/kəon/kon formantları ilə
formalaşan mürəkkəb oykonimlərin
aşağıdakı səciyyəvi cəhətləri
vardır.
a) Birinci tərəf
tayfa və xalq adları ilə ifadə olunaraq
məntəqənin həmin tayfaya və ya xalqa mənsub
olduğunu bildirən mürəkkəb oykonimlər yaranır:
b) Birinci komponent
şəxs adları və şəxs məfhumu bildirən
başqa leksik vahidlərlə, xüsusilə sənət,
peşə, məşğuliyyət bildirən
sözlərlə ifadə olunur. Yaşayış
məntəqəsinin vaxtilə onlara məxsus olduğunu,
onlar tərəfindən salındığını bildirir.
-aq2, - ək2,
ax2. «Gülüstani-İrəm» əsərindəki bir çox
toponimlər məhz bu şəkilçilərin iştirakı
ilə formalaşmışdır. Məlum olduğu kimi,
göstərilən şəkilçilər isim, sifət və fellərin
sonuna əlavə edilməklə əşya, yer, bədən
üzvləri, əlamət, mücərrəd məfhum adları
(qulaq, ayaq, dodaq, çanaq, qucaq, bilək, yalaq, bataq, quraq, sökük,
çarıq, çıraq, dolaq və s.) ifadə edir.
Tədqiqatçılardan
R.Əliyeva bu şəkilçinin variantları
içərisində -aq2, -ək2
şəkilçisinin daha qədim olduğunu qeyd etmişdir (5, s.
86). «Gülüstani-İrəm» əsərində də bu
topoformantın iştirakı ilə əmələ
gəlmiş toponim nümunələrinə diqqət
yetirək: Buynaq, Azaq, Küstək,
Qərax, Qaytaq, Qəbərək və s.
- vand. XIX əsrə aid
mənbələrin birində vənd topokomponenti
aşağıdakı kimi izah olunmuşdur: «Tayfaların çoxu
özünü bu sonda gələn sözlə nişan verirlər. Bu söz
türkcədəki –lı, yaxud -ar, (Osmanlı, Qacar),
ərəbcədəki ibn (oğlu), sözlərinə müvafiq
gəlir. Belə ki, Şahsevənd (əslində
Şahsevən) Lənkəran qəzasında böyük türk
tayfası, Pənəvənd, yaxud Pənahvənd Alvənd.
Y.N.Buşuyeva həmin fikri müdafiə edərək qeyd edir ki,
vənd sözü «ittifaq, birlik, tayfa, bəzən də
uşağı, oğlu sözlərinin sinonimi kimi
işlədilir» (16, s. 43). «Gülüstani-İrəm»
əsərində də vənd etnoformantının
iştirakı ilə yaranmış toponimlər kifayət qədərdir: Şirvand
kəndi, Zuvand, Əlvənd.
- ay. Əsərdə bu
komponentin iştirakı ilə formalaşmış iki
toponimə rast gəlirik: Çirkay, Yaxsay.. - Ay şəkilçisi
Altay dilləri üçün söz sonunda işlənən səciyyəvi
şəkilçilərdəndir. Bu şəkilçi də -ov, -ey
şəkilçiləri kimi, qoşulduğu sözün tərkibinə
qarışaraq itməyə doğru gedir. Müasir dilimizdə bu
şəkilçilərin iştirakı ilə düzələn bir
sıra sözləri (bülöv, qaşov, alov, buzov, buxov, cilov,
qırov, dolay və s.) artıq kök və şəkilçiyə
ayırmaq çətindir. M.Məmmədov toponimlərdəki «ov»
toopoformantının «su»
mənasında olduğunu söyləyir (13, s. 258).
M.Seyidov toponim və
etnonimlərdəki –ay sonluğunu yaradıcı, yaxşı
istər Tanrı, ilahə, insan yaradan, və s.
əlaqələndirir (8, s. 23-36).
Lakin onomastik
vahidlərin bu cür izahı bizi mifologiyaya aparıb
çıxarır və həqiqi elmi etimoloji təhlildən
uzaqlaşdırır. B.Xəlilov oy və ov felləri
arasında məna yaxınlığından bəhs
edərkən bildirir ki, bir çox mənbələrdə oy sözü
«yuva, torpaq yeri, yaşayış yeri» mənalarında
işlənmişdir. Q.Vamberi isə «yaşayış yeri»
mənasında işlənən oy sözünün -oy, -ey, ov, ev, ot, ut,
üt variantlarının da olduğunu qeyd edir.
Azərbaycan dilində
«gün düşməyən yer, şimal», mənalarında
işlənən «quzey» sözü müasir türk dilində kuzay
şəklində işlənir. Bu da Azərbaycan
toponimlərinin sonunda işlənən –ay şəkilçisinin
oy sözünün variantlarından biri hesab edilməsinə imkan verir (5,
s. 91). Bu şəkilçinin qədim formaları –qov, –qay toponimlərinin tərkibində bu
günə qədər qalmaqdadır. -ey. Güney.
-at2, get.
«Gülüstani-İrəm» əsərindəki yer adları
sırasında bu şəkilçilərin iştirakı ilə
yaranmış toponimlərə də təsadüf etmək
mümkündür: Gücərat, Massaget. V.İ.Savina bu topoformantı
ərəb dilinə məxsus qadın cinsli isimlərin
cəm şəkilçisi kimi izah edir (15, s. 346 ). R.Əliyeva
isə əslində, bu şəkilçinin türk dillərinə
məxsus olub cəmliklə yanaşı yer, məkan
məzmunu ifadə etdiyini bildirir. Məsələn, arat,
bağat, suvat, yuyat və s. sözləri buna nümunədir (5, s.89).
-al2.
«Gülüstani-İrəm» əsərində bu topokomponentin iştirakı ilə
yaranmış toponimlərə də rast gəlinir: Camalal
kəndi, Qabalal. Al2, ır2, ar2, ur2,
ıl2 şəkilçiləri Azərbaycan dilinin söz
yaradıcılığında qrammatik (müzare zaman) məna
daşıyan şəkilçidən qrammatik-leksik (feli sifət)
daha sonra leksik-qrammatik mənaya malik şəkilçiyə
qədər inkişaf etmişdir (1, s. 96). Məlum olduğu
kimi, al2 şəkilçisi müasir ədəbi dildə
düzəltmə fellərin yaranmasına xidmət edir: sağ-al
(maq), çox-al (maq), az-al (maq), düz-əl (mək), gen-əl
(mək) və s. «Gülüstani-İrəm» əsərində
isə yuxarıda təqdim edilən nümunələr bu
şəkilçinin toponimlərin də tərkibində
işləndiyini göstərir.
- gəc2.
Tədqiqata cəlb edilmiş əsərdə -gəc2
şəkilçisinin də bir sıra
toponimlərin
formalaşmasında iştirakını müşahidə
edirik. Məlum olduğu, kimi bu şəkilçi vasitəsilə
dilimizdə ad və fellərdən isimlər düzəlir. Gülüstani
İrəm əsərində isə qeyd edilən
şəkilçinin iştirakı ilə aşağıdakı
toponim düzəlmişdir:
Gərgəc.
-cəz. «Gülüstani-İrəm»də
-cəz topokomponentinin iştirakı ilə yaranmış
toponimə də rast gəlirik: Dərəcəz qalası.
Ola bilər ki, -cəz komponenti Azərbaycan dilində
kiçiltmə və əzizləmə mənalı
düzəltmə isimlər düzəldən –cığaz4
şəkilçisinin qısalmış formasıdır.
-ıstan4. Bu
şəkilçi vasitəsilə yer, ölkə bildirən
isimlər düzəlir. Tədqiq etdiyimiz əsərdə də
bu şəkilçinin iştirakı ilə formalaşmış
yer adına təsadüf etmək olar: Gülüstan qalası.
-caq2.
Göstərilən şəkilçi əşya və alət
adları bildirən isimlərin düzəlməsinə xidmət
edir. «Gülüstani İrəm»də isə bu şəkilçini
toponimlərdən birinin tərkibində görürük: Alıncaq
qalası.
-bar. A.Bakıxanov
«Gülüstani-İrəm» əsərində -bar
topoformantının iştirakı lə əmələ
gəlmiş Arasbar, Rudbarı, Rudbar kəndlərinin də
adını çəkir. Bizə belə gəlir ki, -bar komponenti
Azərbaycan toponimlərinin yaranmasında kifayət
qədər fəal iştirak edən –var topoformantının
variantıdır. Mənbələrdən aydın olur ki, var
sözü qədim İran dillərində düzəltmə
formaları ilə «şəhər, qala, divar, yeraltı ev,
qazma» mənalarında işlənmişdir (4, s. 179). Etimoloji cəhətdən
o, «hasarlanma, çəpərləmə, möhkəmlətmə,
istehkam, heyvanlar üçün divarla hörülmüş tövlə, divar,
hasarlanmış kənd və s.» mənasını verir. Qr.
Kapansyana görə, bu söz nəsil mənalı qədim Kiçik Asiya
sözüdür. Y.H.Buşuyeva da bu fikri müdafiə edərək yazır
ki, «Вар (иранояз.)
обозначает
принадлежность
к племени,
роду, семье» və buna aid aşağıdakı oykonimləri
misal göstərir: Hacıvar, Kilvar, Musavar, Mahmudavar,
Əhmədavar (16, s.42).
İnqilabaqədərki
mənbələrdə o da göstərilir ki, var sözü
bilavasitə Azərbaycan dilinin özündə də «köç yeri, hər
hansı bir icmanın yurdu» mənasında işlənmişdir.
Var sözü nominativ mənada alaçıq yeri, geniş mənada
isə yaylaq icmalarına məxsus yurd, məskən, otlaq»
mənaları daşımışdır (4, s. 179). Bütün
bunlar göstərir ki, var sözünü yalnız mənşəcə
İran dillərinə aid etmək olar. Çünki o çoxdan dilimizin
doğmalaşmış vahidlərindən olub, toponim
yaradıcılığına da Azəərbaycan dilindən
düşmüşdür. Buna görə də var komponentli toponimləri
heç bir qeyd-şərtsiz Azərbaycan toponimləri hesab etmək
lazımdır.
«Gülüstani-İrəm»
əsərindəki yer adlarının mühüm bir hissəsini
də sintaktik yolla əmələ gəlmiş toponimlər
təşkil edir. Bu qəbildən olan toponimləri tərkib
etibarilə aşağıdakı kimi qruplaşdıra
bilərik:
Mürəkkəb söz
modelində formalaşmış toponimlər. Bu kateqoriyaya aid
toponimlərin əksəriyyəti, ya sadə əsasla
mürəkkəb adın birinci komponenti kimi işlənən
qara, ağ, qırx, qızıl, pirə və s. kimi
Azərbaycan toponimiyası üçün kifayət qədər xarakterik
fərqləndirici əlamətlərin, ya adın ikinci
tərəfi kimi çıxış edən dağ, su, çay, düz,
təpə, bağ, kənd və s. kimi coğrafi
nomenlərin, yaxud da nomen olmayan sadə sözlərin
birləşməsi nəticəsində
yaranmışdır. Əsərdən seçilən
nümunələri ilk növbədə birinci komponent üzrə
apardığımız bölgülər əsasında
nəzərdən keçirək:
Birinci tərəfi
ağ komponentindən ibarət olan mürəkkəb
toponimlər: Ağdam, Ağbil,
Ağdam, Ağdaş, Ağoğlan və s.
Birinci tərəfi qara
komponentindən ibarət olan mürəkkəb toponimlər:
Qarabudağ kəndi, Qarabudağ dağı, Qaraqaytaq və s.
Birinci tərəfi
qızıl komponentindən ibarət olan mürəkkəb
toponimlər: Qızılağac, Qızılyar və s.
Birinci tərəfi qırx
komponentindən ibarət olan mürəkkəb toponimlər.
Qırxbulaq.
Birinci tərəfi dar
komponentindən ibarət olan mürəkkəb toponimlər:
Dardoqqaz, Daryal.
Birinci tərəfi
pirə komponentindən ibarət olan mürəkkəb
toponimlər: Pirəbazar. (Digər bir nümunədə isə
tərkibində Pirə komponenti işlənən toponimin
əsərdə qeydə alındığı dövrə
qədər mürəkkəbləşmə prosesini hələ
tam başa çatdırmadığını və üzvi
birləşməyə məruz qalmadan əsas sözdən
ayrı yazıldığını müşahidə edirik:
Pirə Xəlil çölü).
Birinci tərəfi
qazı komponentindən ibarət olan mürəkkəb
toponimlər. Qazıqumuq.
Birinci tərəfi
miqdar sayından ibarət olan mürəkkəb toponimlər:
Altıağac.
Əsərdəki
mürəkkəb toponimlərin ikinci tərəfi kimi
çıxış edən komponentlərin zənginliyi də müxtəlif bölgülər yaradır.
«Gülüstani-İrəm»də qeydə alınmış
mürəkkəb konstruksiyalı yer adlarının bir
qismində ikinci tərəf, qeyd edildiyi kimi, əsas sözlə
üzvi şəkildə birləşərək mürəkkəb
söz yaratmış coğrafi nomenlər, digər bir qismi
isə əsas komponentlə üzvi şəkildə
birləşmiş nomen olmayan sadə sözlərdir.
Nümunələrə diqqət yetirək:
İkinci tərəfi
xana nomenindən ibarət olan mürəkkəb toponimlər:
Gümüşxana Bəlxanı qalası (Əməlyan), Topxana
mənzili.
İkinci tərəfi
abad nomenindən ibarət olan mürəkkəb toponimlər:
Mahmudabad. Bu sırada elə nümunələr vardır ki, onlarda
hələ A.Bakıxanov tərəfindən qeydə
alındığı dövrdə adın fonetik strukturunda
səs düşümü hadisəsi baş vermiş və toponim mürəkkəb
sözdən düzəltmə sözə çevrilmişdir: Astrabad.
İkinci tərəfi
dağ nomenindən ibarət olan mürəkkəb toponimlər:
Qaradağ, Şahdağ, Qaracadağ.
İkinci tərəfi
bağ nomenindən ibarət olan mürəkkəb toponimlər:
Qarabağ.,
İkinci tərəfi
çay nomenindən ibarət olan mürəkkəb toponimlər:
Qapıçay, Göyçay, Qapuçay, Qaraçay, Gilhinçay.
İkinci tərəfi
təpə nomenindən ibarət olan mürəkkəb
toponimlər: Çahartəpə, Qanlıtəpə.
İkinci tərəfi
düz nomenindən ibarət olan mürəkkəb toponimlər:
Aslandüz.
İkinci tərəfi
qala nomenindən ibarət olan mürəkkəb toponimlər:
Həsənqala.
İkinci tərəfi
kənd nomenindən ibarət olan mürəkkəb toponimlər:
Mollakəndi, Qayakənd, Qonaxkənd.
İkinci tərəfi
yurd nomenindən ibarət olan mürəkkəb toponimlər:
Çilyurd.
İkinci tərəfi
yal nomenindən ibarət olan toponimlər: Qudyal.
İkinci tərəfi
su nomenindən ibarət olan toponimlər: İlisu,
Həsənsuyu yolu, Qoysuboy, Ağsu, Böyüksu, Qarasu, İlisu.
İkinci tərəfi
bel nomenindən ibarət olan toponimlər: Çənlibel.
İkinci komponenti
eyniyyət təşkil edən elə toponimlər də
vardır ki, onların ikinci tərəfindəki sözü müasir dil
baxımından coğrafi nomen kimi qəbul etmək mübahisəli
olardı. Ola bilər ki, zamanında həmin sözlər də
coğrafi adın tərkibinə nomen kimi qoşulmuşdur.
Lakin müasir ədəbi dilimizdə onların heç biri nomen
funksiyası daşımır. Nümunələrə
nəzər yetirək:
İkinci tərəfi
para sözündən ibarət olan mürəkkəb toponimlər:
Doqquzpara, Axtıpara, Şəmpara və s.
İkinci tərəfi
bax sözündən ibarət olan toponimlər: Gülbax, Gəlbax.
İkinci tərəfi
miqdar saylarından ibarət olan mürəkkəb toponimlər:
Ağzıbir.
Əsərdə elə
mürəkkəb toponimlər də vardır ki, onlar iki sadə
sözün birləşməsi nəticəsində
formalaşmışdır və nə birinci, nə də
ikinci komponenti hər hansı formada təkrarlanmır. Çox güman
ki, bu adlar söz birləşməsi əsasında
formalaşmış, sonradan mürəkkəb söz
səviyyəsinə
keçmişdir: Cağtay, Başaçıq (İmeretiya),
Bibiheybət, Beyqurd qalası, Zərqubad kəndi və s.
Əsərdə elə
toponimlərə də təsadüf edirik ki, onlar iki eyni, yaxud
fonetik xüsusiyyətlərinə görə cüzi fərqlənən
komponentlərin təkrarı zəmnində formalaşmışdır:
Qəmqam şəhəri, Qəhqəhə qalası,
Tərtər çayı, Xalxal, Bülbülə və s. «Gülüstani-İrəm»
əsərində feli sifət əsasında formalaşan
mürəkkəb sözdən əmələ gəlmiş
toponimə də təsadüf etmək mümkündür: Dəvəbatan.
Söz birləşməsi
modelində formalaşmış mürəkkəb sözlər.
«Gülüstani-İrəm» əsərində sintaktik yolla
əmələ gəlmiş mürəkkəb toponimlərin mühüm
bir hissəsini də söz birləşməsi modelində
formalaşmış toponimlər təşkil edir. Adın
strukturuna əsaslanaraq bu qəbildən olan toponimləri
aşağıdakı kimi təsnif edə bilərik:
Birinci növ təyini söz
birləşməsi əsasında yaranmış
toponimlər. Azərbaycan toponimik sistemində birinci növ
təyini söz birləşməsi modelində
formalaşmış toponimlərin mövqeyi kifayət
qədər böyükdür. Zaman keçdikcə, bu
birləşmələrin tərkib hissələri
arasındakı əlaqə üzvi xarakter alır və söz
birləşməsi mürəkkəb ada çevrilir. «Gülüstani-İrəm»də
söz birləşməsi kimi qeydə alınmış
toponimlərin bir neçəsində bu proses artıq başa
çatmışdır. Əsərdə isə onların o
dövrdə hələ söz birləşməsi kimi qeydə
alındığını görürük. Bu toponimlərin
əsərdəki forması ilə müasir variantı
arasında müqayisə bizə hər hansı bir toponimin öz
formasını dəyişməsi, eyni zamanda söz
birləşməsinin mürəkkəb sözə, mürəkkəb
sözün düzəltmə sözə, düzəltmə sözün isə sadə
sözə keçidi üçün tələb
olunan müddəti təxmini müəyyən etmək imkanı
verir. Nümunələrə nəzər salaq: Beş Aqquşa,
Qızıl Qaya, Yengi Kənd, Böyük Qaf, Xıdır Zində,
Tərtər Kolanı, Pəri Avul, Xızır Zində,
Dəşti Qıpçaq. Bu kateqoriyaya aid yer adlarının
müəyyən bir hissəsi titul və addan təşkil
olunmuşdur: Əmir Hacan kəndi, Molla Həsən yurdu,
Şeyx Səfi türbəsi, Şeyx Cüneyd türbəsi və s.
İkinci növ təyini
söz birləşməsi əsasında yaranmış
toponimlər. «Gülüstani-İrəm» əsərində ikinci növ
təyini söz birləşməsi modelində formalaşmış
toponimlərə də təsadüf etmək mümkündür: Qarabağ
Gəncəsi, Gəncə Şəmkiri.
Təhlillərdən
göründüyü kimi, «Gülüstani-İrəm» əsərindəki
toponimlər Azərbaycan dilinin keçdiyi tarixi təkamül yolunu
əks etdirir, dilin bir neçə əsr ərzində keçdiyi
inkişaf yoluna nəzər salmağa imkan yaradır.
İstifadə edilmiş ədəbiyyat
1.
Cəfərov S.Ə. Müasir Azərbaycan dili. Bakı: Maarif,
1980, 215 s.
2. Cəfərov S.Ə. Azərbaycan
dilində söz yaradıcılığı. Bakı: APİ,
202 s.
3.
Cəfərov Y.M. Müstəqillik dövründə Azərbaycan dilinin
onomastikasında gedən proseslər.
Filologiya üzrə fəlsəfə doktoru elmi
dərəcəsi almaq üçün təqdim edilmiş dissertasiya,
Bakı, 2006.
4.
Əhmədov T. Azərbaycan toponimikasının
əsasları. Bakı, Bakı Universiteti
nəşriyyatı, 1991, 312 s.
5.
Əliyeva R.Z. Azərbaycan toponimləri (XVIII-XIX əsrlər
rus və Avropa səyyahlarının əsərlərində
qeydə alınmış Azərbaycan toponimlərinin
tarixi-linqvistik təhlili). Bakı: Qanun, 2002, 135 s.
6.
Hacıyev A.Ş. Azərbaycan dilinin onomastik sistemi.
(Azərbaycan toponimlərinin linqvistik xüsusiyyətləri)
Bakı: APİ, 1990, 102 s.
7. Hüseynzadə M.H. Müasir Azərbaycan
dili. Bakı: Maarif, 1983, 319 s.
8. Seyidov M.
Azərbaycan xalqının söy-kökünü düşünərkən,
Bakı, 1989, s. 23-36, Qızıl döyüşçünün taleyi, Bakı,
1984, s. 87).
9.
Жучкевич
В.А. Общая
топонимика.
Минск: Вышэейш
школа, 1968, с. 429.
10.
Hиконов
В.А. Имя и
общество. М.: Hаука,
1974, 278 c. s. 6
11. Мурзаев
Э.М..
География в
названиях. М.:
Наука, 1982, s.111
12.
Никонов
В.А. Введение
в топонимику.
М.: Наука, 1965, 86-88
13.
Мамедов М.
Лингвистический
анализ
географический
названий
Азербайджана
(на материале
Ленкоранской
низменности)
докт. дисс.
Джизак. 1984, с. 258).
14.
Молчанова.
О.Т.
Структурные
типы
тюуркских топонимов
Горного
Алтайа. Изд.
Саратовского
ун-та, 1982, 256 с.
15.
Савина В.И.
Словарь
географических
терминов и
других слов,
формирующих
топонимию Ирана,
М., 1971, с. 346
16.
Словарь
географических
терминов и
других слов,
встречающихся
в топонимии
Азербайджанской
ССР, сост.
Е.Н.Бушуева, М.:
1971, с. 43.
XÜLASƏ
Məqalədə
Abbasqulu ağa Bakıxanovun “Gülüstani-İrəm”
əsərindəki toponimlərin qrammatik xüsusiyyətləri
təhlil edilmişdir. Toponimlər yaranma üsuluna görə
qruplaşdırılmış, hər bölgü üzrə təhlil
aparılmışdır. İrəli sürülən
mülahizələr konkret misallarla
əsaslandırılmışdır.
РЕЗЮМЕ
В статье
исследуются
грамматические
особенности
топонимов в
произведении
Аббас-Кули-ага
Бакиханова «Гюлистан-и
Ирам».
Топонимы
группируются
по способу
формирования,
проводится
анализ по
каждому
делению.
Предъявляемые рассуждения обосновываются конкретными примерами.
SUMMARY
The grammatical peculiarities of
toponyms in the work of “Gulustani-Iram” by Abbasqulu Agha Bakikhanov have been
analysed in the article. Toponyms have been grouped in accordance with their
creation method and also analyse have been carried out on each division. Given
views have been grounded on the concrete examples.
Açar sözlər:
coğrafi adlar, apelyativ toponimlər, leksik vahidlər,
mürəkkəb oykonimlər, – at2, got
şəkilçiləri, kəran2 topoformantı, – stan4
şəkilçisi. obyekt adları, məfhum.
Ключевые
слова:
географические
названия,
апелятивные
топонимы,
лексические
единицы,
сложные
(составные)
ойконимы, аффиксы
– at2, -got,
топоформант
kəran2, суффикс -stan4,
названия
объектов,
понятие.
Key
words: geographical names, appelative toponyms, lexical
units, complex oykonims, affixes – at2, got, topoformant karan2,
affixe –stan4, object names, conception.
Rəyçi: f.e.n.A.F.Qədimaliyeva
Yaşar Aydin oğlu İbrahimov
YİYƏLİK HALIN İFADƏ VASİTƏSİ
-の(NO)
Adından məlum
olduğu kimi bu halda isim sahiblik, aid olma, yiyədurma kimi
münasibətləri ifadə edir. Yiyəlik hal əsasən
birləşmə daxilində işlənir. Burada ismin
bir-birinə aid olduğu nəzərə çarpır. Bu hal
təklikdə də işlənib müəyyən məna
ifadə edir.
Yapon dilində yiyəlik
halın ifadə vasitəsiの(no)
köməkçi sözüdür. の(no) hal münasibətindən
başqa, digər məna və funksiya ifadə edən
köməkçi söz kimi də istifadə olunur. Bu köməkçi
sözlərə 1) 準体助詞(cuntaicoşi)-müxtəlif
nitq hissələrinə qoşularaq onları
isimləşdirən, məs., きれいなのがほしい(Kireina no
qa hoşii)-Təmizini istəyirəm, 2) 終助詞(şuucoşi)-cümlə
sonunda işlənən, məs., 朝早くからどこへ行くの(Asa hayaku
kara doko e iku no)-Səhər tezdən hara gedirsən, 3) 並立助詞(heiritsucoşi)-həmcins
üzvlər arasında işlənən, məs., 死ぬの、生きるの大騒ぎだ(Şinu no
ikiru no oosavaqi da)-Ölmək də, doğulmaq da
həyəcana səbəb olur kimi köməkçi sözləri
göstərmək olar.
Hal münasibətləri
ifadə edən 格助詞(kakucoşi)
köməkçi sözlər digər hal köməkçi sözlərdən
fərqli olaraq isimlə isim arasında əlaqə yaradaraq
fellərlə sintaktik əlaqəyə girmir.
Nəzərə alsaq ki, hal münasibərləri, hal bildirən
köməkçi sözlərin qoşulduğu sözlərlə
xəbər arasındakı sintaktik əlaqə ilə
müəyyən olunur, onda yiyəlik hal bildirən の(no)
koməkçi sözü hal bildirən köməkçi sözlərdən belə
bir xüsusiyyətin olmamasına görə kənarda qalır.
Lakin, の(no) köməkçi sözün az da olsa feli
bağlama, feli sifət və feli məsdər tərkibləri
daxilində adlıq hal ifadə edən が(qa)
köməkçi sözü ilə eyni məna və funksiya ifadə
etməsi halları da vardır. Bundan başqaの(no)
köməkçi sözünün digər hal bildirən köməkçi sözlərinin
də yerində işlənməsi halları mövcud olduğu
üçün, həm də, hal münasibətləri ifadə edən
köməkçi sözləri bütövlükdə başa düşmək üçün, bu
köməkçi sözü digər köməkçi sözlərlə eyni
təsnifata salmaq məqsədəuyğun hesab olunur.
Yapon dilçi
alimlərindən の(no) köməkçi sözünün hal
münasibəti ifadə etmədiyini iddia edən Kitahara Yasuo kimi
alimlərlə yanaşı, の(no)
köməkçi sözünü hal münasibəti ifadə etdiyini söyləyən
Ootsuki Fumihiko, Matsuşita Daizaburo, Yamada Takao kimi alimlər
də vardır.
Hal münasibəti ifadə
edənの(no) köməkçi sözünün yerinə yetirdiyi
əsas funksiyaya görə üç yerə bölmək mümkündür. 1) 連体格(rentaikaku)-təyini
funksiya, 2) 主格(şukaku)-subyekt ifadə
etmə funksiyası, 3) 対象格(taişoukaku)-obyekt
ifadə etmə funksiyası. Bunların hər birini ayrılıqda
nəzərdən keçirək.
1. Təyini funksiya
Bu の(no) köməkçi sözünün
əsas funksiyası olub, isimlə ismi birləşdirmə
və əlaqələndirmə funksiyasını özündə
əks etdirir. Bu birləşməni ümumi
şəkildə 「N1のN2」 formulu kimi
göstərmək mümkündür. (burda N1- birinci ismi, N2- ikinci ismi
göstərir). 「N1のN2」 əlaqəsindən の(no) köməkçi sözünün
müxtəlif və çoxsaylı mənaları yaranır ki,
onları ayrılıqda analiz edək.
1) 主体(şutai)-sahiblik
a)
Hər hansı bir şeyin sahibi: (N1 N2-nin sahibidir
mənasında)
Məs.,
私の本 (Vataşi no
hon)-Mənim kitabım, 姉の帽子 (Ane no
bouşi)-Bacımın papağı, və s.
b)
Hər hansı bir topluma aid olma: (N2
N1-ə aiddir mənasında)
Məs.,
バクー国立大学の先生 (
c)
Hər hansı bir şeyin
yaradıcısı: (N1 N2-ni yaradıb mənasında)
Məs.,
川端康成の小説 (Kavabata Yasunari no şousetsu)-Kavabata
Yasunarinin hekayəsi, イスマイル シクルの「デヤリキュール」(İsumairu
Şikuru no Dyari Kyuru)-Ismayıl Şıxlının
“Dəli Kür”əsəri, və s.
d)
Hər hansı bir hərəkət
aktını yerinə yetirən: (N1 N2-ni edir mənasında)
Məs.,
梁島先生の発表(Yanaşima
sensei no happyou)-Yanaşima müəllimin çıxışı,
国の発展(Kuni no hatten)-Ölkənin
inkişafı, və s.
e)
Hər hansı bir əlamətin və ya
halın sahibi: (N1-in əlaməti və ya halı N2-dir
mənasında)
Məs.,
人類の幸福 (Cinrui no
koufuku)-bəşəriyyətin xoşbəxtliyi, 世界の静かさ(Sekai no şizukasa)-həyatın
sakitliyi, və s.
2)
対象(taişou)-obyekt
a)
Hərəkət və ya işin obyekti: (N2 N1-i edir
mənasında)
Məs., 日本語の勉強(Nihonqo no
benkyou)-Yapon dilinin öyrənilməsi, 自動車の運転(Cidouşa no unten)-Avtomobilin
idarə olunması, və s.
b)
Məcazi oxşarlığın obyekti: (N2 sanki N1 kimidir
mənasında)
Məs.,
鋼鉄の意志 (Koutetsu no
işi)-Polad iradə, 夢の世の中(Yume no
yo no naka)-xəyallar dünyası, və s.
3)
関係の起点(kankei no
kiten )-əlaqələrin istinad nöqtələri
a)
Insan və cəmiyyət əlaqəsi:
(N1-in N2 əlaqəsində olmaq mənasında)
Məs.,
兄の友達(Ani no
tomodaçi)-Qardaşımın dostu, 彼女のおじいさん(Kanoco no
ociisan)-Qızın babası, və s.
b)
Məsafə əlaqəsi: (N1-dən N2
məsafəsində olmaq mənasında)
Məs., 屋根の上(Yane no
ue)-Damın yuxarısı, 井戸の中(İdo no
naka)-Quyunun içi, və s.
c)
Vaxt və ya zaman əlaqəsi: (N1-dən
N2 qədər zaman əlaqəsində olma mənasında)
Məs., 卒業の一カ月前(Sotsuqyou no
ikkaqetsu mae)-Buraxılışdan bir ay qabaq, 就任式の三日後(Şuuninşiki
no mikka qo)-Vəzifənin icra olunması
mərasimindən üç gün sonra, və s.
d)
Miqdar və kəmiyyət əlaqəsi:
(N1ilə N2 miqdarında əlaqədə olma mənasında)
Məs., 布の厚さの二倍(Nuno no
atsusa no nibai)-Parçanın qalınlığının iki
misli, 花この半分の実績(Hanako no
hanbun no cisseki)-Hanakonun əlli faizlik nəticəsi, və s.
4)
場所(başo)-yer
a)
Mövcud olduğu yer: (N1-də yerləşən N2
mənasında)
Məs., 八王子の中央大学(Haçioci no Çuuou
daiqaku)-Haçiocinin Çuuou Universiteti, 奈良の大仏(Nara no
daibutsu)-Naranın Boyük Bütü, və s.
b)
Doğulduğu və ya istehsal olunduğu yer: (N1-də
doğulan yaxud, istehsal olunan N2 mənasında)
Məs., インドの詩聖(İndo no
şisei)-Hindistanın məşhur şairi, 中国の製品 (Çuuqoku no
seihin)-Çinin malları, və s.
c)
Baş verdiyi yer: (N1-də baş veren N2
mənasında)
Məs.,
東京の火事(Toukyou no
kaci)-Tokyodakı yanğın, シャマフの地震(Şamafu no
cişin)-Şamaxıdakı zəlzələ, və s.
d)
İstifadə yeri: (N1 üçün istifadə olunan
N2 mənasında)
Məs.,
建築の材料(Kençiku no
zairyou)-tikinti materialı, バスの切符(basu no
kippu)-Avtobus bileti, və s.
e)
Abstrakt yer: (abstrakt isim kimi N1-də olan N2
mənasında)
Məs.,
理論上の欠陥(Rironcouu no
kekkan)-Nəzəri çatışmamazlıq, 大統領指揮下の軍隊(Daitouryouşikika
no quntai)-Prezident nəzarətindəki ordu, və s.
5)
時(toki)-zaman: (zaman bildirən N1-də olan N2 mənasında)
Məs.,
一学期の授業(İçiqakki
no cuqyou)-Birinci semestrin dərsləri, 夜のお祈り(Yoru no oinori)-Axşam
namazı, və s.
6)
数量・順序(suuryou,
cunco)-miqdar və sıra: (N1 N2-nin miqdarı və yaxud
sırası mənasında)
Məs.,
五人の学生(Qonin no
qakusei)- beş nəfər tələbə, 二つ目の角(Futatsume no
kado)-İkinci döngə, və s.
7)
性質・状態・程度(seişitsu,
coutai, teido)- əlamət, vəziyyət və səviyyə:
(N1 N2-nin əlaməti, vəziyyəti, səviyyəsi
mənasında)
Məs.,
最新の情報(Saişin no
couhou)-ən yeni məlumat, 一流のホテル(İçiryuu no
hoteru)-Yüksək səviyyəli hotel, və s.
8)
内容(naiyou)-məzmun:
(N1-in məzmunu N2-dir mənasında)
Məs.,
英語のコース(Eiqo no
kousu)-İngilis dili kursu, 平和の話(Heiva no hanaşi)-Sülh
danışığı, və s.
9)
材料(zairyou)-material:
(N1-dən N2 düzəlir mənasında)
Məs.,
紙の飛行機(Kami no
hikouki)-Kağız təyyarə, 木材の家(Mokuzai no
ie)-Ağac ev, və s.
10)
選択の範囲(sentaku no
hani)-seçim sahəsi: (N1-in içində N2 mənasında)
Məs.,
三分の一(Sanbun no içi)-Üçdə
bir, 建て方の一例(Tatekata no
içi rei)-Tikməyin bir üsulu, və s.
11)
同格(doukaku)-eyni
səviyyə: (N1 səviyyəsində olan N2 mənasında)
Məs.,
同僚の森先生(Douryou no
Mori sensei)-Həmkarım Mori müəllim, 友達の太郎(Tomodaçi no
Tarou)-Dostum Taro, və s.
12)
慣用表現(kanyou
hyougen)-frazeoloji ifadələr: burada の(no)-dan sonra
gələn, başqa sözlə desək, N2 yerində
işlənən isim abstrakt formalı isim və yaxud da
köməkçi fel kimi istifadə olunmuş olur.
Məs.,
社会のために働く(
13)
特殊用法(tokushu
youhou)-xüsusi istifadə qaydası
Bu qaydanı qrammatik forma kimi 「N1の(no)Pの(no)」
göstərə bilərik. Burada P-xəbərlik funksiyasına
malikdir. 「P の(no)」 N2 rolunu yerinə yetirir.
Əlbəttə, deyə bilərik ki, birinci の(no)
təyini xüsusiyyətə malik olub, ikinci の(no) isə
müxtəlif nitq hissələrinə qoşularaq onları
isimləşdirir. Bu isə yapon dilində artıq qeyd
etdiyimiz kimi 準体助詞(cuntaicoşi)
adlanan の(no) köməkçi sözüdür.
Məs., 紅茶の濃いのが飲みたい(Kouça no
koi no qa nomitai)-Çayın tündünü içmək istəyirəm, 本の読み終わったのを整理する(Hon no
yomiovatta no o seiri suru)-Kitablardan oxuyub qurtardıqlarımı
səliqəyə salacağam, və s.
Yuxarıda göstərdiyimiz
hər iki cümləni başqa şəkildə də ifadə
edə bilərik. Məs., 濃い紅茶を飲みたい(Koi kouça o
nomitai)-Tünd çay içmək istəyirəm, 読み終わった本を整理する(Yomiovatta
hon o seiri suru)-Oxuyub qurtardığım kitabları
səliqəyə salacağam.
2.
Subyekt ifadə etmə funksiyası
Bu funksiya feli bağlama tərkibi
daxilində subyekti ifadə edən が(qa) hal köməkçi sözünün の(no) ilə əvəz
olunması nəticəsində yaranır.
Məs., 大きいコンピュータがある教室 (Ookii konpyuta qa aru
kyouşitsu)-Böyük kompüter olan auditoriya,
大きいコンピュータのある教室(Ookii konpyuta no aru
kyouşitsu)-Böyük kompüterin olduğu auditoriya.
və yaxud,
渡辺が読んだ小説(Vatanabe qa yonda
şousetsu)-Vatanabe oxuyan hekayə
渡辺の読んだ小説(Vatanabe no
yonda şousetsu)-Vatanabenin oxuduğu hekayə və s.
3.
Obyekt ifadə etmə funksiyası
Bu funksiya da, subyekt ifadə etmə
funksiyası kimi feli tərkib daxilindəki arzu, istək,
bacarıq, imkan və s. ifadə edən sözün obyektinə
qoşulan が(qa)-nın の(no) ilə əvəz olunmasından
yaranır.
Məs., 日本語が話せない人(Nihonqo qa hanasenai
hito)-Yapon dili danışa bilməyən adam
日本語の話せない人(Nihonqo no hanasenai
hito)-Yapon dilini danışa bilməyən adam
ミルクが飲みたい子供(Miruku qa nomitai
kodomo)- Süd içmək istəyən uşaq
ミルクの飲みたい子供(Miruku no nomitai
kodomo)-Südü içmək istəyən uşaq
Artıq yuxarıda
baxdığımız kimi həm subyekt, həm də obyekt
funksiyası ifadə edən の(no) feli tərkib daxilində が(qa)-nı əvəz
edən zamanı heç bir əsaslı məna dəyişikliyi
yaratmır. Birinci halda の(no) subtekti ifadə edən が(qa)-nı yəni,
adlıq halı, ikinci halda isə obyekti ifadə edən が(qa)-nı, yəni,
təsirlik halı əvəz etmişdir. が(qa)-nın əsas
funksiyası adlıq halı ifadə etmək olsa da,
təsirlik halın yerində işlənə bilməsi
funksiyası da vardır. Ona görə də biz obyekt ifadə
edən の(no) köməkçi sözü göstərdiyimiz misallarda を(o) təsirlik halin
əvəzləyicisi kimi deyil が(qa) təsirlik halın
əvəzləyicisi kimi nəzərdən keçiririk.
Digər tərəfdən qeyd
edək ki, の(no)-nun obyekt ifadə etmə funksiyasına
nisbətən subyekt ifadə etmə funksiyası daha asan
və çox təsadüf olunandır. Bundan başqa feli tərkib
içində の(no) tərəfindən が(qa)-nın
əvəzlənməsi heç də həmişə
müvəffəqiyyətlə baş vermir. Bu işdə
müıəyyən məhdudiyyətlər meydana çıxır.
Bundan sonra biz belə halları az da olsa analiz edəcəyik.
Artıq qeyd etdiyimiz feli tərkibin
əsas sturukturunu「N1の(no)P N2」(burada N1-subyekt isim,
P-xəbər, N2-feli tərkibə daxil olmayan isimdir) kimi
göstərə bilərik. Beləliklə də,「N1, P, N2」nin həm sturuktur,
həm də məna cəhətdən istifadəsi çətin
olan halları nəzərdən keçirək.
1.
Struktur cəhətdın analiz
1) 「N1のN3 P N2」formalı sturuktur: bu
strukturda「P=N3P1」səklində olub (N3 P ilə
hal münasibətində olan isimdir) N1 canlı isim olan hal.
これは黒岩が友達からもらった写真です(Kore va Kuroiva qa
tomodaçi kara moratta şaşin desu)-Bu Kuroivanın dostundan
aldığı şəkildir.
Bu cümlədə が(qa) ilə ifadə
edilmiş söz yəni, Kuroiva subyektdir. Burada が(qa)-nın の(no) ilə əvəz
oluna biməməsi ona görədir ki, əgərが(qa)-nın yerinə の(no) istifadə etsək
mübtəda yerində işlənən hərəkətin
subyekti Kuroiva digər şəxslə yəni,
danışanla əvəz olunar. Başqa sözlə desək, が(qa) istifadə olunarsa,
şəkili alan Kuroiva, の(no) istifadə olunarsa
şəkli alan Kuroiva deyil, birinci şəxsin təki olan söhbəti
eləyən səxs yəni, mənəm. Bununla da cümlənin
mənası tamamilə dəyişmiş olar. Bu cür hallarda
təbii ki, が(qa)-nın の(no) tərəfindən
əvəzlənməsi mümkün deyil. Onu da qeyd edək ki, bu
cümlədə N3 P ilə çıxışlıq hal
münasibəti ilə bağlanmışdır.
2) Burada da「N1のN3 P N2」formalı
struktur olub P əvəzində 「だ、である」-da, dearu,「ようだ」-youda kimi köməkçi
fellər istifadə olunan hal.
色が赤ではない部分が非国有地である(İro qa aka deva
nai bubun qa hikokuyuuçi de aru)-Rəngi qırmızı olmayan
hissələr qeyri dövlət əraziləridir.
植物といっても、私たちが毎日見ているような植物ではない(Şokubutsu to ittemo
vataşi taçi qa mainiçi mite iru youna şokubutsu deva nai
)-Bitki deyəndə ki, bizim hər gün gördüyümüz bitki deyil.
Yuxarıdakı hallarda yəni,「だ、である」-da, dearu,「ようだ」-youda kimi köməkçi
fellər istifadə olunduqda, cümləni qurtarma hissi daha da
gücləndiyindən がqa) nın の(no) ilə əvəz
olunmsı mümkün olmur.
3) P əvəzində 「（ら）れる」-(ra) reru məchul
növ və「（さ）せる」-(sa) seru icbar növ
köməkçi fel istifadə olunan hal.
先生の人格が印象付けられる話しぶりだった(Sensei no cinkaku qa
inşouzukerareru hanaşiburi datta)-Müəllimin
özünəməxsus təəssüratlandırıcı söhbət
tərzi var idi.
Burada da yuxarıda qeyd etdiyimiz kimi,
N1 ilə P arasında möhkəm hal münasibəti olduğundan N1
ilə N2 arasında の(no) köməkçi sözünün
işlədilməsi çətinləşir.
4) P-nin özünü təyin edən
təyini söz birləşməsi olan digər hallar.
子供が振り返りながら遠ざかっていく姿を両親で見まもる(Kodomo qa
furikaerinaqara toosaqatteiku suqata o ryouşin de
mimamoru)-Uşaqların arxaya baxa-baxa uzaqlaşıb gedən
görüntülərinə valideyinləri durmadan baxırdılar.
泥棒が戸をこじ開ける音に目が覚めた(Dorobo qa to o kociakeru
oto ni me qa sameta)-Oğrunun güclə qapını açma
səsinə gözlərimi açdım.
Bütün bu yuxarıda göstərdiyimiz
hallarda N1 ilə N2 arasına nə qədər çox sözlər
daxil olarsa, məsafə də bir o qədər uzanar və
nəticədə, が(qa)-nınの(no) ilə əvəz
olunması çətinləşər.
2.
Məna cəhətdən analiz
1)
N1yerində işlənən ismin konkretliyi
aşağı olan haı
子供までが歌っている歌をまだ知らないんですか(Kodomo made qa
utatteiru uta o mada şiranain desuka)- Hətta uşaqlaraın
oxuya bildiyi mahnını hələ bilmirsən?
家の近くが燃えはじめたころに友達がまだ家の中にいた(İe no çikaku qa
moehacimeta koro ni tomodaçi qa mada ie no naka ni ita )-Evin
yaxınlığının yanmağa
başladığı vaxt, dostum hələ də evin
içində idi.
Birinci cümlədə N1 isim+qoşma
formasında, ikinci cümlədə isə sifətdən
düzəldilmişdir. Hər iki halda ismin konkretlilik
dərəcəsi çox aşağı səviyyədə
olduğuna görəが(qa)-nınの(no) ilə əvəz
olunması çətindir.
2)
N2 yerində işlənən ismin konkretliyi
aşağı olan hal
彼が来たため、みんな気まずい思いをした(Kare qa kita tame,
minna kimazui omoi o şita)-Onun gəldiyinə görə
hamının əhvalı-ruhiyyəsi pozuldu.
母が注意しいたせいかもしれません(Haha qa çuui şita
sei kamoşiremasen)- Anamın xəbərdarlıq etməsi
ucbatından oldu bəlkədə.
Hər iki cümlədə N2
yerində (tame), (sei) kimi qoşmalar
istifadə olunmuşdur. Bu qoşmalar mübtəda
yerində işlənə bilməyəcək
dərəcədə zəif və konkretliyi
aşağıdır. Belə halda の(no) köməkçi sözü
həmişə が(qa)
əvəzlənməsinə məruz qalır.
Biz yuxarıda feli tərkibin
əsas sturukturu olan 「N1の(no)PN2」formulunda の(no)-nun
istifadə olunması çətinliyini analiz etdik. Belə məlum
oldu ki, 「が(qa)-の(no)」əvəzlənməsi
o vaxt təbii xarakter alır ki, həm N1 həm də N2
isimlərinin reallığı və konkretliyi yüksək
olmuş olsun. Eləcə də P hissəsi sadə olmuş
olsun. Başqa sözlə desək N1ilə P arasına başqa
nitq hissələri olan N3, digər feli tərkib, köməkçi
fellər və s. daxil olmasın.
ƏDƏBİYYAT
4.
“Müasir Azərbaycan dili” morfologiya II
cild, Azərbaycan SSR Elmlər Akademiyası, Bakı, 1980, 509s.
5.
M. Hüseyinzadə “Müasir Azərbaycan dili” morfologiya III
hissə, Bakı, 1983, 320s.
6.
A.Kərimov
“Hal münasibətlərinin fars dilində ifadə
vasitələri” Bakı, 2006, 245s.
7.
“Azərbaycan dili
qrammatikası”Az.SSR EA Nəşriyyatı, Bakı,1960, 365s.
8.
B. P. Lavrentyev “日本語文法参考書”
Moskva, 1998, 350s.
9.
T.Taro “日本語文法” Tokyo, 2006, 300s.
10. A. İquçi,
Y. İquçi “日本語文法整理読本”
Tokyo, 1994, 155s.
11. T.
Takayuki “文法の基礎知識とその教え方” Tokyo,
1998, 195s.
12. I.
Iori “あたらしい日本語学入門”
Tokyo, 2003, 336s.
13. F.
Takaşi “研究社和露辞典”
Tokyo, 2002, 1180s.
14.
M.Kıpçaq
“Категория
падежа в
тюркских
языках” Bakı, 1994, 152s.
15. F.Ootsuki (大槻文彦)「廣日本文典・同別記」、勉誠社, (1897), 1980, 複核, 153s.
16. D.Matsuşita
(松下大三郎) 「増補校訂改撰標準日本文法」、 勉誠社, (1930a),1977, 改訂版, 345s.
17. T.Yamada (山田孝雄) 「日本文法学概論」、宝文館, 1936, 510s.
18. Ş.Haşimoto (橋本進吉) 「国語法研究」、岩波書店, 1948, 198s.
19. M.Tokieda (時枝誠記) 「日本文法口語篇」、岩波書店, 1950, 385s.
RESUME
Expresses means possessive caseの(no)
In
this article have been analyzed the main functions of possessive case 1) 連体格(rentaikaku) –
attributive function, 2) 主格(shukaku) – the function which expresses subject,
3) 対象格(taisoukaku) – the function which denotes object
and also the other rules of using and
meaning differences were studied in this
article.
Besides
this in this article there were detected the difficulties of replacement, which
include 「が(qa) –の(no)」participle,
particle and their reasons of thre forming.
РЕЗЮМЕ
Средство
выражения
родительного
падежаの(но)
В этой
статье были
анализированы
главные функции
обозначающей
в японском
языке
родительный
падеж,
частицы (но), которыми
являются 連体格(рентайкаку)－определительная
функция, 主格(шукаку)－функция
выражения
субъекта, 対象格(тайшоукаку)－функция
обозначения
объекта, а
также были
исследованы
другие правила
использования
и смысловые
различия.
Кроме
этого в этои
статье были
выявлены трудности
замены частиц「が(га)－の(но)」в
составе
деепричастного
оборота и их
причины.
Açar sözlər: yiyəlik
hal, köməkçi söz, təyini funksiya
Ключевые
слова:
родительный
падеж,
частицы,
определительная
функция.
Keywords: possessive
case, attributive function, particle
Rəyçilər: prof.Musayeva Nailə F
f.e.d. Kərimov Anar R.
Orucova Günel
Məzahir qızı
ZAMAN MÜNASIBƏTLƏRİ VƏ ONUN FARS DİLİNDƏ İFADƏ OLUNMASI
İnsan həyatında böyük təsirə malik və varlığı hiss olunan anlayışlardan biri də zamandır. Zaman materiyanın ayrılmaz hissəsi kimi daima
insanların, o cümlədən, alimlərin, filosofların diqqətini cəlb etmişdir. Ə.Şəfai bu barədə belə yazır: “Bəşər tarixinin ilk dövrlərindən bəri həmişə gecə və gündüzün bir – birinin ardınca gəlməsi, fəsillərin dəyişməsi və s. kimi minlərlə bu kimi astronomik hadisələr və onlarda mövcud olan bir periodik məfhum insanların diqqətini cəlb etmişdir. Həmin hadisələrin daimi təkrarı isə insan şüurunda ümumiləşdirilmiş şəkildə zamanın ölçü vahidlərinə çevrilmişdir”. (4, 61 – 62) Zamana olduqca böyük maraq, onun dərkinə edilən cəhdlər müxtəlif müəlliflərin əsərlərində öz əksini tapmışdır.
V.İ.Sviderskiy zaman və onun qavranılması prosesini belə təsvir edir: “İnsan hələ ən erkən inkişaf mərhələsində zamanın müəyyənləşdirilməsinə can atırdı. Onun üçün “nə vaxt?” sualı çox vacib idi. Hadisələr nə vaxt baş verir gecə yoxsa gündüz, qış yoxsa yay, gənclikdə yoxsa qocalıqda, keçmişdə yoxsa indi. Nəticə etibarilə insanlar zaman haqqında daha mürəkkəb təsəvvürlərə malik olmağa başladı və artıq yalnız bu və ya digər
hadisənin
başlanğıcı və sonuna deyil, onun zaman etibarilə davam etmə müddətinə də diqqət yetirdilər”. (9, 6)
Zaman barədə mülahizələr qədim yunan filosofu Aristotelin dövründən başlayaraq bu günədək davam edən mürəkkəb təkamül yolu keçmişdir və keçməkdədir. Filosof yazırdı: “Bizi əhatə edən naməlum təbiətdə ən naməlum məfhum zamandır, çünki heç kim bilmir zaman nədir və onu necə idarə etmək lazımdır”. (9, 3)
Başqa bir müəllif A.E.Fersman isə belə qeyd edir ki, zaman qədər çox sadə, eyni zamanda çox mürəkkəb başqa bir anlayış təsəvvür etmək qeyri – mümkündür. (9, 3)
Zamanın mürəkkəbliyi, naməlumluğu insanları düşündürür və getdikcə yeni – yeni nəzəriyyələr, problemin həll yolları irəli sürülürdü. Bu nəzəriyyələr bəzən bir –
biri ilə
üst – üstə düşür, biri digərini tamamlayır, bəzən isə tamamilə zidd mövqedə dururdular. Lakin ümumilikdə onu qeyd etmək lazımdır ki, tarixən bir çox məsələlərə olduğu kimi zaman anlayışının da təhlilinə, əsasən, iki aspektdən yanaşılmışdır: idealizm və materializm aspektlərindən. Materialistlər zamanı
materiyanın ayrılmaz bir hissəsi, idealistlər isə
əlçatmaz, qeyri – müəyyən bir məfhum kimi
qələmə vermişlər. Materialistlərin
sırasında Demokrit, Aristotel kimi adlar vardır. A.M.Mostepanenko
qeyd edir ki, zaman anlayışına iki əsas yanaşma mövcud
idi və bu yanaşmaları Aristotel və Platon xətti olaraq
iki qrupa bölmək olar. (6, 44) Platon düşünürdü ki, zaman konkret
proseslərdən asılı deyil, hər hansı bir prosesin
davam edib etməməsindən asılı olmayaraq zaman
adlı həqiqət vardır və zaman dayanmır. (6, 44)
Aristotelə görə isə zaman hərəkət deyildir, lakin
hərəkətsiz də mövcud deyildir. Zaman real proseslərin
xaricində mövcud deyildir. (6, 44) Göründüyü kimi bir – birinə zidd
iki nəzəriyyə mövcuddur. Platon zamanı mütləq, Aristotel isə nisbi anlayış
kimi qəbul edir. Məhz bu məqam bu iki xəttin kəskin mübarizəsinin
əsası olmuşdur və hələ də real
hadisələrin zamanın axını üçün şərt
olması, yoxsa zamanın real proseslərin cərəyanı
üçün mütləq olması sualı çoxlarını düşündürür.
Zaman anlayışı barədə
təsəvvürlər inkişaf etdikcə, zaman barədə
müxtəlif nəzəriyyələr irəli sürülürdü. Belə
nəzəriyyələrdən biri də konseptual və
perseptual zaman nəzəriyyəsidir. Konseptual zaman dedikdə
çoxölçülü zaman nəzərdə tutulurdu. Perseptual zaman isə bizim obyektiv, real zaman kimi dərk
etdiyimiz anlayışla uyğun gəlmir. A.M.Mostepanenko perseptual
zamanın mahiyyətindən danışarkən olduqca
maraqlı nümunələr gətirir. Belə ki, müəllif qeyd
edir ki, əgər biz nə isə maraqlı bir şeylə
məşğuluqsa, bizə elə gəlir ki, vaxt uçur.
Əksinə, əgər səbirsizliklə hər hansı
bir hadisəni gözləyir və saata
baxırıqsa, bizə elə gəlir ki, zamanın
gedişi zəifləyib, halbuki, bizim perseptual vaxtımız
sürətlənmişdir. (6, 11) Beləliklə, aydındır
ki, müəllif perseptual zamanı hisslərin, fikir və
xatirələrin dəyişməsi ilə
əlaqələndirir. Belə ki, daha sonra A.M.Mostepanenko qeyd
edir ki, perseptual zaman özünü daha aydın şəkildə
xəyal, xatirə və yuxularda göstərir və fikrini
əsaslandırmaq üçün yazır ki, biz əslində həyata
keçməsi bir neçə il, hətta onillik davam edən
həyatımızın bir xatirəsini bir neçə anda yada
salırıq (6, 12)
Bununla belə qeyd etmək
lazımdır ki, perseptual zaman şübhəsiz real zamanla
əlaqədardır, real zaman daxilində baş verən
hadisələr olmasa, onlar perseptual zamanda əks oluna
bilməzlər. Müəllifin göstərdiyi nümunədə bizim bir neçə anda
xatirələrimizi yad etməyimiz də hər hansı bir
real zaman çərçivəsində baş verir.
Zaman bütün spesifik
xüsusiyyətləri ilə yanaşı məkanla sıx
bağlı anlayışdır. Zamanla məkanın
ayrılmaz ortaq xüsusiyyətləri vahid zaman – məkan
anlayışını formalaşdırmışdır.
A.M.Mostepanenko qeyd edir ki, zamanla məkanın
universallığı barədə fikirlər antik
fəlsəfədə mövcud deyildi, lakin bu iki anlayış
barədə düşüncələr onların universallığına
dair fikirlər yaratmağa başladı. (6, 30) Və bu gün
zamanla məkanın universallığı əksər
alimlər tərəfindən real həqiqət kimi qəbul
edilir.
Bununla belə məkanla zamanın
əlaqəsinin inkar edilməsi hələ qədim zamanlarda
mövcud idi. Məsələn, Platon iddia edirdi ki, zaman heç cür
məkandan asılı deyil, məkanın hansı
nöqtəsində olsaq da, zaman hər yerdə eyni cür axır (6,
44)
Zamanla məkanın
yaxın əlaqəsi özünü
istənilən sferada, o cümlədən, dildə də
doğruldur. A.Kərimov zamanla məkanın sıx
əlaqəsini təhlil etdikdən sonra belə
nəticəyə gəlir ki, yerlik halın məkan
anlayışı ilə yanaşı zaman anlayışı
da bildirməsi elə bu hadisədən irəli gəlir
və qeyd edir ki, yerlik halın daşıdığı bütün
mənalar məhz bu iki anlayışdan doğur. (2, 179)
Qeyd edək ki, nəinki
zamanla məkanın universallığını, hətta zamanı bir anlayış
kimi qəbul etməyənlər uzun müddət öz nəzəriyyələrini
irəli sürmüşlər. V.İ.Sviderskiy
“Пространство
и время” əsərində belə
yazır: ”Təbiətşünaslıq və fəlsəfə
tarixi göstərir ki, məkan və zaman probleminin həlli
həmişə fəlsəfənin əsas sualının
cavabı – materiyanın yoxsa düşüncənin birinciliyi,
anlayışlarımızın obyektiv hadisələri və
predmetləri əks etdirməsi, yoxsa onların bizim
ağlımızın, düşüncəmizin törəməsi
olması ilə bağlı olmuşdur”. (9, 3)
Məhz bu suallar
filosofları uzun müddət düşündürmüş və hətta
bəzilərinin zamanı inkar etməsinə qədər
gəlib çıxmışdır. Belə filosofların
sırasında Avqustin və
Kant da vardır. Onlar real zamanı inkar edir və
zamanı sadəcə olaraq hissi seyr forması hesab
etmişlər (9, 13) Lakin real zamanı inkar edənlərə
qarşı əks cəbhə formalaşmış və
zamanın varlığını müxtəlif aspektlərdən
sübut etməyə çalışmışlar.
B.Rassel real zamanın
mövcud olmadığı fikrinin tərəfdarlarını
solipsist adlandırır və qeyd edir ki, solipsist üçün subyektiv zaman
kifayətdir, çünki solipsist yalnız hal – hazırki anı
qəbul edir, lakin keçmiş və gələcəyin reallığına
inanan insan üçün bu, kifayət deyildir. (8, 245)
Solipsizm – ancaq şəxsi şüuru
yeganə gerçəklik hesab edən və obyektiv
varlığı danan ifrat subyektiv idealizmdir və real
zamanın inkar edilməsi bu fəlsəfi cərəyanın
mahiyyətinə uyğun gəldiyi üçün A.M.Mostepanenko da bu
fikirlə razılaşır (6,14)
Biz belə düşünürük
ki, zaman mütləqdir və obyektiv
varlıq kimi mövcuddur. Zamanın ən önəmli
cəhəti onun sonsuz olmasıdır və zaman
vahidlərinin, ayların, illərin hesablanması yalnız
və yalnız insan həyatının asanlaşdırılması
və konkretləşdirilməsinə xidmət edir.
Məsələn, qışın birinci ayı Azərbaycan
dilində yanvar, ingilis dilində january, fars dilində ﺪﻯ və s. adlanır,
lakin necə adlandırılmasından asılı olmayaraq
hər yerdə eyni zaman kəsiyi nəzərdə tutulur. Onu
da qeyd etmək lazımdır ki, coğrafi enlikdən
asılı olaraq, şimal yarımkürəsində qış
mövsümü olanda cənub yarımkürəsində yay olur və
əksinə. Lakin bu, zamanın axınına təsir
göstərmir. Başqa bir misal qismində müxtəlif
təqvimlər göstərilə bilər. Hal – hazırda
İranda hicri – şəmsi təqviminə əsasən 1389 –
cu ildir. Miladi təqvimilə isə 2010 – cu ildir.
Təqvimlər arasında fərq zamanın hansı vaxtdan
etibarən hesablanmasıdır, lakin bu dünya yaranan vaxtdan
etibarən keçən zamanın ölçüsünə heç bir təsir
göstərmir, bu zaman müddəti necə hesablanmasından
asılı olmayaraq olduğu kimi qalır.
Beləliklə,
insanların zamanı hissələrə bölməsi insanın
öz istəyilədir və periodik təkrarlanan təbiət
hadisələrinə əsaslanaraq ilk vaxtlar insan həyatının
zəruri ehtiyaclarını ödəmək və müdafiə
olunmaq məqsədilə, daha sonra ölkələrin
sərhədləri müəyyən olunduqdan sonra tarixin
hesablanması və ümumiyyətlə, insan həyatının
sistemləşdirilməsi üçün həyata keçirilmişdir.
İnsan
düşüncəsində öz əksini tapan anlayışlar dil
vasitəsilə ifadə olunur və dil vahidlərinə
çevrilirlər. V.Humboldt bu prosesi dəqiq şəkildə
belə təsvir edir: “Əqli fəaliyyət – tam
mənəvi və olduqca dərin daxili prosesdir və səslər
vasitəsilə əks olunaraq materiallaşır və insan
hissi üçün əldə edilən olur. Düşüncə fəaliyyəti
və dil buna görə də ayrılmaz vəhdət
təşkil edir”. (7, 17) Zaman anlayışının dil
vahidlərində əks olunması mürəkkəb, eyni zamanda
maraqlı bir prosesdir. Dillər arasında fərqlər mövcud
olduğu kimi, bu əks olunma prosesində də fərqlər müşahidə
olunur.
Zaman münasibətləri
fars dilində həm leksik, həm də qrammatik üsulla ifadə
olunur. A.Kərimov fars dilində müəyyənlik
anlayışını tədqiq edərkən onun həm
qrammatik, həm leksik üsulla ifadə olunması barədə belə yazır:
“Müəyyənlik anlayışının kateqoriyasının
leksik üsulla ifadə vasitələrini öyrənərkən biz
qrammatik vasitələri təcrid etmirik, əksinə, qrammatik
vasitələrdən leksik vahidlərin müəyyənlik
səviyyəsini təyin etməkdə əsas meyar kimi
istifadə edirik”. (3, 69)
Leksik cəhətdən
zaman anlayışı ifadə edən sözlər,
semantikasında zaman mənası olan və ayrılıqda
işləndikdə müəyyən zamanı bildirən bütün
sözləri əhatə edir.
Bəzi sözlər
müəyyən konstruksiyalarda işlənməklə zaman
mənası daşıya bilirlər. Bununla yanaşı öz –
özlüyündə birmənalı şəkildə zaman anlayışı
ifadə edən sözlər də mövcuddur. O.Yespersen zaman və zaman
formalarından yazarkən bildirir ki, biz bir çox dillərdə
zaman anlayışına fel formaları ilə ifadə
olunmuş və “zaman formaları” adlanan qrammatik
vasitələrdə rast gəlirik və bir çox
qrammatistlərə bu o qədər təbii görünür ki, onlar
fellərin əsas fərqləndirici xüsusiyyətlərinin
zaman formaları ifadə etmələri olduqlarını hesab
edirlər. Daha sonra müəllif bildirir ki, halbuki elə dillər
var ki, feldə zamanı fərqləndirmirlər və
digər tərəfdən zaman, çox vaxt digər nitq
hissələri ilə ifadə olunur və bu üsul, çox vaxt, zaman
etibarilə daha dəqiq xarakter daşıyır. Müəllif
fikrini dəqiqləşdirmək üçün isə belə bir nümunə
gətirir: 3 fevral 1923 – cü il, saat 23.23 (5, 297)
Təbii ki, zaman
münasibətlərinin öz ifadəsini tapdığı əsas
qrammatik vasitələrindən biri feldir. Fellər zaman
etibarilə hərəkətin keçmiş, indiki və gələcək kimi böyük
zaman kəsiklərindən hansına
aid olduqlarını bildirirlər, lakin zamanı fellə
məhdudlaşdırmaq və zaman dedikdə yalnız
feldən danışmaq düzgün deyil. Buna görə də
O.Yespersenin gətirdiyi nümunədən də aydın olduğu
kimi, zaman anlayışının ifadə olunmasına xidmət edən və çox vaxt daha
dəqiq xarakter daşıyan bir çox digər vasitələr
mövcuddur. Leksik
cəhətdən zaman ifadə edən sözlər bu
vasitələrdəndir. Bu sözləri aid olduqları nitq
hissələrinə görə təsnif etmək daha düzgün
olardı. Bu nitq hissələrinə, əsasən, isim,
sifət və feli aid etmək olar.
Qrammatik üsulla zaman münasibətlərinin ifadə olunmasında, əsasən, aşağıdakı qrammatik vasitələr iştirak edir:
1.
Fel;
2.
Zərf;
3.
Qoşma.
Fel zaman
münasibətlərinin ifadə olunmasında iştirak
edən qrammatik vasitələrdən
biridir. Ə.Şəfai yazır: “Dilçilik elminin yaranması,
xüsusilə, nitq hissələrinin təsnifatı zamanı fel
bəhsində istər – istəməz zaman məfhumuna xüsusi
fikir verilmişdir, çünki hal, hərəkət və prosesi
bildirən feli zamansız təsəvvür etmək olmaz” (4, 61 – 62)
Zaman münasibətlərindən
danışarkən fel bəhsinə xüsusi diqqət ayırmaq
lazım gəlir. Felin zaman formaları obyektiv zamanı
özündə aydın şəkildə əks etdirir. Felin
zamanları indiki, keçmiş və gələcək olmaqla üç
yerə bölünür. Bu zaman formaları arasında indiki zaman çox vaxt meyar kimi götürülür.
Zərflər həm
leksik, həm qrammatik cəhətdən zaman
münasibətlərinin ifadə olunmasında iştirak edir.
Məlumdur ki, zərflər müstəqil mənaya malikdir və
adətən onların bir qismi (zaman zərfləri) leksik
cəhətdən zaman çaları daşıyır. Və zaman
zərfləri cümlədə işləndiyi zaman bir
tərəfdən leksik cəhətdən zaman ifadə
edən söz kimi, digər tərəfdən isə konkret bir
cümlə üzvü kimi zaman münasibəti ifadə etmiş olur.
Ümumiyyətlə, qeyd etmək lazımdır
ki, fars dilinin qrammatik xüsusiyyətlərini nəzərə
almaqla, zərfləri zaman münasibətlərinin ifadə
olunmasında iştirak edən leksik vahidlərə aid
etmək daha düzgün olardı. Belə ki, fars dilində nitq
hissələri arasında qrammatik cəhətdən xüsusi bir
sərhəd yoxdur və buna görə də zərf kimi
qəbul etdiyimiz bəzi sözlər cümlədə zaman
münasibəti ifadə edən isim, həm də zaman zərfliyi
kimi işlənə bilər.
Bütün
köməkçi nitq hissələri kimi qoşmalar da leksik mənadan
məhrumdurlar. Onların ifadə etdikləri məna
qoşulduqları sözün semantikasından asılıdır.
A.Kərimov yazır: ”Fars dili bir sıra dillərdən
fərqli olaraq (məsələn, fin – uqor, german və s.)
zaman, məkan və s. münasibətlərin ifadə
olunmasında zəngin dil formalarına malik deyil, başqa
sözlə bir çox mənalar bu dildə bir qoşma və ya
qoşma ilə sözün birləşməsi ilə öz ifadəsini tapır”.
(2, 178 – 179) Qoşmaların zaman anlamlı sözlərlə
işlənərkən zaman münasibətləri yaratması da
məhz həmin sözlərin malik olduqları zaman mənası
ilə bağlıdır.
Fars dilində zaman
münasibətlərinin ifadə olunmasından
danışarkən “münasibət” anlayışının
ifadə etdiyi mənadan da bəhs etmək lazım gəlir.
A.N.Şaranda bildirir ki, münasibət anlayışı seçilmiş
iki predmetin müqayisəsi zamanı əşyalar arasında
konkret əlaqələrdən doğan mücərrədliyin
nəticəsidir. Daha sonra müəllif yazır ki, zaman
münasibətlərinin əsasında hadisələrin baş
vermə zamanlarının müqayisəsi, səbəb
münasibətlərinin əsasında
- hadisə və onun mənbəyi durur. Digər növ
münasibətlər barədə anlayışlar da analoji yolla
formalaşır” (10, 5)
Azərbaycan dilinin
izahlı lüğətində münasibət sözünün izahı
belə verilmişdir: “1.İki şey arasında nisbət,
uyğunluq, müvafiqlik ; 2.Qarşılıqlı əlaqə,
rabitə, yaxınlıq” (1, 422) Təbii ki, biz müəyyən
zamanda baş verən yalnız iki hadisəni deyil, bir neçə
hadisəni müqayisə edə, qarşılıqlı
əlaqələrini ifadə edə
bilərik. R.A.Budaqov qeyd edir ki, dildə münasibət
konkret linqvistik mənanı nəzərə almadan
düşünülə bilməz (9, 7) Zaman münasibətlərində
linqvistik məna zaman anlayışıdır və
elementlər arasında münasibət şəklində ifadə
olunur. Göründüyü kimi, münasibətlə məna bir – biri ilə
sıx əlaqə
təşkil edir.
Bütün deyilənlər
aşaığdakı nəticələrə
gəlməyə əsas verir:
1.
Zaman münasibətləri
həm leksik, həm də qrammatik üsulla ifadə olunur, lakin
dilin yarusları bir – birilə qırılmaz
əlaqədə olduğu üçün, leksik və qrammatik
vasitələr öyrənilərkən onların arasına
sədd çəkilmir, əksinə tam bir sistem
şəklində təhlil olunur;
2.
Leksik cəhətdən
zaman anlayışı ifadə edən sözlər
semantikasında zaman mənası olan və ayrılıqda
işləndikdə müəyyən zaman bildirən bütün
sözləri əhatə edir. Bir
qrup zaman münasibəti ifadə edən sözlər konkret
konstruksiyada işləndiyi zaman da zaman münasibətlərinin
ifadə olunmasında iştirak edir;
3.
Zaman
münasibətlərini qrammatik üsulla ifadə olunmasında
iştirak edən qrammatik vasitələrə, əsasən,
fellər, zərflər və qoşmalar aiddir
4.
Fellərdə zaman
qrammatik kateqoriya ilə ifadə olunur;
5.
Məlumdur ki, bir qrup
zərflər leksik cəhətdən zaman münasibəti
ifadə edir və təsadüfi deyil ki, demək olar ki, bütün
dillərdə zərflərin məna növlərindən biri
zaman zərfləridir;
6.
Qoşmaların əsas
vəzifələrindən biri də zaman
münaasibətlərini ifadə etməkdir. Bir sıra
qoşmalar ( ﺘﺎ ﺍﺰ، ﺩﺮ، ) demək olar ki, bir çox hallarda zaman
münasibəti ifadə edir;
7.
Tədqiqatlar göstərir
ki, zaman bilavasitə təfəkkürlə bağlı bir
anlayışdır və anlayış kimi bütün
dillərdə var və hər bir dil zaman
anlayışını ifadə etmək üçün müəyyən
formalara malikdir.
ƏDƏBİYYAT
1.
Azərbaycan
dilinin izahlı lüğəti, III cild, Bakı, 2006, 670 s;
2.
Kərimov A.,
Hal münasibətlərinin fars dilində ifadə
vasitələri, Bakı, 2006, 244 s;
3.
Kərimov A.,
Müəyyənlik anlayışının fars dilində
ifadə vasitələri, Bakı, 2005, 137 s;
4.
Şəfai
Ə., Rüstəmova T., Ələkbərova A., Zülfüqarova F.,
Müasir fars ədəbi dilinin morfologiyası, Bakı, 1982, 229 s;
5.
Есперсен
О., Философия
грамматики,
Москва,
1958, 404 с.;
6.
Мостепаненко
А.М., Проблема
универсальности
основных
свойств
пространство
и время, Ленинград,
1969, 227 с.;
7.
Панфилов
В.З.,
Философские
проблемы
языкознания,
Москва, 1977,
286
с;
8.
Рассел Б.,
Человеческое
познание,
Москва, 1957, 320 с.;
9.
Свидерский.
В.И.,
Пространство
и время, Москва, 1958, 199 с.;
10. Шаранда
А.Н.,
Сравнительная
типология
предлога,
Минск, 1981, 230 с.
Временные
отношения и
их выражение
в персидском
языке
Резюме
В
данной
статье речь
идет о временных
отношений и их
выражений в
персидском
языке. В
введении
подчеркивается
интерес к
времени с
древнейших
веков и
представление
о ней.
Затрагивается
также
способы
выражений временных отношений.
Temporal
attitudes and its expression in Persian
Summary
The article has been dedicated
to temporal attitudes and its expression ways in persian. The introduction
deals with the interest to “time” from
early ages and minds about it. Then the analysis of expression ways of the
significance of “time” which is directly
connected with mind is presented.
Açar sözlər: zaman münasibətləri,
leksik üsul, qrammatik üsul;
Ключевые
слова:
временные
отношение,
лексический
способ,
грамматический
способ;
Key
words: temporal attitudes, lexical way, grammatical way.
Rəyçi: filologiya elmləri doktoru
A.R.Kərimov
Оруджева
Наиля Агагусейн
гызы, Ахундзаде
Лала Мустафа
гызы
ПРОИСХОЖДЕНИЕ
ФРАЗЕОЛОГИЧЕСКИХ
ЕДИНИЦ СОВРЕМЕННОГО
АНГЛИЙСКОГО
ЯЗЫКА
Источники
происхождения
фразеологизмов
в
современном
английском
языке очень
разнообразны.
По
происхождению
английские фразеологизмы
можно
разделить на
два класса:
исконно
английские ФЕ
и
заимствованные
ФЕ.
Заимствованные
фразеологизмы
в свою
очередь
подразделяются
на
межъязыковые
и
внутриязыковые.
В особую
группу
выделяются
заимствования
в иноязычной
форме. Таким
образом, можно
выделить
четыре
группы:
исконно
английские
ФЕ;
межъязыковые
заимствования,
то есть ФЕ,
заимствованные
из
иностранных
языков путем
того или
иного вида
перевода;
внутриязыковые
заимствования,
то есть ФЕ,
заимствованные
из
американского
варианта
английского
языка
(фразеологизмы,
заимствованные
из других
вариантов, немногочисленны);
ФЕ,
заимствованные
в иноязычной
форме.
Исконно
Английские
Фразеологизмы
Единицы.
Исконно
английские
фразеологические
единицы
нетерминологического
происхождения.
Фразеологизмы
в английском
языке в своем
большинстве
являются исконно
английскими
оборотами.
Исконно
английские
фразеологизмы
связаны с
традициями,
обычаями и поверьями
английского
народа, а
также с реалиями,
преданиями,
историческими
фактами.
Фразеологические
единицы,
отражающие
традиции и
обычаи
английского
народа: by (или with) bell, bookandcandle –
окончательно,
бесповоротно baker`sdozen–
чертова
дюжина (по
старинному
английскому
обычаю,
торговцы
хлебом
получали от
булочников
тринадцать
хлебов
вместо
двенадцати,
причем
тринадцатый
шел в счет
дохода торговцев);
goodwineneedsnobush –
“хорошее вино
не нуждается
в ярлыке”; ~
хороший товар
сам себя не
хвалит (по
старинному
обычаю,
трактирщики
вывешивали
ветки плюща в
знак того,
что в продаже
имеется
вино). Фразеологические
единицы,
связанные с
английскими
реалиями: Bluestocking – синий
чулок
(“собранием
синих
чулков”)
назвал в
бытность
свою в Англии
голландский
адмирал
Босковен
один из
литературных
салонов
середины ХVIIIв. в
Лондоне, так
как ученый
Бенджамин
Спеллингфлит
появился в
этом салоне в
синих чулках); carrycoalstoNewcastle –
“возить уголь
в Ньюкасл” (т.е.
что-либо
туда, где
этого и так
достаточно;
Ньюкасл –
цент английской
угольной
промышленности.
Фразеологические
единицы,
связанные с
именами
английских писателей,
ученых,
королей и др.
В пределах данной
группы можно
выделить тир
подгруппы: А)
фразеологизмы,
содержащие
фамилии: AccordingtoCocker – “как
по Кокеру”,
правильно,
точно, по
всем правилам (Э.
Кокер, 1631 – 1675,
автор
английского учебника
арифметики,
широко
распространенного
в XVIIв.);
AdmirableCrichton –
ученый,
образованный
человек (по
имени Джеймса
Крайтона,
известного
шотландского
ученого XVIв); Б)
фразеологизмы,
содержащие
имена: King Charles’shead –
навязчивая
идея, предмет
помешательства
(выражение из
романа
Диккенсана
“Давид
Копперфилд”.
В) фразеологизмы,
содержащие
имена и
фамилии: aSallyLunn –
сладкая
булочка (по
имени
женщины-кондитера
конца XVIIIb.); aSherlockHolmes – Шерлок
Холмс,
сыщик-любитель
(герой произведений
А.К. Дойла;
назван по
фамилии О.У.
Холмса,
любимого
писателя
Дойла).
Фразеологические
единицы,
связанные с
поверьями: lickintoshape –
придавать
форму, вид anunlickedcub –
зеленый, желторотый
юнец ~ молоко
на губах не
обсохло (оба
оборота
связаны со
средневековым
поверьем о
том, что
медвежата
родятся
бесформенными
и что медведица,
облизывая их,
придает им
должный вид).
Фразеологические
единицы,
связанные с
астрологическими
заблуждениями.
Лжеученые
астрологи утверждали,
что
расположение
небесных
светил
влияет на
судьбу
человека.
Приводим примеры
подобных
фразеологизмов:
bebornunderaluckystar–
родиться под
счастливой
звездой bebornunderunluckystar–
родиться под
несчастливой
звездой believeinone’sstar–
верить в свою
звезду,
судьбу
bless (thank) one’sstar–
благодарить
свою звезду,
судьбу curseone’sstar–
проклинать
свою судьбу haveone’sstarintheascendant– быть
удачливым,
преуспевать thestarswereagainstit– сама
судьба
против этого
и др.
Фразеологические
единицы,
взятые из
сказок и
басен:
Forunatus`spurse -
неистощимыйкошелек
(Fortunatus –
сказочныйперсонаж); Thewholebagoftricks –
весьарсенал
хитростей,
фокусов.
Фразеологические
единицы,
связанные с
преданиями: halcyondays–спокойные,
мирные дни,
спокойное
время havekissedtheBlarneystone–быть
льстецом
Фразеологические
единицы, связанные
с
историческими
фактами aswellbehangedforasheepasforalamb –
если тебе
суждено быть
повешенным
за овцу, то
почему бы
тебе заодно
не украсть и
ягненка
(отголосок
старого английского
закона, по
которому
кража овцы
каралась
смертной казнью
через
повешение)
Многие из
приведенных
выше ФЕ уже
не ассоциируются
с
породившими
их явлениями,
вследствие
чего их
значения не
могут быть
выведены из
буквальных
значений их
компонентов,
а внутренняя
форма может
быть установлена
только путем
этимологического
анализа.
Исконно
английские
фразеологические
единицы
терминологического
происхождения.
Важнейший
источник ФЕ –
профессиональная
речь. В ней
широко распространены
термины и
разговорные
или просторечные
профессионализмы.
Некоторые
идиомы
восходят к профессиональной
речи,
например ФЕ spickandspan–элегантный,
щегольской;~
с иголочки. Оборот spickandspan –
фразеологическое
сращение. В
его составе два
некротизма.
Некротизм –
это
устаревшее слово
в составе ФЕ. Первоначальная
полная форма
была spickandspannew.
Многие
термины и
профессионализмы
приобретают
переосмысленное
значение и
входят в
состав
идиофразеоматизмов:
comeuptothescratch–подойти
к стартовой
черте, быть
готовым к борьбе,
быть в форме,
действовать
решительно. hitbelowthebelt – ударить
ниже пояса,
нарушить
правила, поступать
бесчестно.
Второй
фразеосемантический
вариант является
дериватом
первого. Во
всех
идиофразеоматизмах
имеется
живая
внутренняя
форма.
Фразеологические
единицы,
заимствованные
из различных
языков.
Большое
число
английских
фразеологизмов
связано с
античной
мифологией,
историей и
литературой.
Многие из этих
фразеологизмов
носят интернациональный
характер, так
как
встречаются
в ряде
языков. К античной
мифологии
восходят,
например,
следующие
обороты:Achilles` heel (или heelofAchilles)
–ахиллесова
пята ; theappleofdiscord–яблоко
раздора; thegoldenage–золотой
век
(выражение
впервые
встречается
у греческого
поэта
Гесиода в поэме
“Труды и Дни” в
описании
века
Сатурнаб когда
люди жили,
подобно богам,
без забот,
раздоров,
войн и
тяжелого подневольного
труда). В
своей книге
Л.П. Смит приводит
ряд
выражений,
связанных с
древнегреческой
и древнеримской
литературой,
и во многих
случаях указывает
авторов этих
выражений.
Ниже
приводятся
несколько
распространенных
оборотов с
некоторыми
добавлениями.
Из греческой
истории и
легенд взяты appealfromPhilipdrunktoPhilipsober–просить
кого-либо о
пересмотре
принятого им
необдуманного
решения.
Выражение theunwrittenlaw – не
писаный
закон
принадлежит
афинскому законодательному
Солону. От
философских
произведений
Платона идут
выражение Platoniclove –
платоническая
любовь.
Выражение begthequestion –
начинать с
желательного
для себя
вывода, а не с
доказательства
принадлежат
Аристотелю.
Ответ
великого
математика
древности
Эвклида
египетскому
царю
Птолемею
Филадельфу,
пожелавшему
быстрообучитьсягеометрии, дошелдо
современностив
видевыражения
thereisnoroyalroadtogeometry – “к
геометрии
легкого пути
нет”
Ряд выражений
восходит к
басням Эзопа
и другим греческим
сказкам ибасням: blowhotandcold–колебатьсяaviperinone’sbosom
пригретьзмеюна
груди thelionsshare–львинаядоля. Многие
английские
фразеологизмы
связаны с
Древним
Римом. Например,
а bedofroses–
“ложе из роз»,
счастливая,
безмятежная
жизнь. (Выражение
обыкновенно
употребляется
в
отрицательных
предложениях,
например, lifeisnotabedofroses–жизненный
путь не
усыпан
розами). Некоторые
фразеологизмы
восходят к
произведениям
древнеримских
писателей: asnakeinthegrass–змея
подколодная,
коварный,
скрытый враг thegoldenmean–золотая
середина.
Много ФЕ
пришло в
Англию из
США. Они относятся
к внутриязыковым
заимствованиям.Некоторые
из этих фразеологизмов
настолько
ассимилировались,
что в
английских
словарях
после них
снята помета,
указывающая
на их американское
происхождение.
К таким
“американизмам”
относятся, например,
cutnoice – не
иметь
влияния,
значения; dooneslevelbest–сделать
все
возможное; facethemusic–переносить
неприятности,
расплачиваться;
inthesoup–в
трудном
положении, в
беде; takeabackseat–отойти
на задний
план и многие
другие.
Пометы типа chieflyUsуказывают
на частичную
ассимиляцию
американизма.
К таким ФЕ
относятся
обороты offlimits –
вход
запрещен; outofsight–великолепно,
несравненно
и др. В
приведенных
выше и во
многих
других
фразеологизмах
американского
происхождения
нет чисто
американских
слов, и эти
обороты
можно легко
принять за
исконно
английские.
Их
американское
происхождение
устанавливается
на основании
лексикографических
данных и
анализа
источников. В
составе
некоторых
американизмов
встречаются
американские
слова. В
некоторых ФЕ
фигурируют
слова centи dollar,
например: aredcent–медный
грош; feel (или look) likeamilliondollars–отлично
себя
чувствовать
(отлично
выглядеть) и
др.
Англоязычная
форма американских
фразеологических
заимствований
в британском
варианте английского
языка
полностью
исключает
перевод.
Американские
фразеологические
заимствования,
особенно жаргонного
происхождения,
отличаются
яркой образностью
и повышенной
экспрессивностью.
В английском
языке употребляется
значительное
число
заимствований
в
иноязычной форме.
Многие из них
являются
интернациональными
оборотами. Для
большинства
из них характерна
двухкомпонентная
структура, но
встречаются
и
трехкомпонентные
обороты: adhoc–для
данного
случая; bonton –
хороший тон,
благовоспитанность
и многие другие.
Способы
заимствования
фразеологических
единиц.
Все
заимствованные
фразеологизмы
по способу
заимствования
можно
разделить на
шесть групп.
Полные
кальки. Эта
группа в свою
очередь
подразделяется
на две
подгруппы:
кальки,
прототипы
которых не
употребляются
в английском
языке: commonsense –
здравый
смысл; makebelieve –
делать вид и
др. К этому же
типу
относится ряд
пословиц; allroadsleadtoRome – все
дороги ведут
в Рим; hungeristhebestsauce – голод
– лучший
повар;
кальки,
прототипы
которых
употребляются
в английском
языке: divideandrule–разделяй
и властвуй; falsestep–ложный
шаг и др.
Полукальки,
т.е. обороты, в
которых
часть
заимствована,
а часть переведена.
Примером
может
служить
оборот aproposofnothing – ни с
того ни с
сего.
“a dog” he said …. apropos of nothing, “is so
much better than the average man that it`s an insult to the dog to compare
them” (Th. Dreiser). Другим
примером является
оборот onthequivive –
настороже,
начеку (фр. surlequivive).
Лексемы quiviveзаимствованы
безизменений,если
не считать
раздельного
написания.
Лексемы же surleпереведены
лексемами onthe. У
оборота onthequiviveвозможно
значение
горящий
желанием,
сгорающий от
нетерпения,
которое
отсутствует
французского
прототипа. Aileen … had
heard Cowperwood`s voice and was on the qui vive to see him (Th. Dreiser).
Оборот,
созданный по
образцу
иностранного
слова: byallthat`sblue! –черт
возьми!
“The black cat … by all that`s blue!” cried the captain. Шутливый псевдоклассический оборот: omnium
gatherum – сборище. Omnium (лат.) – все, gatherum – псевдолатинскоеобразованиеотглаголаgather.
Обороты,
заимствованные
в
англоязычной
форме.
Обороты,
заимствованные
в иноязычной
форме.
Фразеологические
заимствования
всех типов
заполняют
лакуны в
системе
номинации, так
как они во
многих
случаях не
имеют ни
лексических,
ни фразеологических
синонимов и
являются
единственными
обозначениями
тех или иных
объектов. В
тех случаях,
когда в
английском
языке
имеются
фразеологические
заимствования
и их
прототипы в
иноязычной
форме, они
различаются
в стилистическом
отношении,
так как эти
прототипы
носят
книжный характер,
например, alaletter–totheletter
(буквально) и
др.
Многие
заимствованные
фразеологизмы
входят в
синонимические
ряды, в
состав
которых
также входят
исконно
английские
ФЕ. В составе
таких
синонимических
рядов
фразеологические
заимствования
различаются
оттенками
значения.
Фразеологические
заимствования
обогащают
фразеологический
фонд и
расширяют
возможности коммуникации.
Фразеологические
единицы возникают
из свободных
словосочетаний,
которые в результате
долгого и
многократного
употребления
в речи,
закрепляются
в языке как
эквивалентны
слов в своем
переносном
значении. В
результате
выпадения их
языка
некоторых из
входящих во
фразеологическую
единицу слов,
или забвения
ситуации, в
которой могло
возникнуть
то или иное
выражение,
мотивированность
его может
стереться и
оборот делается
семантически
неразложимым
(фразеологическое
сращение). В
большинстве
случаев,
однако,
образность
сохраняется
и в большей
или меньшей
мере ощущается
говорящим
(фразеологические
единства). Во
фразеологических
сочетаниях
образность
имеется только
в одном
элементе, но
говорящим
почти не замечается.
Фразеологические
единицы могут
возникнуть в
разных
сферах
общения, а затем
переходить
из
специальной
лексики в общеразговорную.
Образные
фразеологические
обороты при этом
возникают из
словосочетаний,
которые
первоначально
были часто свободными,
и иногда
имели только
прямое
значение.
Помимо
специфически
национально-окрашенной
фразеологии
в английском
языке
существует
еще значительный
фонд интернациональных
фразеологизмов,
которые
частично попали
в
современные
европейские
языки из
произведений
греческих и
латинских
классиков и
основаны
главным образом
на
мифологических
преданиях, а
частично
заимствовались
из одного
современного
языка в
другой: withoutfearwithoutreproach–без
страха и
упрека.
Фразеологизмы
– значительно
более
сложные
образования,
чем слова.
Особенности
фразеологизмов,
их отличия от
переменных
сочетаний
слов, анализ
типов их значений,
структуры,
зависимостей
компонентов
требуют
особых
методов
изучения. Метод
изучения
фразеологических
единиц
впервые предложила
Н.Н. Амосова.
Она
разработала
контекстологический
метод изучения
фразеологизмов.
Основные
принципы
этого метода
должны лечь в
основу
любого
метода изучения
фразеологии:
максимальная
объективность
в
рассмотрении
изучаемых
явлений, необходимость
учета
специфики
изучаемого
языка,
изучение
фразеологических
единиц в
условиях их
речевого
употребления,
выяснения
характера
участия
лексических
значений
слов в осуществлении
данным
словосочетанием
номинации,
изучение
контекстуального
взаимодействия
слов в их
сочетаниях,
установление
степени
закрепленности
состава и
структуры
данного
словосочетания.
Исторический
подход к
структуре
словосочетания
дает возможность
не только
отграничивать
фразеологические
единицы от
свободных
синтаксических
единиц и
таким
образом
разграничить
области
синтаксиса и
фразеологии,
но и объяснить
изменения,
происходящие
в структуре
предложения
и его типов,
тесно
связанные с
историей
словосочетаний
в данном
языка.
Следует
иметь в виду, что
недостатки
контекстологического
метода не
должны
заслонять
его достоинства.
От создателя
первого метода
изучения
фразеологических
единиц нельзя
требовать
решения всех
методологических
проблем.
Совершенствование
такого
метода
должно
опираться на опыт
ряда
исследований. Шагом
вперед в
методологии
изучения
фразеологических
единиц
является
вариационный
метод.
Особенностями
предложенного
метода
является:
стремление
использовать
положения
материалистической
диалектики
при
рассмотрении
языковых
явлений и
синтезировать
положения
традиционного
языкознания
и методы
структурной
лингвистики;
комплексное
изучение
особенностей
компонентов
фразеологических
единиц,
выделение
фразеологического
уровня
языковой
структуры, внимание,
которое
автор
уделяет
постоянным и
переменным
компонентам
фразеологических
единиц;
подход к
фразеологии
как к системе
и изучение
реальных
вариаций фразеологических
единиц,
которые
наблюдаются
в конкретных
актах коммуникации
в
определенный
хронологический
период;
выделение
фразеологического
значения как
особый
лингвистической
категории.
Фразеологическая
единица – это
сочетание слов
с низким
показателем
комбинаторности,
который
обусловлен
структурно-системными
особенностями
компонентов
(или одного
из них) или
особым
характером
отношения словосочетанияк
действительности,
а также сочетанием
этих двух
факторов. Фразеологические
единицы
отличаются
как образностью,
так и
эмоциональной
и стилистической
окраской, они
имеют не
только назывную,
но и оценочную
функцию,
выражая
отношение
говорящего к
предмету
речи.
Характерными
примерами таких
фразеологизмов
являются
выражения totaketoone’sheel`sудрать,
с их явно
ироническим
отношением к предмету
речи и
отчетливо
разговорной
стилистической
окраской.
Богатый развитый
язык
обладает, как
правило,
развитой
фразеологией,
что мы
наблюдаем
как в английском,
так и в
русском
языке. В
работах зарубежных
ученых
теоретической
разработке
вопросов
фразеологии
до
настоящего
времени
уделялось
очень мало
внимания.
Большинство
зарубежных
англистов
сводят
изучение фразеологии
к
составлению
словарей и
списком идиом,
причем этот
последний
термин не
уточняется и
понимается
очень широко.
Так, в книге английского
автора
Макморди
дается, помимо
устойчивых
словосочетаний,еще
особенности
употребления
shall, willи др.
Модальных и
связочных
глаголов,
употребление
предлогов,
пояснения
некоторых сложных
слов и многое
другое к
фразеологии
отношения не
имеющее.
Значительно
больше
внимания
уделялось
теоретическому
анализу
фразеологии
в трудах русских
ученых: А.А.
Шахматова,
А.М.
Пешковского,
А.А. Потебни и
других.
Особенно
много исследований
по этой теме
проделано
такими учеными
как В.В.
Виноградов,
А.А. Шахматов
и многие
другие.
Фундаментальная
работа по английской
фразеологии
выполнена
А.В. Куниным.
Многочисленные
исследования
советских
лингвистов
посвящены
структуре, семантическим
и
стилистическим
свойствам английских
фразеологических
единиц и их
классификации.
Фразеологические
единицы
включаются в
систему
частей речи,
так как их
значение подводится
под
лексико-грамматическое
значение,
свойственное
частям речи.
Например, субстантивные
фразеологизмы
передают
предметность
(theroutofthetrouble–корень
зла, askeletoninthecupboard–семейная
тайна);
глагольные
выражают
действие (tolearnbyheart–учить
наизусть,togiveonethebird–уволить);
адъективные –
качество (ascoolasacucumber–совершенно
хладнокровный)
и т.д. Отнесенность
к частям речи
закрепляется
синтаксическими
функциями, в
которых эти
единицы
употребляются.
Например,
выражение inthetwinklingofaneye – в
мгновение
ока – может
быть
отнесено к
адвербиальным,
так как
встречается
оно всегда в
функции
обстоятельства.
В состав
фразеологических
единиц могут
входить,
любые части
речи.
Наиболее распространены
фразеологизмы
с глагольным и
субстантивным
стержнем.
Следует
отметить, что
отнесенность
всего фразеологизма
к той или
иной части
речи не всегда
совпадает с
отнесенностью
ее структурного
стержня. Как
правило,
специфика
значения
фразеологических
единиц
устанавливается
на чисто
семантической
основе без
должного
учета их
структурных
особенностей.
Хотя
фразеологические
значения
существуют в
рамках
определенных
структур, вся
специфика
фразеологического
значения не
может быть
сведена только
к отношениям
между
значением
фразеологических
единиц и ее
структурой.
Известно, что
одноструктурные
обороты
могут значительно
расходиться
по значению,
и, наоборот,
разноструктурные
обороты
могут быть
близкими по
значению.
Фразеологическое
значение обладает
известной
степенью
смысловой самостоятельности,
которая не
должна быть
растворена в
этих
отношениях,
что может
легко произойти
при
абсолютизации
структуры.
Основным противоречием,
свойственным
фразеологизмам,
является
неоднократно
отмечавшееся
лингвистическое
противоречие
между
целостностью
значения и раздельнооформленностью
фразеологических
единиц.
Лексические
значения
компонентов
и целостное
значение фразеологизма
находятся в
отношении
обратной
пропорциональности:
чем более
ослаблено
лексическое
значение
компонентов,
тем целостнее
значение
фразеологических
единиц.
Указанное
противоречие
частично
разрешается,
с одной
стороны,
утратой
фразеологических
единиц
раздельнооформленности
и как
следствие
этого
превращением
фразеологизма
в слово, а с другой
– высоким
удельным
весом
внутренней
формы в
семантической
структуре
фразеологического
единства, что
приводит к
мотивированности
лексических
значений
компонентов
и
соответственно
к ослаблению
целостности
значения
фразеологизма. Фразеологические
единицы
широко
используются
в литературе
всех стилей.
Без знания
фразеологии
невозможно
оценить
яркость и выразительность
речи, понять
шутку, а
иногда и
просто смысл
высказывания.
Большинство фразеологизмов
является не
только номинативными
единицами, но
служат также
средством
для передачи
дополнительных
ассоциаций и
эмоций.
Присущие
большинству
фразеологизмов
эмоциональное
и ассоциативное
значения
создают
подтекст высказывания,
его второй
смысловой
план. Фразеология
– это наука о
фразеологических
единицах
(фразеологизмах),
т.е. об
устойчивых сочетаниях
слов с
осложненной
семантикой,
не образующихся
по
порождающим
структурно-семантическим
моделям
переменных
сочетаний. Фразеологические
единицы
заполняют
лагуны в
лексической
системе
языка,
которая не может
полностью
обеспечить
наименование
познанных
человеком
(новых)
сторон
действительности,
и во многих
случаях
являются
единственными
обозначениями
предметов,
свойств, процессов,
состояний,
ситуаций и
т.д. Образование
фразеологических
единиц
ослабляет противоречие
между
потребностями
мышления и
ограниченными
лексическими
ресурсами
языка. В тех
же случаях,
когда у
фразеологизма
имеется лексический
синоним, они
обычно
различаются
в стилистическом
отношении. Во
фразеологизмах
находит
отражение
история
народа,
своеобразие
его культуры
и быта.
Фразеологизмы
часто носят
ярко
национальный
характер.
Наряду с
чисто
национальными
фразеологизмами
в английской
фразеологии
имеется
много интернациональных
фразеологизмов.
Фразеологизмы
–
высокоинформативные
единицы
языка.
Подобная
трактовка
фразеологизмов
встречается
в некоторых
работах и в данное
время
является устаревшей.
Фразеологизмы
– одна из языковых
универсалий,
так как нет
языков без фразеологизмов.
Английская
фразеология
очень богата
и у нее
многовековая
история.
Фразеология –
чрезвычайно
сложное
явления,
изучение
которого требует
своего
метода
исследования,
а также
использования
данных
других наук –
лексикологии,
грамматики,
стилистики,
истории
языка,
истории,
философии,
логики и страноведения. Мнения
лингвистов
по ряду
проблем
фразеологии
расходятся, и
это вполне
естественно.
Тем не менее
важной задачей
лингвистов,
работающих в
области
фразеологии,
является
объединение
усилий и
нахождение
точек
соприкосновения
в интересах
как теории
фразеологии, так
и практики
преподавания
иностранных
языков.
Одоначальником теории
фразеологии
является
швейцарский
лингвист
французского
происхождения
Шарль Балли
(1865-1947). Балли
впервые
систематизировал
сочетания
слов в своих
книгах ”Очерк
стилистики” и
“Французская
стилистика”.
Балли включил
главу о
фразеологии
в свои книги
по
стилистике.
В
первой книге
он выделял
четыре
группы
словосочетаний:
свободные
словосочетания,
т.е.
сочетания,
лишенные устойчивости,
распадающиеся
после их
образования.
Привычные
сочетания,
т.е.
словосочетания
с относительно
свободной
связью
компонентов,
допускающие
некоторые
изменения. Фразеологические ряды,
т.е. группы слов,
в которых два
рядоположных
понятия
сливаются
почти в одно.
Устойчивость
этих
оборотов
закрепляется
первичным
словоупотреблением.
Эти сочетания
допускают
перегруппировку
компонентов.
Фразеологические
единства, т.е. сочетания
в которых
слова утратили
свое
значение и
выражают
единое неразложимое
понятие.
Подобные
сочетания не
допускают
перегруппировки
компонентов. Таким
образом, Балли
различает
сочетания
слов по
степени устойчивости:
сочетания, в
которых
имеется свобода
группировки
компонентов,
и сочетания, лишенные
такой
свободы.
Балли лишь
схематически
наметил эти
группы, но не
дал их подробного
описания.
Список
литературы
1.
А.В.
Кунин
“Английская
фразеология”
(теор. курс).
Москва.
”Высшая
школа”, 1970г.
2.
А.В.
Кунин
“Фразеология
современного
английского
языка”.
Москва.
”Международные
отношения”,1972г.
3.
Н.Л.
Каменецкайте
”Синонимы в
английской
фразеологии”. Москва,
1971г.
4.
Н.Н.
Амосова
”Основы
английской
фразеологии”.
Москва, 1963г.
5.
Summary
This article deals
with the original sources of phraseologism in the modern English language, the
loan phraseological units from various languages, their methods of borrowings.
It is given several definitions to phraseology as extremely complicated
phenomenon the studying of which demands its own method of investigation. It is
also spoken about the using of other sciences` data such as lexicology,
grammar, stylistics, history of language, philosophy, logic and others. English
phraseology is very rich and it has the centuries-old history. There is no
language without phraseology.
Bu məqalədə
muasir ingilis dilində frazeoloji məmbələrin əmələ
gəlməsi, başqa dillərdən götürülmə frazeologiya
vahidləri, onların alınma üsulu haqqında
danışılır. Məqalədə qeyd edilir ki,
frazeologiya olduqca mürəkkəb hadisədir və onun oyrənilməsində
xüsusi metodun tətbiqi tələb olunur. Frazeologiyanın zəngin
və çox əsirlik tarixi vardır.
Рецезент:
доц.Сейидзадя
Натаван
Qызылэцл
Aьяли гызы Aбдуллайева
АНАРЫН
ДИЛИ
Чаьдаш
ядябиййатымызын
эюркямли
нцмайяндяляриндян
бири олан
Анар
йарадыъылыьа
50-ъи иллярин
сонларында
эялди. 50-ъи
илляр ися
дилин еля бир
мярщяляси
иди ки,
цмумхалг
данышыг васитяляри
диля ахын
елямяйя
башламышды.
Ъанлы
данышыг
дилиня мейл
эцълянмиш вя
просеся
чеврилмишди.
Ядяби дил вя
цмумхалг данышыг
дили
арасында
йени телляр
йаранмышды. «Халг
дили вя
йазычы дили»
паралелизми
сых баьлылыьы
иля юзцнц
габарыг
шякилдя
тязащцр
етдирирди.
40-ъы иллярдя
дилдя гейдя
алынан
шцарчылыг,
трафаретчилик
50-ъи иллярдя
йерини ъанлы
данышыг
елементляриня
вермяйя
башламышды.
Бир сюзля, 50-ъи
иллярдя
башланан дил
просесинин
норма
тялябляри
ъанлы данышыг
дили
ящатясиня
салынмышды.
Анар мящз бу
ониллийин
ахырында
сянят
аляминя гядям
гойду. Амма
60-ъы илляр
ядяби
няслинин нцмайяндяляриндян
бири кими
диггяти
чякди. 60-ъылара
дахил олан
И.Щцсейнов,
Я.Яйлисли,
Елчин,
М.Сцлейманлы,
И.Мяликзадя,
Й.Сямядоьлу,
Ф.Кяримзадя
вя с. кими
Анар да
юзцнямяхсус
дил-цслуб
йенилийи иля
«йени няср»ин
тямсилчисиня
чеврилди.
Юзцнцн
дяст-хятти,
фярди дил новаторлуьу,
дил маневри,
йазы
манерасы, тядгигат
обйектиня
йанашма
тярзи, интеллектуал
сявиййяси,
чевик дил
кечидляри,
орижинал
мювзу вя
мязмун
сечими,
мцхтялиф цслубларда
кейфиййят
бахымындан
ейни сявиййядя
йазмаг
баъарыг вя
габилиййятиня
эюря Анар
мящз бу
няслин – 60-ъы
илляр ядяби
няслинин
ичярисиндян
сечилди,
танынды вя
йадда галды.
Беляликля,
истяр
Азярбайъан
ядябиййатында,
истярся дя
Азярбайъан
ядяби
дилиндя Анар
цслубу
йаранды вя
формалашма
просеси кечирмяйя
башлады.
Айры-айрылыгда
бу вя йа диэяр
ясяри
диггяти
чякди,
тящлиля ъялб
олунду,
мягаляляр
йазылды.
Лакин
Азярбайъан дили
гаршысында
чох бюйцк
хидмятляри
олан Анарын
йарадыъылыьы
дилчилик
нюгтейи-нязяриндян
ясаслы,
щяртяряфли
вя ящатяли
тядгиг
обйекти
олмагдан
кянарда
галды.
Нящайят ки,
«Анарын дили»
диссертасийа
мювзусу олмаг
етибариля
тядгигат
обйектиня
чевриля билди.
Тядгигатчы
Ясэярова
Севинъ
Исрафил гызынын
«Анарын дили»
иля баьлы
ясас
фикирляри цч
бюлцмдя
тягдим
олунур.
1.
«Йени
няср»ин
дил-цслуб
типолоэийасы
вя Анарын
няср дили.
2.
Анарын
драматурэийа
дили: ясас
ифадя тенденсийалары.
3.
Анарын
публисистик
дили.
Илк бахышдан
«мювзу
дягиглийи
мцяллиф цчцн
асан ишлямяк
мцщити
йарадар»
гянаятиня
эялирик.
Лакин бу
елми-тядгигат
иши иля
йахындан
танышлыг
фикримизи
алт-цст етди.
Вя мялум олду
ки,
мцяллифин тядгиг
принсипиндя
«цмумидян
хцсусийя доьру
истигамят»
консепсийасы
цстцнлцк
тяшкил едир.
Бу да
тябиидир.
Чцнки бу йени
няслин
нцмайяндялярини
юйрянмядян,
онларын
йарадыъылыьына
йахындан
бяляд
олмадан
60-ъыларын
сырасында
Анарын йерини
мцяййянляшдирмяк
чох чятин
оларды. Одур ки,
мцяллиф илк
юнъя йюнцнц
«60-ъылар»а тяряф
чевирмиш вя
бу чохлуг
ичиндя
Анарын дил сявиййясини
даща ящатяли
шякилдя
мцяййянляшдиря
билмишдир.
I
бюлцмдя
мцяллиф бизи
йазычы-насир
Анарла таныш
едир. Анарын
дил-цслуб
типолоэийасыны
ачыгламаг
наминя
мцяллиф йазычынын
няср
ясярляриня
мцхтялиф йюндян
йанашыр.
«Йени няср»
анламы
ятрафында
фикир мцбадиляси
апарыр.
Анары, сюзцн
ясил мянасында,
йени нясрин
апарыъыларындан
бири кими
тягдим едир.
Кющня нясрин
бялаьятли
дилиндян,
йериня
дцшмяйян
йоруъу
тясвир цсулундан
узаглашан
Анарын,
ядяби-бядии
дилимизин тарихиндя
ойнадыьы
ингилаби
ролу диггят мяркязиня
эятирир. Йени
мязмунла
узлашмайан,
онунла
зиддиййят
тяшкил едян
яняняви ядяби
дил
нормасыны
гябул
етмяйян, ону
даьыдан, няср
дилинин
интонасийасыны
дяйишян, йени
тящкийя
нитгиня
сащиб олан,
гулаглары
йаьыр едян
бядии ифадя
васитяляриня
арха чевирян
Анарын
йарадыъылыг
маневрляри
юн плана
чякилир.
Тябии ки,
«Анарын дил
мядяниййяти
онун тякъя
дил-нитг
нормаларына
неъя ямял
етмяси дейил,
еляъя дя бу
дилин щцдудсуз
имканларындан
неъя
истифадя
етмяк баъарыьы
иля юлчцлцр».
Мцяллифин
фикринъя,
йарадыъы
Анар яняняви
нясрдян
анъаг
демократизмя
уйарлы
оланыны
гябул еляди.
Чаьдаш
ядябиййатын нясрин
нябзини
тутду, охуъу
зювгцнц
дуйду, ону
габаглады вя
охуъу
зювгцнц щазырламаьы
баъарды. 50-ъи
иллярин
сонундан
йарадыъылыьа
эялдийиндян
Анарын няср
дилиня
демократизм
еля илкиндян
щаким
кясилди.
Беляликля,
«дювр//заман//жанр//тякамцл»
параллели
няср дилиндя
габарыглашды.
Нятиъядя
Анарын няср
дили дювря уйьунлуг,
зювгя
уйьунлуг,
мятня
уйьунлуг, мязмуна
уйьунлугла
йцклянди. Бу уйьунлуглар
ися
юзцнямяхсус
бичим,
юзцнямяхсус
дейим,
юзцнямяхсус
интонасийа,
юзцнямяхсус
цслуб тяляб
етди. Бу тялябляр
ися Анарын
няср дилиндя
юдянди. Бу, азад
дил
типолоэийасы,
сюзцн ясил
мянасында демократизм
иди. Бу
демократизмин
ян йцксяк
зирвясини ися
зийалы
Анарын
интеллектуал
сявиййяси фятщ
едя билди.
Севиндириъидир
ки, мцяллиф
айры-айры
няср
ясярляринин
дилини
тящлил
едя-едя буну
дуйур, фактик
дил
нцмуняляри
тягдим едир
вя
ашкарладыгларына
сюйкяняряк
мящз Анара
мяхсус дил
елементляринин
тясдигини
вермяйи
баъарыр.
Анарын няср
ясярляриня мцхтялиф
аспектдян
йанашма
тярзи
мцяллифя
щямин
ясярлярин
дилиндя апарыъы
мейарлары,
апарыъы
цслублары
габарыглашдырмаг цчцн
бир тядгигат
мцщити йарадыр.
Вя
тядгигатчы
«бир-бирини
тякрар
етмяйян
мцхтялиф
сяпэили няср
ясярлярини
еля мцхтялиф
сяпэили дил-цслуб
кейфиййятляри
мцшайят едир»
гянаятиня
эялир.
«Дантенин
йубилейи» вя
«Маъал» повестляриндя
психоложи-аналитик
цслуб апарыъыдырса,
«Бешмяртябяли
евин алтынъы
мяртябяси»
адлы ясяриндя
лирик-романтик
цслуб
цстцнлцк тяшкил
едир. «Молла
Нясряддин-66»
силсилясиня
дахил олан
щекайялярдя
ися эцълц
дил-цслуб мянбяляриндян
эялян
сярраст
сатира дили юн
плана
чякилир.
Бурадакы дил
охшарлыьы,
манера
чевиклийи,
фикир, еляъя
дя сюз вя
ифадя ойуну,
интонасийа
ейнилийи
Мирзя Ъялили,
бцтювлцкдя
Молла
Нясряддинчиляри
хатырладыр.
Мцяллифин бцтцн
бу ачыгламалары
Анарын
психоложи
мящарятини
цзя чыхарыр.
Сцрреалист
нотларын
Анарын няср
дилиня щопмасы
да
мцяллифин
диггятиндян
кянарда
галмыр. Одур
ки, илк юнъя
бу елементлярин
ахын мянбяйини
мцяййянляшдирир.
«Ялагя»
повестинин
тящлили иля
Анарын
сцрреалист
цслуба ня
гядяр йахын олдуьуну,
«Отел
отаьы»нда ися
артыг бу
цслубун кейфиййят
щяддиня
чатдыьыны
ортайа гойур.
Анарын
няср
ясярляриня
хас заман
анлайышы,
лирик
дараматизм,
дил емосионаллыьы,
ритм
мцряккяблийи,
психоложи
параллелизм,
дахили
мязмун
эенишлийи,
сятиралты
ейщам … вя с.
тядгигатчынын сечдийи
фактик дил
нцмуняляри
иля
тягдиматында
тясдиглянир.
II
бюлцмдя
мцяллиф бизи
драматург
Анарла цз-цзя
гойур. «Сизи
дейиб эялмишям»,
«Адамын
адамы»,
«Шящярин йай
эцнляри»,
«Сящра йухулары»
вя с. кими
пйесляри,
ссенариляри
тядгигат
обйекти кими
эютцрцлцр.
Мцяллифин фикринъя,
Анарын
драматурэийа
дилиндя мцасирлик,
лиризм, йахуд
романтика,
публисистиклик-сянядлилик,
символиклик
вя с. яксярян
цзви вящдят
щалында
чыхыш едир.
Бу ясярлярин
щамысынын
мяркязиндя
инсан
проблеми
дурур. Анарын
драматуржи
дилинин
истяр
лексик-грамматик,
истярся дя
фонетик
сявиййядя хялгиляшмяси
гейдя алыныр.
Ъанлы
данышыг елементляри
драм
ясярляринин
дилиня ахын едир.
Бу ися юз
нювбясиндя,
тябии ки,
дилин кейфиййятиня
тясир едир.
Артыг
кцтлявиляшян
бу хялги
елементлярин
дифференсиаллашмасы
да
мцяллифин
эюзцндян
йайынмыр. Бу
дифференсиаллашмада
персонажларын
дили юн плана
чякилир вя о,
мцхтялиф мцраъият
формалары,
вулгар
ифадяляр,
гарьышлар,
йалварышлар,
щямчинин
халг данышыг
дилиндя артыг
гярарлашан
яъняби
лексик ващидлярля
тянзимлянир.
Бу ися Анарын
драматурэийа
дилинин
сярбястлийиня,
демокраиклийиня,
мцасирлийиня…
дялалят едир.
Фярдиляшдирмя,
типикляшдирмя
Анарын драм
ясярляринин
ана хяттини
тяшкил едир.
Мящз буна
ряьмян
персонажларын
дахили
драматизминин
эцълцлцйц
юзцнц
тязащцр
етдирир.
Мцяллиф буну
эяряйинъя,
щям дя
ящатяли
шякилдя ача
билир.
Анарын
драм
ясярляриндяки
образларын
щяр бири
нясрдяки
сурятлярля,
демяк олар
ки,
еквивалентлик
тяшкил едир.
Амма драм
ясярляриндяки
бир
еквивалентлик
дя диггяти
чякир. Бу, щяр
бир
персонажын
щяйат
фялсяфяси вя
персонажын
дилидир. Бу
гошалашма
Анарын
драматик вя
сатирик
гящряманларынын
дил
мцгайисяляриндя
даща айдын
нязяря
чарпыр.
Мцяллифин
нюгтейи-нязяри
белядир ки,
щяр ики
«ъябщя»
нормал ядяби
дилдя данышырлар.
Лакин
сатирик
гящряманларын
дилиндя
мцасир лцьят
тяркиби даща
фяалдыр. Цмумиййятля,
бу драм
ясярляриндяки
щяр бир образы
щямин образа
мяхсус дил
мцшайят едир.
Вя еля бу дил дя
образы
мцяййянляшдирир,
онун фикир
дцнйасыны,
мянявиййатыны,
щяйата
мцнасибятини
ачыглайыр.
Демяли,
Анарын драматурэийа
дилиндя щям
юз щяйат
фялсяфяси, щям
дя
юзцнямяхсус
дили иля йени
фярд-тип образы гябул
едилир.
Бир
ъящят дя бизи
гане едир ки,
мцгайисяйя
ъялб олунан образларын
сечими вя дил
мцгайисяляри
йериндядир.
«Шящярин йай
эцнляри»ндя:
Аьаряфи –
Фируз
Шамхал
– Гийас
Диларя
– Гийас
Бящрам
Зейналлы-Шамхал;
«Тящминя
вя Заур»да:
Тящминя –
Заур;
«Кечян
илин сон
эеъяси»ндя:
Рцстям –
Сцлейман вя
с.
ъцтлцклярин
дил
мцгайисяляри
мцяллифин
мянтиги
фикир
йцкцнцн
тясдигляйиъиси
бахымындан
уьурлудур.
«Гям
пянъяряси»
телепйеси вя
«Дядя Горгуд»
кинодастанынын
дил мцгайисяляри
ися Анарын
дилинин бир
тяряфдян
Горгуд
дилиня, диэяр
тяряфдян ися
Мирзя Ъялил дилиня
уйьунлашдыьыны
ашкарлайыр.
«Дядя Горгуд»
дастанлары
иля «Дядя
Горгуд»
кинодастанынын
уйьун
щиссяляринин
мцгайисяйя
ъялб
олунмасы да
йериня дцшцр.
Мювзу вя дил
уйьунлуьунун
шащиди
олуруг. Беляликля,
мцяллиф «Анарын
драмларында
Горгуд дили
иля Мирзя
Ъялил дили
чуьлашыр»
гянаятиня
эялир.
Халг
сатирик
тяфяккцрцнцн
мящсулу олан
сюз вя
ифадялярин
сечими
сайясиндя
биз «Адамын
адамы»
пйесиндя
мцасир дюврцн
сатирик
ифадя
потенсиалынын
реаллыьы иля
таныш олуруг.
Халг данышыг
дилинин
тяркиби олан
фразеолоэизмлярин
гейдя алынмасы
вя тягдими дя
бизи разы
салыр. Сонда
фикирлярини
цмумиляшдирян
мцяллиф Анарын
драматурэийа
дилинин щям
романтик-експрессив,
щям реалист-публисистик,
щям дя
символик-сцрреалист
материалла
зянэин
олдуьу
нятиъясиня
эялир.
Ясярдя насир
Анар –
драматург
Анар – публисист
Анар цз-цзя
дайаныр. Бязи
тядгигатчыларын
фикриня
гаршы чыхан
диссертант щяр
цч Анары
паралелляшдирир
вя беляликля,
чох доьру
олараг
публисист
Анарын насир
вя драматург
Анардан
цстцнлцйц
фикрини
гябул елямир.
Беля ки,
Анарларын
щеч бири
диэяриня галиб
эяля билмир.
Щяля цстялик
бу сырайа
философ Анар
да гошулур.
Ясярдя
реаллыгдан
доьан бир
фикир дя
эюстярилир
ки, 60-ъы иллярдян
Азярбайъан
иътимаи-сийаси
фикриндя
эедян демократикляшмя
просеси
публисистик
дилин имканларынын
эенишлянмясиня
тякан верди.
Анарын
публисистиклик
фяалиййяти
дя еля бу
дюврдян
башланды вя
«60-ъылар»ла мцгайисядя
публисистикайа
интенсив
баьлылыьы
иля сечилди.
Лакин Анарын
публисистик
дилиндя дя
дифференсиаллашма
юзцнц
тязащцр
етдирди. Бу
тязащцрц
мцяллиф:
а)
«бядии
публисистик
дил; б)елми
публисистик
дил; в)сийаси
публисистик
дил»
башлыглары алтында
тягдим
едир.
Мцяллиф щяр бир
публисистик
ясяря айрыъа
нязяр салыр
вя
нятиъялярини
верир. Анарын
публисистик
ясярляриндя
кечидляр, юзц
дя чевик
кечидляр
диггятдян
йайынмыр.
Бядии
публисистикада
бядииликля
публисистиклик
нювбяляшир.
Эащ
публисистиклик
бядиилийя,
эащ бядиилик
публисистикайа
кечир. Елми
публисистикада
ися
мцяллифин
тящлил
тяърцбясинин
йекуну кими,
терминоложи
лексиканын,
елмилийи
шяртляндирян
ситатларын,
елми дяйяря
малик мцшащидя
вя
тясяввцрлярин
боллуьуну
эюрцрцк. Вя
яксяр
щалларда
бядиилийин
елмилийя табечилийи
факты
гаршысында
галырыг.
Цмумян бу
ясярляри,
щягигятян
дя,
публисистик
тяфяккцрцн
мящсулу кими
гябул едирик.
Сийаси
публисистик
ясярляриндя
ися сийси
мязмунлу
терминляр
явязиня ади
мяишят сюзляриня
сийаси
мязмун
верилмяси
принсипи иля
гаршылашырыг.
Ясярдяки тядгигдян
мялум олур
ки, йени
лексик-фразеоложи
вя синтактик
материал
мянимсянилмир,
садяъя
олараг буна
гядярки дил материалындан
сийаси
публисистик
йюндя истифадя
едилир.
Цмумиляшдирмяляр
апаран мцяллиф буну
тябии вя
мягбул сайыр.
Бцтцн
ясяр бойу
мцяллифин
елми
материаллардан
йарадыъы вя
сямяряли
шякилдя
истифадясинин
шащиди
олуруг.
Мювъуд елми
ядябиййата
вя
тядгигатчы
фикриня тянгиди
йанашманын
тязащцрцнц
эюрцрцк. Сечилмиш
мятнляри
дуймаг,
мятлябляри ашкарламаг
онун эюзял
бир
ядябиййатчы
олмаьындан,
щяр бир хырда
дил фактына ясил
дилчи
интусийасы
иля
йанашмасы
ися онун
артыг бир
дилчи алим
кими
йетишмясиндян
хябяр верир.
Мцяллифин
иряли
сцрдцйц,
демяк олар
ки, бцтцн
фикирляри
бол-бол
мисалларла
мцшайят олунур
вя тягдим
етмяк
истядийи
мятляблярля
цст-цстя
дцшцр, онун фикирляринин
тясдигляйиъисиня
чеврилир.
Апардыьы бцтцн
тящлилляр,
цмумиляшдирмяляр,
эялдийи
нятиъяляр
елмилийи иля
сечилир вя
бизи гане
едир.
Фикирляри
ачыг галмыр.
Елми дцшцнъяляриндя
йарымчыглыг
эюрмцрцк.
«Анаын дили» адлы
мювзунун
елми тящлили
гянаятляндириъидир
вя
йетяринъядир.
Йцксяк
елми
нятиъяляри
иля диггят
чякян бу ясяр
мцяллифин
наилиййятидир.
Амма щяр бир
дяйярли ишдя
дя
мцбащисяли
мягамлар вар.
Бу бахымдан
тювсийя
характерли
бязи фикирляримизи
дя тягдим
етмяйи
мягсядяуйьун
щесаб едирик:
Мцяллиф 30-ъу иллярдян
сонра дилдя
демократизмин
зяифлямясиндян
сющбят ачыр.
Вя «бу
демократизми
мящз «60-ъылар»
гайтардылар»
фикрини
иряли сцрцр.
Бу фикирля
разылашмаг
олмур. Чцнки
40-ъы иллярдя
зяифлямиш
демократизм
50-ъи иллярдя
сянят
аляминя
гядям гойан
50-ъи илляр ядяби
няслинин
фяалиййяти
сащясиндя
йенидян
дирчялир вя
бу онилликдя
демокатизм мящз
ъанлы
данышыг
дилиня доьру
мейлля мцшайят
олунур.
Апарыъылыг
шердя олса
да, бу просес
шерри дя,
нясри дя
ящатя едир.
Садяъя олараг,
30-ъу иллярдя
гейдя алынан
40-ъы иллярдя
зяифляйян,
50-ъи иллярдя
ися артыг юз
ахарына
дцшян о
демократизми
«60-ъылар» даща
да дирчялтдиляр,
дилдяки о
ахары даща да
эцъляндирдиляр,
десяк
даща
дцзэцн олар.
Бцтцн
ясяр бойу
Анары «60-ъылар»
контекстиндян
тягдим едян
мцяллиф II
бюлмядя бу контекстдян
узаглашыр.
Мювзу
конкрет олса
да, щяр бир
конкретлик
цмуминин
ящатясиндян чыханда
даща реал
нятиъяляр
ялдя едилир.
Йахшы оларды
ки, бу
бюлмядя дя
Анарын
юзцнямяхсулуьу,
Анарын дил
новаторлуьу
еля щямин
контекстдян
гейдя
алынайды.
Бцтцн
бунлар ясярин елми
дяйярини
ашаьы
салаъаг ирадлар
дейил.
«Анарын дили»
адлы
елми-тядгигат
ясяри бцтцн
тялябляря
ъаваб верир.
Бу типли
ясярляря
ещтийаъ
дуйдуьумуз
бир дюврдя
«Анарын дили»
адлы бир
монументал
ясярин мейдана
чыхмасыны
дилчилик
елмимизин
уьуру кими гиймятляндиририк.
РЕЗЮМЕ
В статье
объектом
сравнительного
исследования
являются
язык прозаических,
публицистических
и драматических
произведений
Анара. В
конце статьи
приводятся
полученные
научные
заключения.
SUMMARY
In the article as the object of comparative
research are languages of prosaic, publicist and drama products of Anar. In the
end of the article the received scientific conclusions are resulted.
Açar sözlər:
nəsr dili, publisistik dil, dramaturgiya dili, ədəbi nəsil,
dil fərdiliyi, tipikləşdirmə, dil novatorluğu.
Ключевые
слова: язык
прозы, язык
публицистики,
язык драматургии,
литературное
поколение, языковая
дифференциация,
типизация,
языковое новаторство.
Key words: prose language, publicist
language, dramatic art language, literary generation, language
differentiation, typification, language innovation.
Бибатпа
Амирхановна Кошимова
Доцент
КГУТиИ
им.Ш.Есенова г.Актау,
Казахстан
КОНЦЕПТ КАСПИЙ В
ХУДОЖЕСТВЕННОМ
ДИСКУРСЕ
Концепт
употребляется
вместе со
словами, обозначающими
толкования и
понятия, знания,
ассоциации,
настроения
волнения. Он
превращается
в эмоции,
симпатии и
антипатии и
даже в
предмет различных
взглядов [1, 28 б.].
О
превращении
топонима Каспий
в
современном
концептуальном
сознании в
стержневое
понятие
доктор
филологических
наук
К.Рысберген
говорил: «Можно
сказать
следующее
о
характере
информации, связанной
с известными
многим
историческими
названиями.
Например,
контингент
адресной,
этнокультурной
информации
топонимов с
затемненной,
неясной
этимологией,
таких как
Каспийское
море, гора
Алтай, гора
Казыгурт, в
современном
международном
пространстве
высок и
актуален.
Контингент
Каспийского
моря в
экономическом
дискурсе
современного
Казахстана
по
определенным
причинам
особенно
высок. Виды
информации,
кроме
адресной в
его концептуальной
структуре,
рядовому
пользователю
языка
остаются
скрытыми, то
есть их топонимический
код остается
нераскрытым.
Объективная
информация
(историческая,
языковая,
лингвокультурная)
может
обновляться только
посредством
специальных
исследований.
Например,
этимология
названия
Каспий
сложна, в
памятниках
письменности
встречаются
десятки
исторических
названий. Можно
сказать, что
информация о
том, когда и с
какого языка
они были
заимствованы,
сколько
времени они
служат,
является
скрытыми
историко-языковыми
сведениями,
находящимися
в компетенции
лишь
специалистов
языковедов,
поэтому они
составляют
систему
знаний с пониженной
активностью» [2, 31б.].
Лексическое
значение
концепта
Каспий –
заключается
в названии замкнутого
моря на
территории
республик
Казахстан,
Россия,
Туркменистан,
Азербайджан
и государства
Иран.
Каспийское
море – самое крупное
соленое
озеро на
планете
Земля. Его длина
составляет
«В
элементах
сигнификативного
значения содержится
субъективная
информация,
принятая
через
восприятие,
творческий
плод
человеческой
мысли, жизненный
опыт,
элементы
миропознания» [4].
В
своей
докторской
диссертации
К.Рысберген
показал
фреймовскую
структуру
концепта
Каспий.
Ученый
говорит:
«Основной
фреймовский
конструкт в
стержне
этого
концепта
связан с его
локализацией
(расположением)
в качестве
физико-географической
цели на
поверхности
земли. Фреймы
«флора», «фауна»
актуализируются
в субфреймах
и слоттах; к
примеру, если
в фрейм
«фауна»
концепта
«Каспийское
море» включены
названия
видов рыб,
таких как осетрина,
тюлень и др.
морские
животные, то
в состав его
субфрейма
входит «икра»
и др.» [2, 163 б.] Также:
«Если
разобрать
отдельно концепт
«Каспийское
море», то в его
исторических
слоях необходимо
широко
рассматривать
информацию о
том, что по
письменным сведениям
с давних
времен он
имеет свыше 70 этимологий
(Хазар,
Хвалын,
Гиркан и др.) ... А
в периферическом
слое этого
концепта
необходимо
определить
его место в
современном политико-экономическом
дискурсе.
Поскольку вокруг
него
сталкиваются
государственные,
макроэкономические
интересы
нескольких
стран. В
ассоциативном
диапазоне
концепта
«Каспий» в
политико-экономическом
дискурсе
актуализируются
фреймы
«нефть»,
«производство
осетровой
рыбы»,
«экология» [2, 163 б.].
В
когнитивном
направлении
сознание
ислледователей,
обычно, направлено
на
разграничение
разницы
между двумя
большими
понятиями,
такими, как
категория и
концепт. Так
как часто
встречаются
такие
ситуации,
когда не
знаешь, куда
необходимо
отнести
опорные
понятия, в
частности
образованные
от абстрактных
понятий, к
категории, к
концепту или к
понятию.
Вообще
чувственные
образы, гештальды,
понятия,
фреймы,
схемы,
скрипты
являются
типами
концепта.
Именно через
определенный
такой тип
можно
разгядеть
концепт. Наиболее
важную роль
среди них для
языковедов
играют
чувственные
образы и
фреймы. Поскольку
чувственные
образы и
фреймы
даются в сравнении
с образами,
не имеющими
аналогов в материальном
мире. Если
концепт
объединяет
разные
категории, то
категория
собирает во
едино
однородные
концепты.
Так, например,
концепт
МАНГИСТАУ
собирает в
сферу одного
концепта
названия
АКТАУ и
КАСПИЙ,
относящиеся
к двум разным
категориям,
таким как
море и город.
Здесь общая
коннотация
является
оценивающим
признаком,
образованным
благодаря
особому эмоциональному
отношению
субъекта к
родной земле.
В
своей
кандидатской
диссертации
на тему «Особенности
вербализации
концептных
структур в
поэтическом
тексте» (по
поэзии М.Макатаева)
Амирбекова
Айгуль
впервые в
казахском
языкознании
объясняет
типы
концептов,
анализирует
особенности
вербализации
опорных
понятий в стихах
М.Макатаева [5, 20
б.]. Так как
справочные
пояснения, которые
исследователь
дает
терминам
когнитивного
языкознания,
по сравнению
с другими
исследованиями,
являются
более ясными
и четкими,
позвольте
заметить, что
использованные
в работе
термины мы воспринимаем
именно в этом
контексте: «В
когнитивном
языкознании
в качестве
средства восприятия
и обработки
новой
информации используются
следующие
термины:
Фреймы
(стереотипные
ситуации и
сценарии);
Концепты
(совокупность
в мыслях
разносторонних
знаний, которые
изображаются
посредством
языка);
Гештальд
(целостное
изображение
допонятийных
фрагментов
мира)».
Вместе
с тем
А.Амирбекова
говорит: «Каждая
сема,
знакомящая с
миром,
изображается
в сознании
через ситуации
и образы,
переложенные
на такой фон,
как фрейм,
сценарий,
мыслительное
изображение,
схему. В
зависимости
от
мастерства
личности или
общества в
объективизации
концепта языковыми
средствами
концепты
условно можно
разделить на
концепты,
объективизированные
в эстетико-художественном
понятии и
концепты,
объективизированные
в
логико-позитивном
понятии. В
теории
концепта
считаются важными
концепты,
объективизированные
в
эстетико-художественном
понятии.
Концепты,
объективизированные
в
эстетико-художественном
понятии
всегда
индивидуальны.
Закон и
ограничения
логического
мышления
здесь не
сохраняются.
Концептам,
объективизированным
в логическом
понятии присущи
общечеловеческие,
социальные
идеи» [5, 23 б.].
Только
здесь мы
расходимся
во мнениях с
исследователем.
По нашему
мнению, концепты,
объективизированные
в логико-позитивном
понятии, кажутся
другим
значением
такой
ментальной структуры,
как
обобщение
человеком
однородных
вещей и
явлений по
обобщающим,
общим
признакам.
Наличие
различных репрезентаций,
образованных
через язык, в
логико-позитивном
понятии не обязательно.
Мы бы назвали
этот процесс
не концептуализацией,
а
категоризацией,
то есть объединением
в категорию
вещей и
явлений с общими
признаками.
Тогда
усложнение
ментальной
структуры
идет от
концепта к
категории.
Категория
создает
группу из
гомогенных
концептов.
Концепт
создает
группу из гетерогенного
«большинства». Концепты
переходят в
категории с
повышением
столбца от
конкретности
к
абстрактности
[6, 3 б.].
Тогда
концепты,
объективизированные
в эстетико-художественном
понятии,
после полной
репрезентации
образов, воспринятых
в мире языка
конкретными
чувственными
ощущениями,
превращаются
в сознании
языкового
коллектива в
абстрактные
понятия и
концентрируются
вокруг
однородных
опорных
понятий.
Таким образом,
концепт
переходит в
категорию.
Поэтому мы
считаем
правильным и
в других
исследованиях,
и в своем
исследовании
затронуть тему
концептов,
объективизированных
в эстетико-художественном
понятии.
КАСПИЙ
►ЛЕЧЕНИЕ:
Теңізді
бойлап бір
жүріп өтсең
кешқұрым,
Етпейсің
қажет
дәрінің,
емнің
ешбірін.
Не
нужно
никаких
лекарств,
лечений,
Достаточно
лишь
пройтись
вечеров
вдоль побережья
моря (И.Исаев)
–
чертежная
форма, схема.
КАСПИЙ
►ЧЕЛОВЕК:
Сәлем
Каспий, Сәлем
саған
Алатаудың
шыңынан.
Сенің
жойқын
құдіретіңе
бас идім.
Сен
маңғазсың
кең дүниедей
көсілген.
Күн
батады, күн
шығады
төсіңнен,
О,
қарт Каспий
тұршы
орныңнан
құшайын
Теңіз
ұйқыда
түлектері
ояу.
Привет,
Каспий,
Привет тебе с
вершин
Алатау.
Я
преклоняюсь
пред твоими
сокрушительными
качествами.
Ты
величавый,
как
просторный
мир.
Солнце
заходит,
солнце
восходит на
твоей груди.
О,
старец
Каспий,
встань, я
обниму тебя.
Море
спит,
выпускники
его
бодрствуют.
(Б.Абдразаков)
– фрейм.
КАСПИЙ
►МУЗА:
О,
Каспий, маған
шабыт бер!
(Жатқаным
жоқ бұл
өмірден
қалыс қап,
Кейбір
жайттар
жейді жанды
жаныштап.
Алыс
бәрі
ағайыным,
туған жер,
Жырымнан
да барамын
мен алыстап,
Жыр
ордасы
қайдасың сен
жетейін,
Сенсіз
менің
көншімейді
көкейім.
Меңдуана
жеген жандай
жүрмін мен,
Қандыра
алмай лағыл
жырдың жете
иін.
Жауһар
өлең өмірімді
дәріптер,
Еңбек
етем жыр
жолында ағып
тер.
Тұрақтадым
құшағыңа мен
сенің,
Қасиеті
Маңғыстаудың,
шабыт бер.
Көкірегіне
от үрлеген
талайдың,
Махамбеттің
жыры маған ақ
айдын.
Рух
берші
өрнектеуге
батыл сөз,
Абыл
ата Ақберені
Адайдың.
Босағасы
басқа дала,
басқа үйдің,
Тұрақтаған
мекеніме
басты идім.
Жыр
еліне алыс
сапар шектім
мен,
Шабыт алып
толқынынан
Каспийдің)
О,
Каспий
вдохнови
меня!
(Я не
нахожусь в
стороне от
этой жизни,
Некоторые
вещи берут за
душу.
Все
далеко:
родня, родная
земля
И от
супруга
отдаляюсь я,
Где
ты, центр
поэмы, я хочу
добраться до
тебя,
Без
тебя моей
душе не петь
Я хожу
словно
беленов
объелась,
Не в
силах
утолить
жажду
рубиновой
поэмы.
Мои
стихи жизни
тетрадь,
В
которой я
тружусь, пишу
стихи.
Остановилась
я в объятиях
твоих,
Священный
Мангистау,
дай
вдохновенье
мне.
Ты
разжигал
огонь в груди
у многих,
Поэмы
Махамбета
для меня
белая гладь.
Дай
дух мне,
чтобы
разукрасить
смелое слово,
Абыл
Ата, Белая
броня рода
Адай
Порог
другой степи,
другого дома
Я
преклоняюсь
перед землей,
в которой я
осела.
Я
отправилась
в дальний
путь в страну
поэмы,
Вдохновляясь
волнами
Каспия). (Қарашаш
Тоқсанбай).
Это –
ситуативная
форма
(сценарий):
Человек,
отдалившийся
от вдохновляющей
его земли –
хочет вновь
вдохновиться
поездкой на
родную землю
– после
поездки
возвращается
вдохновленный.
КАСПИЙ
►ЦЕНТР
РЫБОЛОВСТВА
Каспийдің
бойын
жайлаған
Балығын
қойдай
айдаған
Бақытты
елдің баласы
Ты сын
счастливого
народа,
Проходя
вдоль
побережья
Каспия,
Ты
перегоняешь
рыб, как
стадо овец.
(Сәттіғұл
Жанғабылұлы)
– фрейм. В
традиционных
изображениях
языкового
сознания
словосочетание
перегонять
людей как
стадо овец и
перегонять
как стадо овец
показывают
негативные
взаимоотношения.
В данном же
словосочетании
перегонять
рыбу как
стадо овец
показано
превращение
рыбы в богатство,
в
благосостояние.
Біздің
Каспий
ерлері
Балықты
қойдай бағып
жүр,
Телегей
түпсіз
теңіздің
Қолқасына
қол салып
Тереңіне
барып жүр,
Кеңінен
төгіп
кестесін
Шөпшегін
жиі қағып жүр
Тюленді
тайдай
тулатып
Мойнына
арқан тағып
жүр...
Мужчины
нашего
Каспия
Пасут
рыбу как
овец.
В
глубокое
бездонное
горло моря
Они
засовывают
свои руки.
Часто
похлопывают
по плечу
внуков,
И как
жеребцов
Запрягают
арканами
тюленей...
(Сәттіғұл Жанғабылұлы),
1939 год. В
мыслительном
изображении
теперь рыбы
пасутся как
овцы, тюлени
убегают от
того, чтобы
его как
жеребцов не
запрягали
арканами. И
все же
Каспийдің
айтсам
көлемін,
Үш жүз
құлаш
тереңнен.
Ерлерім
түбін сүзіп
жүр,
Балығын
қойдай тізіп
жүр.
Если
говорить об
объеме
Каспия,
Из
глубины в 300
размахов
Мужчины
просеивают
дно,
Собирая
рыбу как
овец.
(Сәттіғұл
Жанғабылұлы)
Мынау
біздің
Каспийдің
Сары
алтындай
сапалы
Әрбір
түрлі ішінен
Балығы
қайнап
өреді
Вскипая,
из
качественного,
как
желтое
золото,
нашего
Каспия
выливается
разная рыба.
(Сәттіғұл
Жанғабылұлы),
1960 год.
Байлығы
қайнап
тасыған,
Азаймайтын
асылан
Каспийдің
жақын
жағасы
Нескончаемое
богатство
Выкипает
и выливается
Из
Каспия на
берег.
(Сәттіғұл
Жанғабылұлы),
1963 год. – схема.
Рыба пасется
– кипит –
выливается.
Название
КАСПИЙ в
последней
коннотации изображено
как центр
нескончаемого
богатства,
центр
благосостояния.
Но в
современной
поэтике есть
оппозиционные
понятия, связанные
с этим
названием.
КАСПИЙ
►ТРАГЕДИЯ
Дәуірлер
дүмпуінен
аман келген,
Қарт
Каспий не құқайға
шамаң келген.
Көрмеп
ем мұндай
қайғы
шеккеніңді.
Ен
тағып
айдынына
Каспий деген
Ешкімге
сақтан басқа
билетпеген.
Қазақтың
маңдайына
бақ мекен
ғой.
Бағың
болған көк
теңіз сорың
болар.
Благополучно
добравшийся
к нам через
эпохи,
Старец
Каспий, ты
многое
пережил.
Никогда
не видел я,
чтобы ты так
страдал.
Поставив
метку на
простор под
названием Каспий,
Не
подчинялся
никому, кроме
саков.
Ты
земля
обетованная
для казахов.
Ставшее
счастьем,
синее море,
может стать и
несчастьем
(Ғ.Әріп)
Қайдан
туды апырай басыма
күн.
Қарт
Каспийге
қатерлі
төнді қауіп,
Ей
адамзат
қалай мен
жасырамын.
Қызыл
балық, ит
балық, қара
балық,
Құрбаны
боп кетпегей
қара майдың
Откуда
навалились
эти беды на
наши головы.
Над
старцем
Каспием
навалилась
опасность,
Эй,
человечество,
как могу
скрывать я
это.
Красная
рыба, тюлень,
черная рыба,
Не
станьте
жертвой
черного
масла (Ғ.Әріп).
В
изображении
предыдущего
автора
концепт
Каспий
вызывает
гордость
изобилием
рыбы,
тюленей,
формирует
позитивное
воздействие.
А последний
автор сетует о
том, чтобы
бағың болған
көк теңіз,
қазақтың
маңдайына
бақ мекен
сорың болар
(синее море,
ставшее
счастьем для
казахов,
может стать
бедой для
него). Он
желает, чтобы
море Қара
майдың
құрбаны
болып
кетпегей (не
стало жертвой
черного
масла).
Поскольку
«жер-жаһанның
біле білсек
ертеңі
тапсырылған
эстафета тірегі»
(будущее всей
земли –
переданная
эстафета) (Ғ.Әріп).
Современное
трагическое
состояние
Каспия,
влияющее на
сознание высоко
эмоциональных
личностей,
конкретизируется
следующими
исследовательскими
сведениями:
«Необходимо
остановить
непрерывное
истребление
сельди,
кильки и
другой
мелкой рыбы.
Необходимо
прекратить
геофизические
взрывы и
раскопочные
работы в
связи с отсутствием
качественного
бурильного
оборудования.
7
регионов на
берегу
Каспия уже
ушло под воду,
еще 28
находятся в
такой же
опасности. 11
из них –
месторождения
с запасами в 5
млн тонн нефти.
Новую
опасность
представляет
Мангышлакский
атомно-энергетический
комбинат рядом
с Актау.
Загрязненность
моря
составляет 4-6
ПДК [3, 12 б], а в
регионе Азербайджана
10-16. В период
1983-1989гг.
количество
осетровых уменьшилось
на 7 млн. У
Каспия есть
возможность
самоочищения,
нужно лишь не
мешать этому.
Ежегодно
через реки в
море
вливается 2,5 тонны
тяжелых
металлов и 62-146
тысяч тонн
нефтепродуктов.
Со стороны
Баку в море
выбрасывается
300 млн куб.метров
вредных
веществ.
Каспий
превратился в
место, куда
выливаются
грязная и
водопроводная
вода. По
сравнению с
экологическими
проблемами
Каспия
состояние
Арала намного
лучше. Каспий
постепенно
превращается
в кризисный
регион. Он
может стать
очагом тяжб между
многими
странами» [7, 71
б.].
Таким
образом, мы
делаем вывод
о том, что «старец
Каспий» –
выражает
отношение между
прошлым и
настоящим,
между
традициями и
новшеством,
между
благоприятным
и неблагоприятным
данным богом
уделом и бессовестным
отношением к
этому уделу,
то есть топоним
с
оппозиционными
отношениями
превращен в
микроконцепт,
дополняющий
концепт
МАНГИСТАУ.
ИСПОЛЬЗОВАННАЯ
ЛИТЕРАТУРА:
1. Маслова
В.А. Введение
в
когнитивную
лингвистику.
– М.: Флинта:
Наука,
2004, – 296 с.
2.
Рысберген Қ.
Қазақ
топонимиясының
лингвокогнитивтік
және
этномәдени негіздері:
филол. ғыл.
докт. ...дис. – Алматы, 2010. – 262 б.
3.
Маңғыстау
энциклопедиясы.
– Алматы:
Атамұра, 1997, – 384 б.
4. Оразов М.
Қазақ тілінің
семантикасы.
– Алматы:
Рауан, 1991. – 216 б.
5.
Әмірбекова А.
Концептілік
құрылымдардың
поэтикалық
мәтіндегі
вербалдану
ерекшелігі.
(М. Мақатаев
поэзиясы
бойынша): филол.
ғыл.
докт. ...дис. – Алматы,
2005, – 131 б.
6.
Шафиков С.Г.
Категории и
концепты в
лингвистике
// Вопросы языкознания,
2007, №2. С. 3–18.
7.
Аманниязов
К.Н.
Каспийское
море. – Алматы:
Қазақ
университеті,
1999 – 111с.
8.
Сәттіғұл
Жанғабылұлы.
Аманат: өлең
толғаулар,
жыр
дастандар. –
Алматы:
Ер-Дәулет, 1996 – 386 б.
9.
Әріп Ғ.
Цунами // Маңғыстау.
17.16.2006.
Резюме
В
статье
говорится о
превращении
топонима
Каспий в
современном
концептуальном
сознании в
микроконцепт,
дополняющий
концепт
Мангистау.
Рецензент:
проф.Т.И.Гаджиев
Насирага
Шахмурад
оглы Мамедов
СЕМАНТИКА
ГЛАГОЛА И
АКТУАЛЬНОЕ
ЧЛЕНЕНИЕ
ПРЕДЛОЖЕНИЯ
Актуальное
членение
предложения,
т.е. деление
предложения
на исходную
информацию
данное, (тему)
и новое, что
неизвестно
слушателю (рему),
является
одной из
главных
задач коммуникативного
синтаксиса (1;2).
При этом
исключительно
важная роль
принадлежит
глаголу, так
как он
«является
конструктивным
ядром
высказывания,
организующим
центром
предложения»
(3, с.55). В русском
языке основным
признаком
актуализации
семантики глагола
и всего
высказывания
в целом
являются вид,
видовые
формы и
значения
глагола (4;5), о чем
и пойдет речь
в данной
статье.
Как
известно,
форму
совершенного
вида (СВ) в
русском
языке имеют
лишь те
глаголы, в
значении
которых
содержится
компонент
«предельности
действия», т.е.
начала (или
конца) какого-то
состояния:
так, прийти
означает «начать
находиться
где-л.», уйти =
«перестать
находиться»,
приобрести =
«начать
иметь»,
потерять =
«Перестать
иметь», создать=
«сделать так,
чтобы нечто
начало
существовать»,
уничтожить=
«сделать так,
чтобы нечто
перестало
существовать»
и т.д.
Подчеркнем,
что «начинательность»
является
компонентом
лексического
значения
слова, т.е. она
присутствует
в содержании
предельного
глагола и в
форме
несовершенного
вида (НВ) и
лишь как-то
здесь
затушевана.
Естественно,
что у глаголов
непредельных
(не
содержащих
компонент
«начало /
конец
состояния»)
типа спать,
сидеть,
стоять,
ждать, жить,
работать,
любить не
может быть и
чисто
грамматической
(парной)
формы совершенного
вида.
Рассмотрим
семантику
противопоставленных
видовых
значений на
примере
чистовидовой
пары
строить-построить.
Предложение
Строишь ли
дом? означает:
«Производишь
ли ты
действия (с
целью, чтобы
в результате
этих
действий
возник дом)?.
«Здесь в
основную
модальную
рамку предложе-
ния (в рему)
попадает
компонент
«производить
действия»:
именно он
охватывается
вопросительной
модальностью
и соотносится
с настоящим
временем.
Второй же компонент
(«возникновение
дома»),
оказывается
вне ремы: он
не
охватывается
вопросительной
модальностью,
поскольку
содержит собственную
целевую
модальность
(«с целью,
чтобы
возник»), и не
относится к настоящему
времени
(возникновение
дома ожидается
в будущем).
Вследствие
такого акцентирования
процессного
компонента в
содержании
глагола
форма НВ
представляет
действие как
незаконченный,
длящийся процесс.
Иная
ситуация в
предложении
с глаголом СВ
Построил ли
ты дом?, которое
означает:
«Возник ли
дом (в
результате
произведенных
тобой действий)?».
Здесь
рематическим
оказывается
предельный
компонент
«возникновение
(=начало
существования)
объекта»:
именно он
охватывается
модальной
рамкой высказывания
(вопросительной)
и его
временной рамкой
(прошедшее
время).
Вследствие
такой акцентировки
компонента
«начало» в
значении глагола
действие
представлено
как завершенное,
достигшее
предела
(цели, результата
и т.д.). При этом
каузативный
компонент
«производит
действия с некоторой
целью»
несомненно
сохраняется
в значении
глагола в
форме СВ, однако
он стоит вне
основной
модальной
рамки.
Предложение
с глаголом НВ
в
общефактическом
значении
Строил ли ты
когда-нибудь дом?
означает
«Было ли
когда-либо
такое, [чтобы
ты строил
дом]?» или, что
то же, «Был ли в
прошлом
такой момент,
[когда бы (ты) совершал
действия с
целью, чтобы
возник дом]?». В
этом случае в
рему входит
сообщение о
наличии в
прошлом
какого-либо
момента, с
которым
соотносится
данное
действие. При
этом
собственно
глагольное
значение
целиком оказывается
вне ремы (и
имеет
диктальный
статус), в
результате
чего
предельный
компонент опять-таки
не
актуализуется;
однако здесь
нет и
актуализации
каузативного
компонента
(«совершать
действия…»),
как при
конкретно-процессном
(актуально-длительном)
значении НВ.
Отметим,
что различия
в
актуализации
компонентов
сохраняются
в видовой
паре и тогда,
когда глагол
целиком
входит в тему
(пресуппозицию)
высказывания.
Пресуппозиция
есть
некоторое
предшествующее
утверждение,
повторяемое
в данном
предложении,
и модальная
рамка этого
(прошлого) утверждения
также
охватывает
ту или иную
часть
глагольного
значения.
Так,
предложение
Кто строил
этот дом
включает
пресуппози- тивное
утверждение
«Некто строил
дом», в
котором
актуализован
каузативный
компонент;
предложение
Кто построил
этот дом?
включает пресуппозицию
«Некто
построил
этот дом», в
которой
утвердительная
модальность
охватывает
компонент «начало
существования
объекта».
Таким
образом, в
общем плане
для выбора
видовой
формы несущественно,
входит ли сам
глагол в
данном
предложении
в рему или в
тему целого
высказывания.
Однако
выражаемое
формой вида
«внутреннее»
актуальное
членение (в
пределах
значения
глагола) так
или иначе
взаимодействует
с «внешним» (с
членением на
тему и рему целого
высказывания),
что может
приводить к
некоторым
добавочным
семантическим
эффектам (6, с. 75).
Рассмотрим
эти эффекты
отдельно для
двух указанных
выше типов
актуального
членения высказывания:
1) предложения,
в которых
рема
представлена
самим сказуемым
(тип Было
ли..?-Да / Нет) и 2)
предложения,
в которых
рему образуют
другие члены
предложения
(тип Где? Что?
Когда? Какое
событие? и т.п.).
Предложение
первого типа
при
использовании
глагола НВ
просто сообщает
о наличии /
отсутствии
действия в
прошлом, точнее
- о наличии в
прошлом
момента, с
которым было
бы связано
данное
действие: ср.
Вы читали эту
статью? При
использовании
глагола СВ
такое
предложение
всегда подразумевает
ожидаемость
данного
действия (7, с. 38),
действи-тельно,
вопрос Вы
прочитали
эту статью?
Звучит
естественно
лишь в том
случае, если
адресат
вопроса
должен был
или собирался
прочитать
статью; то же
относится и к
утвердительному
или
отрицательному
предложению
(Да, прочитал;
Нет, не прочитал).
Таким
образом,
предложения
данного типа
с глаголом СВ
содержат
пресуппозицию
«предполагалось,
что в
некоторый
момент
будущего
событие
будет иметь
место» и
сообщают о том,
наступило ли
(началось ли)
это событие в
указанный
(определенный)
момент.
Одним из
следствий
эффекта
«ожидаемости»
при употреблении
формы СВ в
сказуемом-реме
является
невозможность
использования
здесь глаголов
непреднамеренного
(и потому
неожидаемого)
действия.
Действительно,
вопросительные
предложения
типа Ты
потерял мою
книгу? Ты
ушибся?, несмотря
на
акцентированность
сказуемого, представляют
иной тип
актуального
членения: это
не вопрос
типа
«Состоялось
ли событие?», а
вопрос типа
«Какое
событие
имело место?»,
т.е. «Потерял
ли ты книгу
или порвал,
или отдал
кому-либо?».
Вопрос же с
частицей ли
(который
соответствует
именно
первому типу
актуального
членения)
звучал бы в
данной
ситуации
странно:
предложение
Потерял ли ты
мою книгу?
Означало бы
нечто вроде
«(Я ожидал, что
потеряешь);
совершилось
ли это?».
Рассмотрим
теперь, с чем
может быть связано
возникновение
добавочного
пресуппозитивного
значения
ожидаемости
при
использовании
СВ в таких
предложениях.
Предложение
Проснулся ли
ребенок?
можно
представить
в следующей семантической
записи:
«началось ли
(в указанный
момент у ребенка
состояние
бодрствования)?».
Здесь
вопросительная
модальность
охватывает
лишь
семантему
«начало»,
тогда как отмеченная
скобками
пресуппозитивная
часть
содержит
повторение
чего-то, о чем
уже как бы
говорилось ранее.
Что же могло
говориться
ранее о
«состоянии
бодрствования»,
если еще
известно,
имеет ли оно
место в данный
момент?
Очевидно, не
то, что оно существует
или
существовало,
а только то,
что наступление
такого
состояния
ожидается (ожидалось)
в некоторый
момент
будущего; семантическая
запись
предложения
Проснулся ли ребенок?
такова:
«Ранее
ожидалось,
что в некоторый
момент у
ребенка
наступит
состояние бодрствования;
Наступило ли
это
состояние в
указанный момент?».
Предложение
с формой НВ
Просыпался
ли мальчик
ночью?
означает «Был
ли (в течение
ночи) такой
момент, (когда
бы (у ребенка)
началось состояние
бодрствования?)».
В этом случае
нет пресуппозиции
существования
какого-либо
выделенного
(=определенного)
момента - об этом
еще лишь
спрашивается
в самом
предложении.
Нет здесь и
пресуппозиции
ожидаемости
события в
некоторый
момент
будущего, как
в
предложении
Проснулся ли
ребенок? с
глаголом СВ.
По-видимому,
пресуппозиция
ожидаемости
может возникнуть
лишь при
определенности
(известности)
момента
времени, с
которым
соотносится
начало
состояния,
поскольку в
этом случае
сообщение о
таком
моменте
всегда
образует пресуппозицию
(тему), и в рему
неизбежно
попадает сам
компонент
«начало
(состояния)». В
предложениях
же с глаголом
НВ в
общефактическом
значении
ситуация
противоположная:
момент
всегда остается
неопределенным,
т.е. он сам
занимает
позицию ремы,
выводя
другие компоненты
за пределы ассертивной
части (8, с. 78-79).
Обратимся
теперь ко
второму типу
высказываний,
в котором
рема
представлена
не самим
сказуемым, а
другими
членами
предложения
(в том числе, и
вместе со
сказуемым).
Таковы
предложения,
отвечающие
на вопросы
Кто? Что? Где?
Сюда же
относятся и
предложения,
отвечающие
на вопрос
Какое
событие имело
место?, в
которых рема
охватывает
либо все
предложение
целиком
(например:
Что
случилось? –
Ариф разбил
чашку), либо
сказуемое вместе
с каким-то
другим
членом предложения:
ср. Что было
потом? - Потом
пришел
Мирфейзи
(рема
выделена
жирным
шрифтом).
Предложения
этого типа
содержат
пресуппозицию
«известно,
что
некоторое
событие имело
место», так
что вопрос
(отрицание
или утверждение)
касается
лишь
обстоятельств
осуществления
этого
(несомненно
происшедшего)
события. В
этом случае
уже нередко
становится
возможной
взаимозамена
видовых форм.
Действительно,
высказывания
Кто построил
этот мост? и
Кто строил
этот мост?
оказываются
весьма
близкими по
смыслу,
поскольку
они отражают
(хотя и с
определенными
видовыми
отличиями)
одну и ту же
ситуацию:
«Мост
построен».
Следует
впрочем
подчеркнуть,
что в предложении
Кто построил
этот дом?
возникновение
результата
(«мост
построен»)
непосредственно
выражено
формой
совершенного
вида, тогда
как в Кто
строил этот
дом? эта
информация
находится за
пределами
высказывания:
она может
быть
известна из
ситуации, но
никак не
выражена в
самом
предложении.
Поэтому вопрос
типа Кто
строил этот
мост? в
принципе допустим
как в
ситуации
«Мост
построен»,
так и в ситуации
«Мост
строили, но
не закончили»
(в последнем
случае
замена на СВ,
естественно,
становится
невозможной).
Итак,
глагольный
вид
представляет
собой особый
способ
указания актуального
членения
внутри значения
глагола,
которое
осуществляется
с помощью
грамматической
формы
глагола. Различные
семантические
эффекты,
возникающие
при
употреблении
видов в
предложениях
того или
иного типа
актуального
членения, обусловлены
именно тем,
что вид есть
как бы лишь
разновидность
одного
общего
явления –
членения на
рему и тему.
Обратим
также
внимание на
то, что
рематизация
предельного
компонента в
значении
глагола
может
осуществляться
и без
использования
формы СВ, а с
помощью чисто
контекстуальных
средств. Это
имеет место в
условиях
«нейтрализации»
видового
противопоставления,
в частности,
при
обозначении
многократности
действия в
зависимости
от
контекстных
уточнителей
глагол НВ может
обозначать
здесь как
незавершенный
процесс (Он
всегда
подолгу
решает такие
задачи), так и
достижение
результата
(Он всегда
правильно
решает такие
задачи).
Предельный
компонент
актуализуется
в форме НВ
также и при
употреблении
глагола в
настоящем
историческом
(Ученик
подходит к
доске быстро
решает
задачу и
садится на
место),
поскольку в
этом случае
контекст указывает
на
последовательную
смену
моментов, в
каждый из
которых возникает
некоторое
новое состояние.
Естественно,
что для
одновидовых
глаголов НВ
(спать, ждать,
любить и т.п.)
подобное
употребление
для
обозначения
завершенного
действия оказывается
невозможным,
поскольку их
лексическое
значение не
содержит предельного
компонента,
который мог
бы быть акцентирован
какими-либо
контекстными
(или иными)
средствами.
Литература
1.
Абдуллаев
К.М.
Актуальное
членение
предложения
в
азербайджанском
языке //
Советская
тюркология, 1983,
№ 1, с. 61-75.
2.
Ковтунова
И.И.
Современный
русский язык.
Порядок слов
и актуальное
членение
предложения.
М.: Просвещение,
1976.
3.
Потебня
А.А. Из
записок по
русской
грамматике.
М.: Учпедгиз, 1958.
4.
Бондарко
А.В. Вид и
время
русского
глагола. М.:
Просвещение,
1971.
5.
Карпухин
С.А. Русский
глагольный
вид в языковом
сознании // Русский
язык в школе, 2004,
№ 3, с. 101-108.
6.
Шмелев
Д.Н. Проблема
семантического
анализа
лексики. М.:
Просвещение,
1973.
7.
Гловинская
М.Я.
Семантические
типы видовых
противопоставлений
русского языка.
М.: Наука, 1982.
8.
Мамедов
Н.Ш.
Коммуникативная
структура сложного
предложения
(на материале
русского
языка). Баку,
Мутарджим, 2008.
Felin semantikası və
cümlənin aktual üzvlənməsi
Xülasə
Məqalədə
müasir rus dilində felin semantikası və cümlənin aktual
üzvlənməsi öyrənilir. Felin bitmiş və
bitməmiş tərz formaları cümlənin aktual
üzvlənməsi səviyyəsində müqayisə edilir. Fel
söyləmin temasına daxil olan cümlələr və fel
söyləmin remasına daxil olan
cümlələr şərh edilir. Felin semantikası və
cümlənin modallığı tema/rema əlaqəsində
mühüm rol oynayır. Felin tərz mənası və aktual
üzvlənmənin bir-birinə təsiri əlavə semantik
effekt yaradır.
Açar
sözlər: rus dilində cümlənin aktual
üzvlənməsi, felin bitmiş və bitməmiş tərz
mənaları, felin semantikası, cümlənin
modallığı, fel və cümlənin tema/remaya bölünməsi.
Ключевые
слова:
актуальное
членение
предложения
в русском
языке.
значение
соверщенного
и несовершенного
видов
глвагола,
семантика
глагола,
модальность
предложения,
глагол и
тема/рематическая
расчленен-ность
предложения.
Key words: actual division deals in the
Russian language, the value of perfect and imperfect forms of verbs, the
semantics of the verb, modality deals, verb and subject / rhematic dismember
proposals
Рецензент:
доц.
В.Б.Насибов
Şамхалова Gцлшян Cябрайыл гызы
NOUN IN ENGLISH
In linguistics, a noun is a member of a large, open lexical category whose members can occur as the
main word in the subject of a clause, the object of a verb,
or the object of a preposition (or put more
simply, a noun is a word used to name a person, animal, place, thing or
abstract idea).
Lexical categories are defined in terms of how
their members combine with other kinds of expressions. The syntactic rules for nouns differ from language
to language. In English, nouns
may be defined as those words which can occur with articles and attributive adjectives and can function as the head of a noun phrase.
In traditional
English grammar, the noun is one of the eight parts of speech.
History
Noun comes from the Latin
nōmen "name", a
translation of Ancient Greek ónoma. Word classes like nouns were
first described by Pāṇini in the Sanskrit language and by
Ancient Greek grammarians, and were defined by the grammatical forms
that they take. In Greek and Sanskrit, for example, nouns are categorized by gender and
inflected for case and number.
Because nouns and adjectives share these three
categories, Dionysius Thrax
does not clearly distinguish between the two, and uses the term ónoma "name" for both, although some of the words that he
describes as paragōgón
(pl. paragōgá)
"derived" are adjectives.
Different definitions of
nouns
Expressions of natural language have properties at different
levels. They have formal
properties, like what kinds of morphological
prefixes or suffixes they take and what kinds of other expressions they
combine with; but they also have semantic properties, i.e. properties pertaining
to their meaning. The definition of a noun at the outset of this article is
thus a formal, traditional
grammatical definition. That definition, for the most part, is considered
uncontroversial and furnishes the means for users of certain languages to
effectively distinguish most nouns from non-nouns. However, it has the
disadvantage that it does not apply to nouns in all languages.
Names for things
In traditional school
grammars, one often encounters the definition of nouns that they are
all and only those expressions that refer to a person, place, thing, event, substance,
quality, quantity, or idea, etc. This is a semantic
definition. It has been criticized by contemporary linguists as being
uninformative.[6] Contemporary linguists generally agree
that one cannot successfully define nouns (or other grammatical categories) in
terms of what sort of object in the
world they refer to or signify.
Part of the conundrum is that the definition makes use of relatively general
nouns (thing, phenomenon, event) to define what nouns are.
The existence of such general nouns demonstrates
that nouns refer to entities that are organized in taxonomic hierarchies. But other kinds of expressions are
also organized into such structured taxonomic relationships. Moreover, walk is more specific than the verb move, which, in turn, is less general
than change. But it is unlikely
that such taxonomic relationships can be used to define nouns and verbs. We
cannot define verbs as those
words that refer to changes or states, for example, because the
nouns change and state probably refer to such things,
but, of course, are not verbs. Similarly, nouns like invasion, meeting,
or collapse refer to things
that are done or happen. In fact, an influential theory has it that verbs like kill or die
refer to events, one of the categories of things that nouns are supposed to refer
to.
The point being made here is not that this view of
verbs is wrong, but rather that this property of verbs is a poor basis for a definition of this category, just
like the property of having wheels
is a poor basis for a definition of cars (some things that have wheels, such as
most suitcases or a jumbo jet, aren't cars). The British logician Peter Thomas Geach
proposed a more subtle semantic definition of nouns. He noticed that adjectives
like "same" can modify nouns, but no other kinds of parts of speech,
like verbs or adjectives. Not only that, but there also do not
seem to be any other
expressions with similar meaning that can modify verbs and adjectives. Consider
the following examples.
grammatical: John and Bill
participated in the same fight.
ungrammatical: *John and Bill samely fought.
There is no English adverb samely. In some other languages, like Czech, however there are
adverbs corresponding to samely.
Hence, in Czech, the translation of the last sentence would be fine; however,
it would mean that John and Bill fought in
the same way: not that they participated in the same fight. Geach proposed that we could explain this, if nouns
denote logical predicates
with identity criteria. An identity
criterion would allow us to conclude, for example, that person x at time 1 is the same person as person y at time 2. Different nouns can have different
identity criteria. A well known example of this is due to Gupta:
National Airlines transported 2
million passengers in 1979.
National Airlines transported (at
least) 2 million persons in
1979.
Given that, in general, all passengers are persons,
the last sentence above ought to follow logically from the first one. But it
doesn't. It is easy to imagine, for example, that on average, every person who
travelled with National Airlines in 1979, travelled with them twice. In that
case, one would say that the airline transported 2 million passengers but only 1 million persons. Thus, the way that we count passengers isn't necessarily the same
as the way that we count persons.
Put somewhat differently: At two different times, you may correspond to two distinct passengers, even though you are one and the same person. For a
precise definition of identity criteria,
see Gupta.
Classification of nouns in
English
[edit] Proper nouns and common nouns
Main article: Proper noun
A proper
noun or proper name is a
noun representing unique entities (such as London, Jupiter, Larry, or Toyota), as distinguished from common nouns which
describe a class of entities (such as city,
planet, person or car).
[edit] Countable and uncountable nouns
Main articles: Count noun and Mass noun
Count nouns are common nouns that can take a plural, can combine with numerals or quantifiers (e.g., one, two, several, every, most),
and can take an indefinite article (a
or an). Examples of count nouns
are chair, nose, and occasion.
Mass nouns (or non-count nouns) differ from count nouns in precisely that
respect: they can't take plural or combine with number words or quantifiers.
Examples from English include laughter,
cutlery, helium, and furniture. For example, it is not possible to refer to a furniture or three furnitures. This is true even
though the pieces of furniture comprising furniture could be counted. Thus the distinction between mass
and count nouns should not be made in terms of what sorts of things the nouns refer to, but rather in terms of how
the nouns present these
entities.
Collective nouns
Collective nouns are nouns that refer to groups consisting of more than one
individual or entity, even when they are inflected for the singular.
Examples include committee, herd, and school (of fish). These nouns have slightly different
grammatical properties than other nouns. For example, the noun phrases that they head can serve
as the subject of a
collective predicate, even when they are inflected for the singular.
Concrete nouns and
abstract nouns
Further
information: physical body and abstract object
Concrete
nouns refer to physical entities that can, in principle at
least, be observed by at least one of the senses
(for instance, chair, apple, Janet or atom). Abstract nouns, on the other hand,
refer to abstract objects;
that is, ideas or concepts (such as justice
or hatred). While this
distinction is sometimes exclusive, some nouns have multiple senses, including
both concrete and abstract ones; consider, for example, the noun art, which usually refers to a concept
(e.g., Art is an important element of
human culture) but which can refer to a specific artwork in certain
contexts (e.g., I put my daughter's
art up on the fridge).
Some abstract nouns developed etymologically by
figurative extension from literal roots. These include drawback, fraction, holdout, and uptake. Similarly, some nouns have both abstract and concrete
senses, with the latter having developed by figurative extension from the
former. These include view, filter,
structure, and key.
In English, many abstract nouns are formed by
adding noun-forming suffixes (-ness,
-ity, -ion) to adjectives or verbs. Examples are happiness (from the adjective happy), circulation (from the verb circulate) and serenity
(from the adjective serene).
Nouns and pronouns
Nouns and noun phrases can typically be replaced by pronouns, such as he, it, which, and those, in order to avoid repetition or explicit identification,
or for other reasons. For example, in the sentence Janet thought that he was weird, the word he is a pronoun standing in place of
the name of the person in question. The English word one can replace parts of noun phrases, and it sometimes stands in for a
noun. An example is given below:
John's car is newer than the one that Bill has.
But one
can also stand in for bigger subparts of a noun phrase. For example, in the
following example, one can
stand in for new car.
This new car is cheaper than that one.
Substantive as a word for noun
"Substantive"
redirects here. For other uses, see Substance
(disambiguation).
Starting with old Latin grammars, many European languages use some
form of the word substantive as
the basic term for noun (for example, Spanish sustantivo,
"noun"). Nouns in the dictionaries of such languages are demarked by
the abbreviation s. or sb. instead of n, which may be used for proper nouns
instead. This corresponds to those grammars in which nouns and adjectives phase
into each other in more areas than, for example, the English term predicate adjective
entails. In French and Spanish, for example, adjectives frequently act as nouns
referring to people who have the characteristics of the adjective. The most
common metalanguage to name this concept is nominalization.
An example in English is:
This legislation will have the most
impact on the poor.
Similarly, an adjective can also be used for a
whole group or organization of people:
The Socialist International.
Hence, these words are substantives that are
usually adjectives in English.
The word nominal
also overlaps in meaning and usage with noun
and adjective.
Categories of Nouns
Nouns can be classified further as count nouns, which name anything that
can be counted (four books, two continents, a few dishes, a dozen buildings); mass nouns (or non-count nouns), which
name something that can't be counted (water, air, energy, blood); and collective nouns, which can take a
singular form but are composed of more than one individual person or items
(jury, team, class, committee, herd). We should note that some words can be
either a count noun or a non-count noun depending on how they're being used in
a sentence:
a.
He got into trouble. (non-count)
b.
He had many troubles. (countable)
c.
Experience (non-count) is the best teacher.
d.
We had many exciting experiences (countable) in
college.
Whether these words are count or non-count will determine whether they
can be used with articles and determiners or not. (We would not write "He got into the
troubles," but we could write about "The troubles of
Some texts will include the category of abstract nouns, by which we mean the
kind of word that is not tangible, such as warmth, justice, grief, and peace. Abstract nouns are sometimes troublesome for non-native
writers because they can appear with determiners or without: "Peace
settled over the countryside." "The skirmish disrupted the
peace that had settled over the countryside." See the section on Plurals for additional help with collective nouns, words that can be
singular or plural, depending on context.
Forms of Nouns
Nouns can be in the subjective, possessive, and objective case. The word
case defines the role of the
noun in the sentence. Is it a subject, an object, or does it show possession?
·
The English professor [subject] is
tall.
·
He chose the English professor [object].
·
The English professor's [possessive]
car is green.
Nouns in the subject and object role are identical in
form; nouns that show the possessive, however, take a different form. Usually
an apostrophe is added followed by the letter s (except for plurals, which take the plural "-s"
ending first, and then add the apostrophe). See the section on Possessives for help with possessive forms. There is also a table outlining the cases of nouns
and pronouns.
Almost all nouns change form when they become plural, usually with the simple addition of an -s or -es. Unfortunately, it's not always that easy, and a separate
section on Plurals offers advice on the formation of plural noun
forms.
Recognize a noun when you
see one.
George! Jupiter! Ice cream! Courage! Books! Bottles! Godzilla! All
of these words are nouns, words
that identify the whos, wheres, and whats in language. Nouns name people,
places, and things. Read the sentence that follows:
George and Godzilla
walked to Antonio's
to order a large pepperoni pizza.
George is a person. Antonio's is a place. Pizza is a
thing. Godzilla
likes to think he's a person, is as big as a place, but qualifies as another
thing.
Understand the functions
that nouns provide in sentences.
Nouns can function as subjects, direct objects, indirect objects, objects of prepositions, and subject complements. Check out these examples:
Godzilla ordered a large pepperoni pizza and ate the pie in a single bite.
Godzilla = the subject for the verbs ordered and ate.
George offered Godzilla a ten-dollar loan to buy a
second pizza.
Godzilla = the indirect object of offered; loan = the
direct object of offered.
While eating a piece of pizza, George dripped tomato
sauce onto his shirt.
Shirt = the object of the preposition onto.
In Godzilla's opinion, George is a slob.
Slob = subject complement of the linking verb is.
Know the different classes
of nouns.
Nouns have different classes: proper and common, concrete and abstract, count and noncount, and collective.
Proper nouns name specific,
one-of-a-kind items while common nouns identify the general
varieties. Proper nouns always begin with capital letters; common nouns, on the
other hand, only require capitalization if they start the sentence or are part
of a title. Read these two versions:
George and Godzilla
dined at Antonio's.
George, Godzilla, Antonio's = proper nouns.
A boy and his monster dined at a pizza restaurant.
Boy, monster, restaurant = common nouns.
You classify concrete and abstract nouns by their ability to register on your five
senses. If you can see, hear, smell, taste, or feel the item, it's a concrete
noun. If, however, you cannot experience the item with any of your senses, it's
abstract. Here are two examples:
Pizza is Godzilla's favorite food.
Pizza = concrete because you can see, hear, smell,
feel [though you get your fingers greasy], and thankfully taste it.
Godzilla never tips the delivery boy from Antonio's; politeness is
not one of Godzilla's strong points.
Politeness = abstract [you cannot see politeness, or
hear, smell, taste, or touch the quality itself].
Many nouns can be singular or plural; these are count nouns. Noncount nouns, on the other hand, have only a singular form;
to make them plural is illogical. Read the sentences that follow:
Godzilla ate three pizzas, two delivery boys, and six
parked cars.
Pizzas, boys, and cars = count nouns. Godzilla
didn't have to be such a pig; he could have eaten only one pizza, one delivery boy, and one
car.
After overindulging at Antonio's, Godzilla got severe indigestion.
Indigestion = noncount. You cannot write, "Godzilla got eleven indigestions."
Collective nouns name groups. Although the group is a single
unit, it has more than one member. Some examples are army, audience, board, cabinet, class, committee, company, corporation, council, department, faculty, family, firm, group, jury, majority, minority, navy, public, school, society, team, and troupe.
Collective nouns are especially tricky when you
are trying to make verbs and pronouns agree with them. The reason is that
collective nouns can be singular or plural, depending on the behavior of the
members of the group.
After getting their butts kicked by
Godzilla, the team
change into their street clothes and sob in their cars on the way home.
George and Godzilla
walked to Antonio's
to order a large pepperoni pizza.
George is a person. Antonio's is a place. Pizza is a
thing. Godzilla
likes to think he's a person, is as big as a place, but qualifies as another
thing. Understand the functions that nouns provide in sentences.
Nouns can function as subjects, direct objects, indirect objects, objects of prepositions, and subject complements. Check out these examples:
Godzilla ordered a large pepperoni pizza and ate the pie in a single bite.
Godzilla = the subject for the verbs ordered and ate.
George offered Godzilla a ten-dollar loan to buy a
second pizza.
Godzilla = the indirect object of offered; loan = the direct
object of offered.
While eating a piece of pizza, George dripped tomato
sauce onto his shirt.
Shirt = the object of the preposition onto.
In Godzilla's opinion, George is a slob.
Slob = subject complement of the linking verb is.
Know the different classes
of nouns.
Nouns have different classes: proper and common, concrete and abstract, count and noncount, and collective.
Proper nouns name specific,
one-of-a-kind items while common nouns identify the general
varieties. Proper nouns always begin with capital letters; common nouns, on the
other hand, only require capitalization if they start the sentence or are part
of a title. Read these two versions:
George and Godzilla
dined at Antonio's.
George, Godzilla, Antonio's = proper nouns.
A boy and his monster dined at a pizza restaurant.
Boy, monster, restaurant = common nouns.
Collective nouns name groups. Although the group is a single
unit, it has more than one member. Some examples are army, audience, board, cabinet, class, committee, company, corporation, council, department, faculty, family, firm, group, jury, majority, minority, navy, public, school, society, team, and troupe.
Collective nouns are especially tricky when you
are trying to make verbs and pronouns agree with them. The reason is that
collective nouns can be singular or plural, depending on the behavior of the
members of the group.
For example, if the members are acting as a
unit—everyone doing the same thing at the same time—the collective noun is singular and requires singular verbs
and pronouns. Read this example:
Despite the danger to its new van, the SWAT team pursues
the pizza-eating Godzilla through the streets of
In this sentence, the members of the collective
noun team
are acting in unison; each officer is engaged in the same activity at the same
time. Thus, its,
a singular pronoun, and pursues, a singular verb, are required. Now read the next
example:
After getting their butts kicked by
Godzilla, the team
change into their street clothes and sob in their cars on the way home.
Here, the team members are acting
individually. They are not putting on one giant set of street clothes that
covers them all. They are not in unison pulling on their left socks first, then
their right socks second. Instead, each member is dressing as he wishes,
driving his own car to his own home. In cases like this, the collective noun is
plural and requires plural pronouns [like their] and plural verbs [like change].
Keep in mind that a single noun can fall into
more than one class. Here is an example:
Godzilla has known five Georges in his life.
Georges = proper, concrete, and count.
Keep in mind that a single noun can fall into
more than one class. Here is an example:
Godzilla has known five Georges in his life.
Georges = proper, concrete, and count.
Literature
1.
А.Ж.Тщомпсон,
А.В.Мартинет.
«А праътиъал
Енэлисщ
эраммар».
2.
Эраммар ин усе.
3.
Басиъ
Енэлисщ
эраммар.
Б.С.Азар.
Стаъй А.Щаэен.
SUMMARY
This article deals with the classification of nouns in English. There
are described different classes, functions, forms and categories of nouns in
this article. There are given some examples which help the learners to have
short information about nouns in English.
Reader must distinguish the common, prorer and concrete nouns as well.
This question is solved In this article.
РЕЗЮME
Эта
статья посвящена
классификации
существительных
на
английском
языке. Тут
описаны
различные
классы,
функции, формы
и категории
существительных.
В ней даны
некоторые
примеры,
которые помогают
получить
короткую
информацию о
существительных
на английском
языке.
KEY WORDS: count
nouns, mass nouns ,collective nouns ,concrete nouns, common nouns
КЛЮЧЕВЫЕ
СЛОВА: исчисляемые
существительные,
неисчисляемые
существительные,
собирательные
существительные,
конкретные
существительные,
имена
нарицательное
AÇAR SÖZLƏR: sayılan isimlər, sayılmayan
isimlər, topluluq bildirən isimlər, mücərrəd
isimlər, ümumi isimlər.
Ряйчиlər: доs. C.Muradov, b.m. G. Ханбабайева
Кямаля Əщмядова
Şамил
гызы
МЦБТЯДА
ЖЦМЛЯНИН БАШ
ЦЗВЦ-ТЯШКИЛЕДИЖИ
ЦЗВЦ КИМИ
(Цмуми
характеристика)
Ы
мягаля
Мцхтялиф системли диллярин грамматик гурулушунда садя жцмля вя ону тяшкил едян баш цзвляр чох мцщцм мясялялярдян сайылыр. Нязяри планда баш цзвляр мясялясинин тядгигиндя мцяййян чатышмазлыглар мювжуддур. Мцбтяда вя хябярин мцхтялиф жцр жцмляллярдя мейдана чыхмасынын сябябляри вя нятижяляри, баш цзвлярин грамматик функсийаларынын тяйини, структур типляри вя ифадя цсуллары, васитяляри сащясиндя дя дягигляшдирмяйя ещтийажы олан мясяляляр галмагдадыр. Бу мясяляляри эениш сяпэидя юйрянмякля жцмлянин нязяри аспектлярини, жцмлянин тябиятини, онун ясас яламятлярини, предикативлийин, модаллыьын башлыжа ифадя имканларыны юйрянмиш олуруг. Баш цзвлярля икинжи дяряжяли цзвляр арасында щяр жцр фярги дя ашкар етмяк шансы ялдя олунур.
Садя жцмлянин тябияти жцмля цзвляри иля сых шякилдя баьлыдыр. Садя жцмляни кифайят гядяр тядгиг етмяк цчцн мцбтяда вя хябярин структур-функсийонал жящятлярини цзя чыхармаг лазымдыр. Садя жцмлянин цзвляринин грамматик функсийаларыны дягиг тясвир етмяк, ифадя цсул вя васитялярини, стрктур типлярини цзя чыхармаг бир сыра диэяр синтактик мясялялярин щяллиня дя кюмяк етмиш олур. Башга бир мясяля жцмлянин баш цзвляринин нормажа узлашдырылмасы мясяляси-йяни жцмлядя мцбтяда вя хябярин йеринин тяйин олунмасы сон илляр цмуми дилчилийи дцшцндцрян проблемлярдяндир.
Б.Н.Головин жцмля цзвляриндян бящс едяряк эюстярир ки, синтаксис юз нювбясиндя морфемляри-сюзляри абстраглашдырыр, предмет вя просесляр арасында мцнасибятляр йараныр, синтаксис асылы вя асылы олмайан мцнасибятляри айдынлашдырыр. Сюз синтактик ялагяйя эирир вя сюзцн синтаксис функсийасы ашкар эюрцнцр. Жцмлядя асылы, йары асылы вя там асылы цзвляр йараныр. Мцбтяда –грамматик жящятдян асылы олмайан цзвдцр, фикир предметини билдирир. Тамамлыг да асылы дейил, хябяр йарым асылыдыр (мцбтядадан асылыдыр), тяйин грамматик жящятдян асылыдыр, предметин яламятини билдирир, зярфлик грамматик жящятдян асылы цзвдцр, просесин, яламятин яламятини ифадя едир. (1, с. 201).
Баш цзвляр жцмлянин аьырлыг мяркязини тяшкил едир. Бунсуз жцмля гурула билмир.
Тядгигатчыларын фикринжя, жцмля цзвляринин бюлэцсцндя ону тяшкил едян цзвцн ролуна вя мянасына, синтактик ялагянин характериня, нитг щиссяляринин идаря олунма гайдаларына, жцмля цзвлярини арасындакы мяна мцнасибятиня вя с. диггят йетирмяк лазымдыр (2, с. 11).
Мювге фярги, структур-семантик вя функсионал жящятляр жцмляни ямяля эятирян сюзляри вя сюз бирляшмялярини бир-бириндян айырыр, бу айрынты мцхтялиф жцмля цзвлярини йарадыр. Жцмлянин тяртибиндя, формалашмасында щям ясас, щялледижи, щям дя икинжи дяряжяли рол ойнайан жцмля цзвляри фяалиййят эюстярир. Биринжиляр баш цзвляр, икинжиляр ися икинжи дяряжяли цзвляр сайылыр. Мцбтяда вя хябяр жцмлянин баш цзвляридир.
Жцмлянин тяркибиндя, гурулушунда башлыжа фактор предикатив минимум олдуьундан бурада узлашма нюгтяляри мцбтяда вя хябярин пайына дцшцр вя она эюря дя дцнйа дилляриндя мцбтяда вя хябяр баш цзв сайлыр. Баш цзвляр- мцбтяда вя хябяр жцмлядя ясасдыр, бунлар бир-бириня предикатив жящятдян ялагялянир. Йанашма ялагяси ися тяйинля эерчякляшир.
«Мцбтяда» яряб дилиня мяхсус терминдир, баш, башланьыж, ибтида мяналарында ишлянир. Мцбтяда жцмлянин доминант цзвцдцр. Амма бу доминантлыг бязи тядгигатларда бязян инкар едилмиш, мцбтяданын ролу ашаьы салынмышдыр. Мцбтяда она эюря доминант сайылыр ки, жцмлядя хябяр зонасы васитясиля сюйлянилян фикир, иш, щадися вя яламятин дашыйыжысы олур. Мцбтяданын бу жцр факцлтатив мювгейи А.Х.Востоков, Ф.И.Буслайев, А.А.Потбебнйа, Ф.Ф.Фортунатов, А.М.Пешковски кими эюркямли алимлярин хябяря цстцнлцк вермясиня, хябярин ролуну шиширтмясиня сябяб олмушдур. Бизим дилчиликдя проф. Я.Дямирчизадя дя мцбтяданы баш цзв дейил, мцяййянляшдирян, конкретляшдирян цзв адландырмышдыр. Бунлардан там фяргли олараг, А.А.Шахматов мцбтяданы ясас, табе едян, хябяри асылы тяряф щесаб етмишдир. А.А.Шахматовун фикринжя, бу щал жцмляни тяшкил едян сюзлярин тябиятиндян доьур. Беля ки, мцбтяда- хябяр ялагясиндя тяряфлярдян бири яламят билдирир, диэяри щямин яламятин дашыйыжысы кими чыхыш едир. Мящз яламятин дашыйыжысы щаким тяряф, табе едян тяряф кими чыхыш едир ки, бу да мцбтядадан ибарятдир. Яламят яламятин дашыйыжысындан асылы олур вя хябяр шяклиндя юз ифадясини тапыр. Беляликля, А.А.Шахматовун фикринжя, баш цзвлярдян ян ясасы хябяр дейил, мцбтядадыр (3, с. 106-107).
Дцнйа дилляриндя мцбтяданын критерийасы щаггында фяргли фикирляря раст эялинир. Щинд-Авропа дилляриндя, флектив диллярдя мцбтяданын ясас морфолоъи эюстяржиси адлыг щалдыр (номинатив), биринжиси онун функсийасы мцбтяданын ролунда юз ифадясини тапыр, икинжиси ися инэилис дилиндя адлыг щалын формасы шяхс явязликляри иля (ввшо) ифадя олунур. Беляликля, инэилис дилиндя мцбтяданын ващид критерийасы адлыг щалда олан явязликдир вя о, фели хябяри корреспонденсийа едир.
Мягсядимиз баш цзв кими мцбтяданын мцхтялиф системли диллярдя щяжмини, мцбтяда ола биляжяк сюз вя бирляшмялярин мцнасибятини мцяййянляшдирмяк, мцбтяданын грамматик структурунун цзя чыхмасыны вя синтактик конструксийаларла ифадясини айдынлашдырмагдыр. Мягсяддян иряли эялян вязифяляр ясасян бунлардыр: 1) мцбтяданын ифадя васитяляриндя типик вя типик олмайан формаларын (ващидлярин) мцнасибяти; 2) нитг щиссяляриндян истифадя, мцбтяданын бир сюзля ифадяси; 3) типик нитг щиссяляринин мцбтяда функсийасында иштиракы; 4) лексик вя грамматик васитялярин ролу, нитг щиссяляринин мцбтяда функсийасында реаллашмасы шяраити вя ситуасийасы; 5) жцмлянин тяркибиндяки семантик-грамматик елементлярин мцнасибяти, ялагяси, мцбтяданын семантик-синтактик ящатясиндя васитя вя цсулларын мейдана чыхмасы; 6) типик синтактик конструксийалар; 7) синтактик конструксийаларын грамматик тяртиби, компонентлярин характери вя ялагя типляри; 8) конструксийа нювляри вя онларын тяртиби; 9) конструксийа нювляринин мянсуб олдуьу нитг щиссяляриндян асылылыьы; 10) конструксийанын щиссяляри вя тяркиб етибариля щяжми.
Азярбайжан дилчиляриндян М.Щцсейнзадя, С.Жяфяров, Я.Дямирчизадя, Р.Рцстямов, И.Щажыйев 40-50-жи иллярдя мцбтяданын цмуми характеристикасыны вермишляр (4, с. 47; 65- 78; 168).
Айры-айры тцрк дилляри цзря мцбтяда щаггында хцсуси монографик тядгигатлар аз да олса апарылмышдыр. Ш. Шаазизов мцбтяда вя онун ифадя васитялярини юзбяк дили материаллары ясасында тящлил етмишдир.
Сюз жцмлянин тяркибиндя тякжя грамматик мяналары ифадя етмир, ейни заманда жцмлянин грамматик тябияти иля уйьунлашыр. Сюз чохсайлы грамматик мцнасибятляри синтактик функсийа йолу иля ифадя етмяк эцжцня малик олур Бу жящятдя сюзцн мцбтядайа мцнасибяти, йяни мцбтяданын сюзля ифадяси эениш мянада баша дцшцлмялидир. Она эюря дя мцбтяданын жцмлянин доминант цзвц кими анализи бир нечя истигамятдя апарылмалыдыр: мцбтяданын грамматик васитяляринин тясвири; мцбтяданын ясас грамматик васитяляринин тяйини; мцбтяданын предикасийа ялагяси; хябярин, икинжи дяряжяли цзвлярин мцбтядадан асылылыьы, мцбтядайа табечилийи. Беляликля, мцбтяда щяр щансы бир дилин гурулушунда хябяр вя икинжи дяряжяли цзвлярин грамматик доминанты кими чыхыш едир.
Тцрк дилляриндя мцбтяданын грамматик формалары барядя йекдил фикир йохдур. Бязи дилчиляр щесаб едирляр ки, мцбтяданын ясас грамматик васитяси сюзцн номинатив формасыдыр. Йяни, «адлыг щал мцбтяданын грамматик яламяти сайылыр». Бу фикря бизим мцнасибятимиз белядир: Сюзцн бу вя йа диэяр формасы мцхтялиф функсийаларда чыхыш едир. Щямин функсийалардан бири ясас, диэяри ися икинжи дяряжяли функсийа адландырылыр. Ясас синтактик функсийа адлыг щал формасы иля эерчякляшир; бу да мцбтяданын тязащцр имканыдыр. Диэяр сюз формалары хябярин тяркиб елементлярини ифадя едир. Беляликля, тцрк дилляриндя мцбтяда анжаг исмин адлыг щал формасы иля ифадя олунур. Адлыг щал, цмумиййятля, жцмлянин формалашмасында мяркязи рол ойнайыр. Адлыг щалын бу мигйасы щаггында арашдырыжылар йазырлар: «Мцбтяданын адлыг щалда ифадя етдийи яшйа тамамлыгларын ифадя етдийи яшйадан (мцстягим вя йа гейри-мцстягим обйект) фяргли олараг, юзцнц мцстягил вя фяал эюстярир; жцмлядя фаил (субйект) кими чыхыш едир (5, с.134).
Камал Абдуллайев йазыр ки, щеч дя бцтцн жцмля цзвляри конкрет десяк, Азярбайжан тцрк дили жцмлясиндя функсионал бахымдан ейни дяйяря малик дейилляр. Еля жцмля цзвляри вардыр ки, онларсыз жцмля ня гурулуш, ня дя коммуникатив бахымдан формалаша билмир. Яняняви дилчилийя эюря бу цзвляр жцмлядя баш цзвляр кими айрылан мцбтяда вя хябярдир.
Хябяри доминант сайанларын яксиня олараг Азярбайжан дилчилийиндя К.Абдуллайев мцбтяданын апарыжы баш цзв олдуьуну бир сыра дяллилярля сцбута йетирир. Дилчи-алим беля гянаятя эялир вя ашаьыдакы мцгайисяни дя апарыр: Беляликля, шащмат терминолоэийасындан истифадя едился беля демяк мцмкцндцр ки, жцмля гурулушунда хябяр- ферз, мцбтяда ися шащдыр. Ферзин шащмат тахтасында тутдуьу мювге, ферзин дяйяри нядирся хябярин дя жцмлядяки мювгейи тяхминян одур. Хябяр дя ферз шащматда олан кими жцмлянин нормал функсийа йериня йетирмяси цчцн, жцмлянин структур-семантик гурулушунун баша эялмяси цчцн явязсиз компонентдир. Жцмлянин демяк олар ки, бцтцн динамик эярэинлийи мящз онун цзяриндя жямляшир. Хябяр жцмлянин мцхтялиф цзвлярини чохжящятли, мцряккяб семантик-грамматик мцнасибятлярля юзцня жялб едян бир мяркяздир. Бцтцн бунларын мцгабилиндя мцбтяда илк бахышда санки статик, «юлэцн» эюрцнцр, амма орасы да вар ки, жцмлянин бцтцн сирр вя тапмажалары мящз онун варлыьында эизлянир. Беля ки, щятта ямяляэялмя вя мювжудолма сябябиня эюря жцмля щеч шцбщясиз, мцбтядайа боржлудур. Азярбайжан тцрк дили жцмлясинин тябиятиндян, дахили мянтигиндян чыхыш едиб баш цзвляр арасында мцнасибятляри бизя беля эялир ки, бу шякилдя ишыгландырмаг мягсядяуйьун вя мцмкцндцр (5 с. 43).
Яксяр тцрк дилляриндя адлыг щал анжаг мцбтяданын яламяти щесаб едилмир, чцнки бу формада сюзляр башга жцмля цзвц вязифясиндя: тяйин, хябяр, зярфлик, хитаб кими дя чыхыш едя биляр. Беляликля дя, мцбтяда тцрк дилляриндя тякжя адлыг щалда дурмасы иля дейил, щямчинин хябяр формасына эюря дя мцяййянляшир» (6, с. 92; 44).
Тцркмян
дилиндя дя
грамматик
доминантлыг
мцбтяданын
цзяриня
дцшцр. Бязи
тцркмян дилчиляринин
фикринжя,
номинатив
форма бу дилдя
дя
мцбтяданын
башлыжа
грамматик
васитяси
сайылыр (7, с. 149; 87; 18; 115).
И.Ахматов
мцасир
гарачай-балкар
дилиндя
мцбтяданын
йалныз адлыг
щал формасы иля
ифадя
олундуьуну
эюстярир;
адлыг щалын
бу сащядяки
ролуну
гиймятляндирир
(8, с.5).
Газах
дилиндя
мцряккяб
мцбтяда вязифясиндя
мцряккяб
исимляр,
сифятляр,
сайлар вя
явязликляр
чыхыш едя
билирляр. Бу,
фяргли
яламятлярдир
.
Мцбтяданын
формасынын
дягигляшмяси
просесиндя
бир мясяляйя
дя диггят
йетирмяк
лазымдыр:
мянтиги
субйектля
грамматик
мцбтяданын
мцнасибяти,
коррелйасийасы
мясялясиня.
Бу мясяля юз
нювбясиндя
жцмлянин
структурунун
тядгигиндя
дя
ящямиййятли
ола биляр (9, с.69).
Бяллидир
ки, грамматик
мцбтяда мянтиги
субйектдя
уйьун эяля дя
билир, уйьун
эялмяйя дя
билир.
Яввала,
мцбтяда
грамматик категорийадыр,
субйект ися
мянтиги
категорийадыр.
Мцбтяданын
тяйин
олунмасында грамматик
яламятляр
апарыжыдыр,
субйектин
айдынлашдырылмасында
ися мянтиги
жящятляр
цстцндцр.
Тцрколоъи
ядябиййатда
мцбтяда вя хябярин
жцмлядяки
щаким ролу
мясяляси дя
мцбащисялидир.
Сющбят
жцмлянин
ясас щиссясиндян
вя сон
йериндян
эедир. ХЫХ
ясрдя дилчиликдя
мцбтяданын
тамамлыгла
бир статуса малик
олдуьу гейд
едилмишдир.
Эениш йайылмыш
фикирлярдян
бири бу
олмушдур. Бу
фикир о заман
В.В.Виноградову,
Т.Бертагайеви
дя навращат
етмиш вя буна
мцнасибят
Т.Бертагайев
тяряфиндян
беля
билдирмишдир:
«Бязи алимляр
тясдиг
етмяйя
чалышырлар
вя
эюстярирляр
ки, «жцмлянин
талейини
хябяр
гярарлашдырыр,
йяни мцбтяда
ясасян хябярдян
асылыдыр,
мцбтяда бу
заман
кюлэядя галыр,
мцбтяда бу
заман ясас
сайылмыр,
жцмлянин
нцвясини
тяшкил етмир»
(10, с. 284- 329; 72).
Цмуми
дилчилийин
материаллары
эюстярир ки,
синтаксисдя мцбтяданын
вя хябярин
бир
грамматик
категорийа
кими йери вя мювгейи
дягигляшдирилмялидир.
Татар дилчиси
М.З.Зякийев
йазыр ки,
дцзэцнц
будур демяк;
мцбтяда вя
хябяр
жцмлянин ян
баш цзвляридир.
Чцнки щяр ики
баш цзв (мцбтяда
вя хябяр)
жцмлянин
структур
нцвясини
тяшкил едир,
предикативлийи
йарадыр; мцбтяда
грамматик
жящятдян
хябяря
табедир.
Мцбтяда иля
мцгайисядя
хябярин
грамматик
функсийалары
эенишдир.
Мцбтяданы
икинжи
дяряжяли
цзвлярля
бирэя тядгиг
етмяк лазымдыр
(11, с.6).
Эюрцндцйц
кими,
тцрколоэийада
М.Зякийев,
И.Ахматов
кими
дилчиляр хябярин
ролуну
шиширтмишляр,
мцбтядадан
цстцн
саймышлар.
Цмуми
дилчиликдя
50-жи иллярдя
жцмля цзвляри
айрыжа
тядгигат
обйектиня
чеврилмишдир.
Е.В.Кротевис
мцасир рус
дилиндя жцмля
цзвлярини
баш вя икинжи
дяряжяли
цзвляр ады
алтында
юйрянмишдир
(12).
Мцхтялиф
тцрк
дилляриндя
жцмля цзвляри
щаггында
тядгигатлар
мейдана чыхыр.
М.Мураталийев
вя А.
Турсунов
гырьыз дилинин
жцмля
цзвлярини
юйрянирляр (13, 147
с.).
Татар
дилиндя
хябяр жцмлянин
баш цзвц кими
М.З.Зякийевин
намизядлик диссертасийасында
ясаслы
шякилдя
арашдырылмышдыр
(11).
Тядгигатлар
эюстярир ки,
жцмля цзвляри
морфолоъи вя
синтактик
жящятдян гаршылыглы
ялагядядир.
Лакин бцтцн
диллярдя жцмля
цзвляринин
гаршылыглы
ялагяси ейнитипли
дейилдир.
Аналитик
гурулушлу
диллярдя жцмля
цзвляринин
функсийасы
сюз сырасы, гошма
вя
интонасийа
иля тяйин
олундуьу щалда,
синтетик вя
илтисаги
диллярдя бу
вязифяни сюз
формалары вя
морфолоъи
категорийалар
йериня
йетирир (14, с. 225; 354; 191).
Академик
В.В.Виноградов
жцмля
цзвляри
щаггында йазырды:
«Члены предложения-
это
синтаксические
категории, возникающие
в
предложении
на основе
форм слов и
форм
словосочетаний
и отражающие
отношения
между
структурными
элементами
предложения.
Синтаксическая
сущность
слова или
неделимого
словосочетания
как члена
предложения
определяется
той функцией,
которую
несут они в
строе предложения»
О,
жцмляляриин
конкрет
анализи иля
мцяййянляшдирир
ки, рус
дилиндя ики
сюз мцбтяда
вязифясиндя
чыхыш едя
билир: Человек
с умом не пропадет
(человек с
умом). Бу
ифадя
семантик
жящятдян
мцбтяданын
функсийасыны
йериня
йетирир (10, с. 412-413).
Тцрколоэийада
З.И.Будагова,
А.С. Сафайев,
М.З.Зякийев,
М.Мураталийев,
А.Турсунов, Д.Майрыков
вя башгалары
жцмля
цзвляри цзяриндя
сямяряли
тядгигатлар
апарараг бир
сыра ясярляр
йазмышлар.
Бунунла
беля, дцнйа
дилляри юзц
инкишаф
етдикжя
жцмля
цзвляринин
йени ифадя формалары,
типик
конструксийалары
да мейдана
эялир ки, бу
да
дилчилийин
гаршысында йени
проблемляр
доьурур.
Ядябиййат
1. Головин
Б.Н. Введение
в
языкознание.
Изд-во
«Высшая
школа»,
Москва, 1973.
2.
Никитин В.М.
Обстоятельство
как
грамматическая
категория в
русском
языке и его
место в
системе
членов
предложения.
М., 1959. Абдуллаев
Х. Выражение
членов
предложения
неразложимыми
синтаксическими
конструкциями
в
современном
узбекском
литературном
языке. АКД,
Ташкент, 1969.
3. Казымов
Г.Ш. Сечилиш
ясярляри. 10
жилддя, В жилд,
Бакы, «Нурлан»,
2008.
4.Дямирчизадя
Я. Мцасир
Азярбайжан
дили. Бакы,
Азярняшр, 1947.
4б.
Рцстямом Р.
Мцбтяда.
«Азярбайжан
дилинин
грамматикасы»,
ЫЫ щисся,
Синтаксис,
Бакы,
Азярбайжан
ССР ЕА-нын
няшри, 1959.
4в.Щажыйев
И. Мцбтяда.
«Мцасир
Азярбайжан
дили».
Синтаксис,
Бакы, АДУ-нун
няшри, 1959.
5.Абдуллайев
Я., Сейидов Й.,
Щясянов А.
Мцасир Азярбайжан
дили.
Синтаксис. ЫВ
щисся, Бакы,
«Маариф»
няшриййаты, 1972.
6.Щцсейнзадя
М. Мцасир
Азярбайжан
дили. Бакы, АДУ-нун
няшри, 1954.
6а.
Жяфяров С.
Исимлярдя
щал
категорийасы
щаггында
бязи гейдляр.
Азярбайжан
Дювлят Университети
филолоъи
факцлтясинин
ясярляри.
АДУ-нун
няшри, Бакы, 1958.
7.Хыдыров
М.Н. Тцркмен
дилинин
тарыхындан
материаллар.
Ашгабат, 1962.
7а.
Хязирки
заман
тцркмен дили.
Синтаксис.
Ашгабат, 1962.
7б. Азымов
П., Байлыев Х.
Тцркмен
дилинин грамматикасы.
ЫЫ бюлцм,
Синтаксис.
Ашгабат, 1959.
7в.
Алиев
У.Д.
Карасаево-балкарская
грамматика
(горско-тюркский
язык). Крайнациздат,
1930.
8.Ахматов
И.Х. Главные
члены
предложения
и средства их
выражения в
современном
Карачаево-Балкарском
языке. АКД,
Баку, 1969.
9.Бертагаев
Т.А. Субъект и
подлежащее.-«Вопросы
языкознания»,
№ 5, 1958.
10.Виноградов
В.В. Из
истории
изучения
русского
синтаксиса.
Изд-во МГУ, 1958.
11.Закиев
М.З.
Сказуемое в
современном
татарском
литературном
языке. АКД,
Казань, 1954.
12.Кротевич
Е.В. Члены
предложения
в современном
русском
языке. Львов, 1954.
13.Мураталиев
М., Турсунов А.
Кыргыз
тилиндеги
сцйлюм мцчюлюрц.
Фрунзе, 1961.
14.Реформатский
А.А. Введение
в
языкознание. Москва,
1960.
14а.
Будагов Р.А.
Введение в
науку о
языке. Москва,
1955.
14б.Зверева
Е.Н., Эбер И.Г.
Грамматические
соответствия
английского
и русского
языков.
Ленинград, 1962, с.
191
РЕЗЮМЕ
В статье
анализируются
структурно-функциональные
характеристики
подлежащего
в различных
языках мира.
Здесь
проведены некоторые
изыскания,
связанные с
общей
характеристикой
подлежащего,
вопросами
исследования,
спорными
проблемами,
его главными
особенностями.
Ключевые
слова:
доминантный
член, организующий
член,
номинативная
форма,
структурные
типы, формы
выражения.
SUMMARY
In the article are analyzed structurally and
functional characteristics of a subject in various languages of the world.
There are some researches connected with a general characteristic of a subject,
by research questions, controversial problems, and its main features.
Keywords: a dominant member, a creative member, the
nominative form, structural types, expression forms.
Ачар
сюзляр:
доминати цзв,
тяшкиледижи
цзв, номинатив
форма,
структур типляр,
ифадя
формалары.
Ряйчиlər:
ф.е.н.Айтян
Ибращимова, Дос.З.Шащбазова
Сярдар
Зейнал
(Зейналов
Сярдар
Сяййад оьлу)
DƏRSLİKLƏRDƏ İSMİN
HAL KATEQORİYASI
Исми
диэяр
нитг
щиссяляриндян
фяргляндирян
ясас
хцсусиййятляриндян бири дя онун щал
категорийасына малик олмасыдыр.
Дцздцр, бир чох нитг
щиссяляри
щаллана билир. Лакин щаллана
билян
диэяр
нитг
щиссяляриня аид
олан сюзляр йалныз
исимляшдикдян
(субстантивляшдикдян) сонра
щалланараг юз
формасыны
дяйишир.
Бу эцн
Азярбайъан
дилинин
грамматикасына
аид няшр
олунан
дярсликлярин щамысында исмин алты (адлыг,
йийялик, йюнлцк,
тясирлик, йерлик,
чыхышлыг)
щалынын олдуьу гейд едилир.
Лакин
щямишя беля
олмамышдыр.
Дилимизин
грамматикасы
иля
баьлы ХХ ясрдя йазылан
дярслик вя елми
ясярлярдя исмин
щалларына бахыш
мцхтялиф
олмуш, мцхтялиф
иллярдя
исмин
щалларынын сайы
мцхтялиф
мигдарда
эюстярилмишдир. «Айры-айры
вахтларда
грамматика
китабларында
щалларын сайы
мцхтялиф
шякилдя эюстярился
дя, бу,
Азярбайъан дили
щалларынын,
щягигятян,
чохалмасы вя
йа
азалмасы
дейилдир. Тцрк
дилляринин
чохунда алты
щал
верилир
(Гагауз, тцркмян, татар,
башкырд, кумыг, ногай вя с.». [12. 226, 227]
Щал
категорийасынын ХХ ясрин
яввялляриндян
(биринъи
рцбцнцн
ахырларындан)
башлайараг, няшр
олунан мяктяб
дярсликляриндяки
мянзяряси иля
таныш олмаг
цчцн
щямин
дярсликлярин
ясасларыны
нязярдян
кечирмяк хцсуси
ящямиййят
кясб едир.
Мясялян,
Гафур Ряшад
Мирзязадя вя
Мящяммяд
Садыг
Ахундовун
щазырладыглары
«Рящбяри-сярф»
дярслийиндя
исмин алты
щалы олдуьу
гейд олунур.
Щямин щаллар
ашаьыдакылардыр:
1. Мцъярряд
(гялям), 2. Мяфул
бещ ( гялям-и), 3.
Мяфул илейщ
(гялям-я), 4.
Мяфул фищ
(гялям-дя), 5.
Мяфул янщ (гялям-дян),
6. Изафят
щалы
(Садыьын
папаьы). 1924-ъц илдя няшр едилян
«Тцркъя
сярф
нящв»
дярслийиндя дя
исмин щалларынын
сайы о гядяр
эюстярилиб
вя
«Исим»
бящсиня алты сящифя
йер
айрылыб. Бунун дюрд сящифяси
ися йалныз
исмин
щалларынын
изащына
щяср
олунуб. Исмин щалары
щаггында дейилир:
«Ибаря (ифадя, ъцмля –
С.З.)
арасында бир исим
ифадя етдийи мянайа
эюря бязи ядатлар
(шякилчиляр –
С.З.) алараг,
шяклини
дяйишир.
Мясялян: китаб
файдалыдыр. Бян
китабы
ачдым, бян
китаба бахдым,
китабын
чилди
киби» [1.14]
Сонра
гейд олунур
ки,
«тцркъядя
исимляр цч
щалда
булунур:
1 –
ядатсыз
олараг
(мцъярряд
щал)
2 –
феллярин
мянасыны
тамамлайан
(мяфул
щалы)
3 —
исмин
мянасыны тамамлайан
(изафят щалы: мцзаф
(цн) илейщ – мцзаф)
(изафят
тяркибиндя тяйин едян —
тяйин
едилян — С.З.)
Мцъярряд щалда
олан
исимляр о
исимляр щесаб
олунур ки, щямин
исимляр ъям
шякилчисиндян башга
щеч бир
шякилчи гябул
етмир
вя
ким,
ня, ня
дя
суалларындан бириня
ъаваб олур.
М.Щцсейнзадя
«Тцркъя
сярф-нящв»
китабы
щаггында
данышаркян
исмин щаллары
барядя
йазыр: «…
феллярин
мянасыны
тамамлайан
щаллар 6 йеря
бюлцнцр ки,
бунлар щеч
бир
адла
адланмыр.
Йалныз исимлярин
гябул
етдикляри
шякилчиляр
эюстярилир.
Китаба
тясирлик,
йюнлцк, йерлик,
чыхышлыг щал
шякилчиляриля
бирликдя иля,
ла, ля, ичин,
чин, цчцн
гошмалары
да 5-6-ъы
щал шякилчиси
кими
дахил едилмишдир.
Беляликля, адлыг
вя изафят
щал да дахил
едилдикдя
исмин 8 щалы
мейдана
чыхмыш олур». [8.285]
Феллярин
мянасыны
тамамлайан
щалларын ися
алты
шякилдя олдуьу
гейд
едилир.
1-ъи
шякилдя исмин ахырына и, йи, у,
йу,
икинъидя а,я,йа,йя,
3-ъц дя
да, дя, 4-ъцдя дан, дян, 5-ъидя иля, ла, ля,
6-ъыда
ичин, чин, чцн
шякилчиляри вя
щиссяъикляри
артырылыр
ки,
бунлар да
буэцнкц тясирлик,
йюнлцк,
йерлик, чыхышлыг
щаллары вя иля, цчцн
гошмалары
иля ишлянян
исимляри явяз едир.
1925-ъи илдя няшр олунан «Сярф вя
нящв»
дярслийиндя ися
йазылыр:
«Исим йедди
щалда
олур.
Биринъиси
«мцъярряд»дир.
Щяр
исим
башлы-башына
галырса, (йяни
шякилчи гябул етмирся
— С.З,)
мцъярряд
щалында олур».
[2.11]
Исмин
биринъи щалы
«мяфул бещ» адланыр вя
эюстярилир
ки, «Мцъярряд (адлыг
щалда олан — С.З.) исмин ахырына бир «и»
эятирилирся «мяфул
бещ» олур. [2.11]
Мясялян,
китабы,
гялями дяфтяри.
Икинъи щал
ися
«мяфул
илейщ»
адланыр вя
эюстярилир ки,
«исмин
ахырына бир «я»
эятирилирся, «мяфул
илейщ»
олур.
Мясялян, гялямя,
дяфтяря, сящяря, кяндя, мяктябя».
[2.12]
Цчцнъц
щал «мяфул
фищ» адланыр
вя бу щал исмин
ахырына «да»,
«дя» эятирмякля»
дцзялир,
мясялян,
китабда,
гялямдя,
дяфтярдя.
Буэцнкц
дярсликлярдя
чыхышлыг щал
адланан исмин
формасы бу
дярсликдя «мяфул-янщ»
адланыр вя
эюстярилир ки, «Исмин
ахырына
«дян»
эятирилирся,
«мяфул-янщ»
олур.
Мясялян,
китабдан, дяфтярдян, дяниздян».
[12.13]
Бундан
сонра
«Изафят»
(тяйини
сюз
бирляшмяси — С.З.)
адлы бир мювзу верилир вя
орада
эюстярилир:
«Бир исми
диэяр
исмя
баьлайыб, бундан бир мяна чыхармаьа
изафят
дейилир». [2.14]
Шаэирдин
дяфтяри,
Дадашын папаьы,
гыфылын ачары кими
бирляшмяляр
нцмуня эюстярилир вя бирляшмялярин
биринъи
тяряфлярини
(шаэирд, Дадаш, гыфыл) «мцзаф»
(цн) илейщ»
(тяйин
едян – С.З.),
икинъи
тяряфлярини
ися
(дяфтяр, папаг,
ачар)
«мцзаф»
(тяйин
едилян – С.З.)
адландырырлар.
Сонра ися
изафят
бирляшмяляринин
йазылыш гайдалары изащ
едилир вя
изафятин
«гисим»ляри
(щиссяляри —
нювляри –
С.З.)
щаггында эениш
мялумат
верилир.
Демяли,
бу дярсликдя исмин йедди щалы
олдуьу гейд
едилир.
Бунлардан 1)
мцъярряд, 2)
мяфул-илейщ,
3)
мяфул-бещ, 4)
мяфул-фищ, 5)
мяфул-янщ вя 6)
изафят щалы.
Бу
сырада ися исмин алты щалынын
адыны
гейд
етдик.
Бурада
йеддинъи щал
изафятин
икинъи
формасы нязярдя
тутулур:
1.Изафяти-ламиййя вя 2)
изафяти-бяйаниййя.
Изафяти-ламиййя
(гафийяли –
изафят
— С.З.),
йяни
биринъи
тяряфи щал,
икинъи
тяряфи
мянсубиййят
шякилчиси гябул етмиш изафят.
Мясялян, Ящмядин
дяфтяри,
Садигин
папаьы вя с.
кими
Изафяти-бяйаниййя
ися
(гафийясиз
изафят – С.З.) йяни
биринъи
тяряфи щал шякилчисиз,
формаъа исмин
адлыг
щалында,
икинъи тяряфи
ися мянсубиййят
шякилчиси
иля дцзялян
изафят
(буэцнкц ЫЫ нюв
тяйини сюз бирляшмяси)
мясялян, кянд
молласы, шящяр
мямуру (сящ.18) вя с. Исмин
йийялик щалында
олан сюз,
мцстягил
олараг
щеч бир ъцмля цзвц вязифясиндя
(хябярдян
башга)
ишлянмядийиня эюря,
бу
щал
изафят, йяни
буэцнкц
бахымдан сюз бирляшмяси
адландырылмышдыр.
Б.Чобанзадя вя
Ф.Аьазадянин бирликдя йаздыглары «Тцрк
грамери» (1928)
китабында ися
гейд
олунур ки,
«Туркъядя башлыъа беш щал
— (час, надеж) вардыр»
1.
Мцзафцн
илейщ: ын, ин, ун, цн
(йийялик щал – С.З).
2.
Мяфулцн
бищ: ы, и, у, ц, йы,
йи, йу, йц,
(тясирлик щал
— С.З.)
3.
Мяфулцн
илейщ а,
я, йа, йя
(йюнлцк щал –
С.З.)
4.
Мяфулцн
фищ да, дя,та,
тя (йерлик
щал – С.З.)
5.
Мяфулцн
янщ
дан,
дян,
тан,
тян
(чыхышлыг щал –
С.З.) Яввялки дярсликлярдяки кими исмин мцъярряд (адлыг — С.З.)
щалы
олдуьуну
бурада гейд
едилмир.
Мцяллиф йазыр
ки, «Тясриф
шякилчилярини щави
олмайан
(ещтива
етмяйян – С.З.)
исим, сюз
мцъярряд
адланыр. …
Бунунла
бярабяр щяр
тясриф
шякилчисини, щави
олмайан сюзц мцъярряд
щалында
фярз
елямяк
доьру
олмаз».
Доьрудан да
буэцнкц Азярбайъан дили
дярсилкляриндя верилян исмин диэяр
щалларындан
бязиляри
формаъа адлыг щала
охшайыр.
Мясялян:
мяктябин
директору,
мяктяб директору, китабы
охудум,
китаб охудум вя с.
Исмин яряб
сюзляри иля адландырылан
щаллары щаггында
данышан
мцяллиф йазыр: «Бу тябирлярин
(ифадя
етмянин — С.З.) щям
лисаниййат
(дилчилик – С.З.)
щям
дя тядрисат
нюгтейи-нязяриндян ялверишли олмадыьы
мейдандадыр.
Лакин
индийя
гядяр
бу ъцр
истилащлар
(терминляр –
С.З.)
тцркъядян
дцзялдилмямишдир.
Онун
цчцн
индилик яски
истилащлары
ишлятмякдян башка
чаря
йокдур». [3.91]
Яввялки
дярсликлярдя
бирэялик щалы ады иля
гейд едилян вя иля
гошмасы иля ишлянян исимляр,
ейни
заманда — чун,
чцн
шякилчиляри иля дцзялян
щаллар
да
исмин
щаллары
сырасына дахил
едилмир. Бунлары
нязярдя
тутан
мцяллиф
йазыр: «Бунлары йухарыда гейд
етдийимиз беш
щал
иля, ня
цмумиййят, ня дя
вязифя етибариля
мцгайяся
едямяйиз. Яэяр беля
щаллары да таныйаъак
олсак,
о
вахтда
щалларын
мяъмун ондан
– он
бешя
гядяр вара билир». [3.91]
1934-ъц илдя (1933-ц
илдя няшр
едилян
дярслийин икинъи чапы— С.З.) досент
И.Щясянов вя
А.Шярифов
тяряфиндян
йазылан
«Грамер»
дярслийиндя «Исмин
щаллары»
хцсуси
мювзу
шяклиндя
верилмиш вя
гейд
олунмушдур
ки, «Исимляр
ъцмлядя
мцбтяда олдуглары заман
шякилчисиз
ишляндикляри щалда,
тамамлыг
олдуглары заман,
шякилчи гябул едирляр.
Буна
исмин
щалланмасы
дейилир. Исимлярин ясас
йедди
щалы
вардыр». [4.22]
Бурада
исимлярин
щаллары хцсуси
сюзлярля ифадя олунмур.
Исмин
щаллары биринъи
щал, икинъи
щал вя с.
арлыъыллыгла
ифадя
олунур. Йалныз бу эцн адлыг
щал
адландырдыьымыз шякилчисиз
щал
щаггында йазылыр.
«Исмин
шякилчисиз
щалына
биринъи вя йа
мцъярряд
дейилир.
Исмин
щаллары
сыра
ардыъыллыьы
иля
садаландыгъа
онларын
гябул
етдикляри
шякилчиляр
гейд
олунур вя
йеддинъи щал
щаггында
йазылыр:
Исмин 7 (ъи – С.З)
щалы иля гошмасы
васитясиля
дцзялир;
атла,
араба иля
киби». [4.22]
Сонра ися ана,
эеъя,
гузу
вя дцйц
сюзляри
щалландырылыр вя
щалланаркян
сону
саит вя
самитля
гуртаран
сюзлярин гябул
етдикляри
шякилчиляр
арасындакы фярг айдынлашдырылыр.
Буэцнкц
дярсликлярдя йийялик щал
адландырылан икинъи щал
щаггында ися йазылыр:
«2. Икинъи щал — бир исим башга бир
исимля
бирляшдикдя,
биринъи исим ын,
ин, ун, цн
шякилчиляри гябул едир…
Бу
шякилчиляря исмин
икинъи щал
шякилчиляри
дейилир». [4.23]
Бундан
яввял няшр
олунан
дярсликлярдян фяргли
олараг,бу
дярсликдя
исимлярин
щаллары хцсуси
адларла
эюстярилмясяляр
дя, онларын
шякилчиляри
вя изащы чох
садя шякилдя
верилмишдир.
1937-ъи
илдя
няшр олунан
«Грамматика»
(мцяллифсиз)
дярслийиндя ися
исимлярин щалланмасы
щаггында
верилян мялумат ондан
яввял
няшр олунмуш бцтцн
дярсликлярдяки
мцнасибятдян
фярглянир. Йяни
яввялки
мювзуларла баьлы
данышаркян гейд
етмишдик ки, бу
дярсликдя дилчиликля баьлы
верилян терминлярин
яксяриййяти ясасян тцрк
мяншяли сюзлярля
ифадя
едилмишдир. Ясас нитг
щиссяси олан исим бу
дярсликдя «Ад»
адландырылдыьындан
«Исмин
щалланмасы» мювзусу да «Исмин
дяйишмяси» ады
алтында
верилмишдир.
Яввялъя исмин
щал
шякилчиляри щаггында
йазылыр:
«Адларын,
ъцмлядя
мцяййян
функсийалар
эюрмяк цчцн гябул
етдикляри шякилчиляр
дяйишмя (щал —
С.З.)
шякилчиляри
адланыр.
Адлар
мцяййян сюз
дяйишдириъи
шякилчи гябул
едяряк
дяйишир.
Адларын 7
дяйишмяси вардыр». [5.38]
Бунун
ардынъа исмин щаллары
(дяйишмяляри)
щаггында айры-айрылыгда
мялумат
верилир вя гейд
олунур ки, «Ад
ъцмлядя
башлык (мцбтяда — С.З.)
олдуьу заман
дяйишмя
шякилчиси гябул
етмяз.
Адын
беля
дяйишмясиня адлык
дяйишмя дейилир».
[5.38]
Сонра
исмин
диэяр
щаллары
(дяйишмяляри —
С.З.) садаланыр.
Икинъи
дяйишмя
йийялик, 3-ъц йюнлцк, 4-ъц
тясирлик, 5-ъи
йерлик, 6-ъы
чыхышлыг,
7-ъи дяйишмя
ися бирэялик
дяйишмя адланыр.
Ардынъа
дяйишмя
шякилчиляринин
щям
сону сясли
(саитля – С.З.),
щям дя сяссиз
(самит – С.З.) иля
битян
исимлярдян
сонра
ишлянмяси иля
баьлы
йазылыш
гайдалары щаггында
мялумат
верилир вя бу ъцр
сюзляр
щалландырылыр.
Китабда
йалныз
«Адларын
дяйишмяси»
мювзусу иля баьлы цч
тапшырыг
верилмишдир
ки, бу
тапшырыглар адларын
дяйишмясинин
(исмин
щалланмасынын
— С.З.)
шаэирдляря
чатдырылмасында
кифайят
нятиъяни
ялдя
етмяйя мцяййян
гядяр дя олса, кюмяк едя
биляр.
Я.Дямирчизадя
вя
Д.Гулийевин мцяллифлийи
иля
1938-ъи
илдя Азярняшр тяряфиндян няшр едилян
«Грамматика»
дярслийиндя
ися
исмин
дяйишмясиня
(щалланмасына
С.З.)
мцнасибят
1937-ъи ил
дярслийиндяки
мцнасибятдян
тамамиля
фярглидир.
Бу фярг щям исимлярин
дяйишмясиня
верилян адда,
щям дя
исмин
щалларынын
сайында юзцнц бцрузя
верир.
Дярсликдя
йазылыр:
«Исимляр ъцмлядя
ъцрбяъцр
функсийалар эюрцр…
Исимлярин
ъцмлядя
мцяййян функсийалар
эюрмяси вя
мяна ъящятиндян
дяйишмяси
цчцн гябул
етдикляри шякилчиляря
щалланма шякилчиляри
дейилир». [6.49]
Йухарыдакы
ъцмлядя исмин щалланма
шякилчиляриня тяриф
верилир. Ондан
сонра ися
гейд
олунур ки,
«Исимляр мяна вя
формаъа
дяйишилир. Щаман
дяйишмяйя исмин
щалланмасы
дейилир». [6.49]
Дярсликдя исмин беш
щалы олдуьу
гейд
едилир:
1.Шякилчи
гябул
етмяйян,
мцбтяда ролунда чыхыш едян адлыг щалы
(ким? ня? щара?)
2.Йюнлцк щалы
(кимя?
няйя? щарайа?
а,я, йа, йя)
3.Тярслик щалы
(кими? няйи?
щараны? бязян
ня? ы, и, у, ц, ны, ни,
ну, нц)
4.Йерлик
щалы (кимдя?
нядя? щарада?
да, дя)
5.
Чыхышлыг
щалы (кимдян?
нядян?
щарадан? дан,
дян)
Исмин
щаллары иля
баьлы
дярсликдя ъями
ики
чалышыма
верилмишдир
ки,
кючцрцлмяси тяляб
олунан
биринъи тапшырыьын
(сящ.52)
мятни
тягрибян 350-400
сюздян ибарятдир. Бу щяъмя малик
тапшырыьын бир
дярс
саатында щялл
едилмяси ися гейри-мцмкцндцр.
1941-ъи
илдя
Я.Абасов,
Д.Гулийев вя
С.Ъяфяровун
мцяллифлийи
иля
няшр
олунан
(кирил
ялифбасы
иля)
«Азярбайъан
дилинин
грамматикасы»
дярслийиндя
дя исмин беш щалы
олдуьу гейд
едилир.
Бу
дярсликдя исмин
щаллары
щаггында
верилян мялумат
юзцндян яввял няшр олунан
дярсликдяки
мялуматла
ейниййят тяшкил
ется дя,
бязи
фяргли
мягамлар да
юзцнц
эюстярир.
Мясялян, сону
саитля битян
сюзлярин
исмин йюнлцк
щалында
йалныз рус
ялифбасында
олан Я (йа)
щярфини
(шякилчисини
– С.З.) гябул
етдийи, ейни
заманда,
йюнлцк
вя тясирлик
щалларында
чохщеъалы
сюзлярин
сонунда олан г
сясинин ь
сясиня, к
сясинин ися
й сясиня чеврилдийи гейд
олунур.
Бу гайданын
тякщеъалы
Азярбайъан
сюзляриня вя алынма
сюзляря шамил
едилмядийи
хцсуси гейд
формасында
эюстярилир.
Бурада да
исмин
щаллары иля баьлы ики
тапшырыг верилмиш
вя
щямин
тапшырыглардан
биринин мятни тамамиля
дяйишдирился
дя, диэяринин тяркибиня дахил
олан
сюзлярдян бир нечяси
дяйишдирилмишдир.
1940-ъы
иллярин
биринъи
йарысынын
сонларындан —
1944-ъц
илдян
башлайараг
Азярбайъан дили дярсликляриндя
исмин
щалларынын
сырасына йени
бир щал —
йийялик щал да
ялавя
олунур вя
1945-ъи илдя няшр олунан
«Азярбайъан
дилинин
сярфи» (Ы
щисся
(шювтиййат вя
шяклиййат) (икинъи чапы)
дярслийиндя исмин 6 щалы олдуьу
гейд едилир
вя адлыг
щалдан
сонра
исмин
щаллары
сырасына
йийялик щал дахил едилир.
Эюстярилир
ки,
«Йийялик
щалында
самитля битян
исимляр ын4,
саитля битян
исимляр ися нын, нин,
нун,
нцн
шякилчилярини гябул
едир». [7.57] Ейни
заманда
кимин,
няйин,
щаранын
суалларындан бириня
ъаваб верир.
Исмин щаллары
сырасына
йийялик щал гатылдыьына
эюря
бу
китабларда
артыг
«йийялик
бирляшмяси»
мювзусу
дцзэцн
олараг
чыхарылмышдыр.
«Йийялик
бирляшмяси»
мювзусу
синтаксисин (нящвин –
С.З.)
тядгигат
обйекти
олдуьундан,
бу анлайышын
морфолоэийанын тяркибиндян
чыхарылмасы дцзэцн аддым
сайылмалыдыр.
Бу щям морфолоэийа,
щям дя
синтаксисин
сярщядляринин
мцяййянляшмясиндя мцщцм
ящямиййят
кясб
едир.
1959-ъу иля
гядяр исмин
щаллары
щаггында
йалныз «Исмин
щалланмасы»
мювзусу дахилиндя
данышылмыш вя
исмин
щяр бир
щалынын
суалы, шякилчиси
эюстярилмиш,
бу мювзу иля
баьлы
икидян
бешядяк (мцхтялиф
иллярдя)
тапшырыг
верилмишдир.
1959-ъу илдя
С.Ъяфяровун мцяллифлийи
иля
няшр олунан
«Азярбайъан
дилинин
грамматикасы»
дярслийиндя
ися
исмин
щаллары иля
баьлы
бир нечя мювзу
верилир. «Исмин
щаллары» (сящ. 38-39)
адланан
мювзунун
дахилиндя
исмин
щалланмасынын
ня олдуьу
андынлашдырылмыш,
верилмиш 6 щалын
ардыъыл
олараг
хцсусиййятляри,
суаллары гейд
едилмиш вя
нцмуняляр
эюстярилмишдир. Бунун
ардынъа «Сяссиз иля битян
исимлярин
щалланмасы»
(сящ. 40),
«Сясли
иля битян
исимлярин щалланмасы»
(сящ.42),
«Исмин йийялик
щалы» (сящ.43),
«Исмин
тясирлик
щалы» (сящ. 49)
мювзулары
верилмиш, бу
мювзуларла
баьлы
верилян
биликлярин мющкямляндирилмяси цчцн
дярслийя 22
тапшырыг дахил
едилмишдир.
Лакин
бу дярсликдя
исмин
щаллары иля
баьлы
верилян
мялумат вя елми
биликлярин
ардыъыл
тяртибиндя
бязи
чатышмазлыглар юзцнц эюстярир:
1.
Исмин 6
щалынын щамысы бир мювзу
дахилиндя
айлындашдырылдыгдан
сонра
о щалларын
йенидян
айры-айрылыгда изащ едилмяси
йолверилмяз
щалдыр.
2.
Яэяр
исмин
тясирлик вя
йийялик
щаллары
айры-айры
мювзулар
шяклиндя верилирдися,
онда эяряк исмин щяр бир
щалы
айрылыгда
айдынлашдырылайды.
3.
Бу ъцр
айдынлашдырма щям
дярсликдя, щям дя
тядрисдя систематиклийи позур
вя
шаэирдлярин
нормал биликляр
ялдя
етмясиня
манечилик тюрядир.
4.
Йийялик вя
тясирлик
щалларынын щярясиня
аид беш
тапшырыг верилдийи
щалда, галан 4
щалын
щамысына
бирликдя ъями 4
тапшырыг
верилмишдир
ки, бу да
исмин
щалларынын
щамысынын
ящатяли
шякилдя
юйрянилмясиндя
мцяййян
проблемляр йарадыр.
1972-ъи илдян
башлайараг няшр
олунан
Азярбайъан дили
дярсликляри, бунун яксиня
олараг, тякмилляшдирилмиш, исмин 6 щалынын
щяр
бири
айры-айры
мювзулар шяклиндя
верилмиш
вя щяр
биринин
хцсусиййятляри, гейд
едиляряк
айдынлашдырылмышдыр.
2000-ъи
иля гядяр няшр
олунан
дярсликлярин
щамысында
бир
ардыъыллыг
эюзлянилмиш,
щяр бир щалын
изащы
айрылыгда
вериляряк, онларын
практик
формада гавранылмасы цчцн бир
нечя тапшырыьын
щялл олунмасы
тяляби
гаршыйа
гойулмушдур.
Ардыъыллыг
бахымындан исмин
щалларынын орта мяктяб
дярсликляриндя бу ъцр
верилмяси
бир тяряфдян
тягдирялайиг
щалдыр. Диэяр
тяряфдян
йанашдыгда ися исмин
щалларынын тядрисиня бу
гядяр
эениш йер верилмяси
дилчилийин диэяр
сащяляринин юйрянилмясиня
мцяййян гядяр дя олса,
манечилик
тюрядир.
Мясялян, исмин щалларынын
юйрядилмясиня
6 саат
явязиня 2
саат вахтын
айрылмасы да
кифайятедиъи щесаб олунмалыдыр.
Она эюря ки, ибтидаи
синифлярдян
башлайараг
шаэирдляря исмин
щаллары
барядя
мялумат
верилир. 5-ъи
синифдя исмин бцтцн
щалларынын
тядриси о
демяк дейилдир
ки, бу
щалларын
щамысы
айры-айрылыгда
юйрядилмялидир.
Яввялъядян бу мювзу иля
баьлы
мялуматы
олан
шаэирдлярин
бцтцн
мятни баша дцшцб
гаврамалары цчцн ики
тядрис
саатынын
айрылмасы
кифайят гядяр
наилиййят
газанмаьа кюмяк едя
биляр.
Мювзуйа
айрылан
биринъи саатда исмин
щаллары
щаггында
яввялки
синифлярдя
верилян
биликляр
системя
салыныр,
икинъи
саатда ися
мювзу иля
баьлы
парактик ишляр
йериня
йетирилир.
Исмин
щалларынын тядрисиня
айрылан ялавя 4
саатын
явязиня ися дилчилийин башга
сащяляри
щаггында мялумат
верилсяйди
даща йахшы
оларды.
Исмин
щалланмасы (исмин щал категорийасы)
илк олараг
эениш
шякилдя М.Щцсейнзадянин
«Мцасир
Азярбайъан дили» (1954) адлы дярс вясаитиндя изащ
едилмишдир.
Бурада исимлярин щал
категорийасы
щаггында эениш
мялумат
верилдикдян сонра
тарихян
исимин
щалларынын
кечдийи йол
гыса
шякилдя тящлил
едилмиш вя эюстярилмишдир
ки,
китаб
йазылан дюврдя
Азярбайъан
дилиндя исмин 6
щалы
ишлянир ки бунлар
да ики група
бюлцнцр.
1.
«Грамматик
щаллар,
2.
Мякани-грамматик щаллар
Адлыг,
йийялик вя тясирлик
щаллар
халис
грамматик щаллардыр. Йюнлцк,
йерлик вя
чыхышлыг щаллар ися
щям
мякани, щям
дя грамматик щал олса да,
ясасян
мякани
щаллардан щесаб
олунур». [8.97]
60-ъы
иллярдя няшр
олунан
дярсликлярдя
дя исмин 6
щалы эюстярилир вя гейд
олунур ки, «Бир
сюзцн щал
дяйишмяляринин
мяъмуйу
щалланма адланыр».
[9.18]
70-ъи
илдя
няшр
олунан
дярсликлярдя
дя исмин
щалларынын изащы
50-ъи
иллярдя няшр
олунан
дярсликлярдяки
нязяри
мялуматла ейниййят
тяшкил
едир.
80-ъи
иллярдя няшр
олунан
грамматика
китабларында ися
эюстярилир
ки,
«Щал
сюз бирляшмяляриндя вя
ъцмлядя исимлярин башга
сюзлярля ялагясини
эюстярян
грамматик
категорийадыр».
[10.48]
Бу
ясярдя дя исимин 6
щалы хцсуси
мювзулар
формасында
верилир вя изащ едилир.
Йухарыда
гейд
етдийимиз китабда
(Мцасир Азярбайъан
дили, ЫЫ
щисся, Бакы 1980)
исмин
щаллары изащ
едилдикдян
сонра
йекун
олараг «Исимлярин
щалланмасында фонетик
щадисяляр»
адлы бир
мювзу
верилир.
Бурада сону г вя к иля
гуртаран
сюзляр щалланаркян исмин
йийялик, йюнлцк вя
тясирлик щалында г
сясинин ь
сясиня,
к
сясинин й сясиня
чеврилдийи
вурьуналыр.
Ейни
заманда, бу
ъцр
дяйишмяйя сябяб
олан бязи
хцсусиййятляр эюстярилир.
ХХ
ясрин
сонунуда Й.
Сейидовун
няшр
етдирдийи
«Азярбайъан дилинин
грамматикасы» адлы дярс вясаитиндя
исмя
мяхсус грамматик
категорийалардан
бири олан «щал категорийасы»
(сящ. 225-260)
щаггында
эениш
сющбят ачылыр
вя гейд
олунур ки,
«Азярбайъан
дилинин щал системи
сабитлийи иля
сяъиййялянир.
Айры-айры вахтларда
грамматика
китабында щалларын
сайы
мцхтялиф
шякилдя эюстярился
дя, бу
Азярбайъан
дили щалларынын,
щягигятян,
чохалмасы вя азалмасы
дейилдир». [11.226]
Апарылан
тядгигатларын
нятиъяляри
эюстярир
ки,
дилчилийя дахил
олан
анлайышларын диэяр
сащяляри кими,
исмин щал категорийасы
да узун
бир
заман кясийиндя
мцхтялиф
формаларда изащ
едилмиш,
формалашдырылмыш вя сон
олараг
бу эцн
тядрисдя ясас эютцрцлян сон
формасында сабитляшмишдир.
Ədəbiyyat
siyahısı
1.
«Туркъя
сярф-нящв»,
Бакы, 1924, сящ.14.
2.
Гафур
Ряшад Мирзязадя,
Мящяммяд
Садиг
Ахундов.
«Сярф
вя нящв», 1925-ъи
ил
3.
Профессор
Б.Чобанзадя
вя Ф.Аьазадя
«Тцрк грамери» 1930,
сящ.9,
Азярняшр. 1934
4.
Досент
И.Щясянов вя
А.Шярифов «Грамер» Орта мяктяб
цчцн. Биринъи щисся, бешинъи
тядрис или. Морфоложи тясщищ
едилмиш
икинъи
чапы. Азярняшр. 1934.
5.
Грамматика,
Ы щисся
Морфолоэийа,
Бакы, 1937,
сящ. 38
6.
Я.Дямирчизадя вя
Д.Гулийев
«Грамматика»
Ы щисся,
морфолоэийа.
Натамам орта вя орта
мяктяб цчцн.
«Азярняшр», Бакы. 1938,
сящ.48.
7.
С.Ъяфяров.
Я.Абасов.
Азярбайъан
дилинин сярфи, Ы щисся,
икинъи
чапы,
Азярняшр, Бакы-1945, сящ.57
8.
М.Щцсейнзадя Мцасир
Азярбайъан
дили,
АДУ
Няшриййаты,
Бакы, 1954. сящ.97
9.
Азярбайъан
дилинин
грамматикасы
Ы
щисся,
морфолоэийа, Азярбайъан ССР ЕА
Няшриййаты,
1960, сящ.18
10.
Мцасир
Азярбайъан дили, ЫЫ
ъилд,
морфолоэийа
«Елм»
няшриййаты,
Бакы, 1980,
сящ. 48
11.
Й.Сейидов
Азярбайъан
дилинин
грамматикасы,
морфолоэийа.
Бакы, 2000,
сящ. 226
12.
Й.Сейидов.
Азярбайъан дилинин
грамматикасы,
Бакы
Университети
няшриййаты, 2002, сящ. 226, 227
Категория
склонения
существительного
в учебниках
В
статье
исследуется
категория
склонения
существительных
в учебниках
азербайджанского
языка,
издаваемых в
ХХ веке. В ней
рассматриваются
некоторые
аспекты категории
склонения
существительного,
получившие
отражение в
данных учебниках.
Автор
старается
выявить
закономерности
изменения,
происходившего
в учебниках.
Ключевые
слова:
Cуществительное,
склонение,
именительный
падеж,
грамматическая
приставка,
требование,
определенный,
неопределенный.
Category of Case of the
noun in manuals
Reflection
of category of Case of the Nouns, methods of its changes and its naming in
manuals published in the 20th Century were reflected in the Article.
Key words
Noun, case,
conjugation, nominative case, grammatical affixes, request, definite, indefinite
İsmayilzadə Gülbəniz
Məhəmməd qızı
DİALEKTOLOJİ VƏ
FRAZEOLOJİ LÜĞƏTLƏRİN
FƏRQLƏNDİRİCİ
ƏLAMƏTLƏRİ
Lüğətçilik
dilçiliyin tətbiqi sahəsidir. Bununla yanaşı
leksikoqrafiyada – lüğətçiliyin özünəməxsus nəzəriyyəsi
də vardır. Burada nəzəriyyə və praktika bir –
birini tamamlayır. Lüğətlərin ayrı – ayrı
növləri özünəməxsus əlamətlərinə görə
bir –birindən fərqlənir.
Dialektoloji
lüğətlər.
Dialektoloji
lüğətdə milli dilin normalaşmış
hissəsindən fərqli olaraq, onun şivə, dialekt və
ləhcəsində işlənən sözlərin izahı
verilir. Dialektoloji lüğət sırf elmi lüğətdir. Burada
müəyyən şivə və dialektdə olub, lakin
ədəbi dilin lüğət tərkibində
işlənməyən, yaxud fonetik və məna
cəhətdən fərqlənən sözlər ədəbi
dil materialları əsasında
aydınlaşdırılır. Bu dialektoloji
lüğətləri səciyyələndirən
əlamətlərdən biridir.
Dialektoloji
lüğətlərin tərtibində dialekt sözlərin düzgün
seçilməsi əsas məsələdir. Dialekt leksikası bir
dilin dialektlərinə məxsus olan sözləri əhatə
edir. O sözlər həmin dialektin spesifik xüsusiyyətlərini
göstərir. Həmin sözlər ədəbi dilə yad olan
sözlərdir. O sözlər dialekti ədəbi dildən və
digər dialektlərdən fərqləndirir. Bir dialektə
məxsus olan sözlər ədəbi dil və digər
dialektlərlə müqayisə edildiyi zaman üzə çıxır.
Dialektoloji
lüğətlər dialektləri əhatə etməsinə
görə iki yerə bölünür:
1)
Dialekt
lüğətlər – lüğətdə bir dialektə və ya həmin
dialektə yaxın olan dialektlərə aid sözlər verilir.
2)
Dialektoloji
lüğətlər – lüğətdə bir çox dialektlərdə
işlədilən sözlər əhatə olunur.
Dialektoloji lüğətlər
məqsəd və vəzifəsindən asılı olaraq iki
cür olur:
a)
ancaq
bir şivə, dialekt, yaxud ləhcənin lüğəti. Belə
lüğətlərdə bu və ya digər şivə, dalekt
və yaxud ləhcənin bütün tərkibinin xarakteristikası
verilir;
b)
dilin
bütün dialektlərinin lüğəti. Bu lüğətdə müəyyən
bir dilin ədəbi dildən fərqli olan bütün dialekt
leksikası öz əksini tapır.
Dialektoloji lüğətlər
ədəbi dildən fərqli olaraq dialektlərin
lüğət tərkibini toplamaq
və xarakterizə etmək əsasında qurulur.
Dialektoloji lüğətlərin baş
məqalələrində aşağıdakılar verilir:
1)
ancaq
ləhcələrdə işlədilən sözlər;
2)
ləhcələrdə
işlədilən, lakin ədəbi dildə işlədilməyən
sözlər;
3)
ədəbi
dildə işlədilən, lakin ləhcələrdə
başqa mənalar ifadə edən sözlər;
4)
sözün
sinharmonik variantları və s. verilməlidir.
Hər bir dilin dialekt və
şivələrinin leksik tərkibinin öyrənilməsi böyük
elmi mahiyyətə malikdir. Geniş xalq danışıq
dilində mövcud olan bəzi sözlər dilin tarixinin və
eləcə də xalqın tarixinin bu və ya digər
məsələlərini aydınlaşdırmağa kömək
edir. Buna görə də danışıq dilində olan
fərqli ünsürlər tarixi məsələlərin şərhində
çox qiymətli vasitələrdir. Dilimizin dialekt və
şivələri öz tərkibinə görə çox zəngindir.
Burada ədəbi dildə işlənməyən, ondan
fərqli olan çoxlu leksik ünsürlər vardır. Bu ünsürlər ancaq
XX əsrdə tədqiqat obyekti olmuşdur. Həmin dövrdə
xalqımızın həyatında böyük mədəni
inkişafın təməli yarandı. Bu illərdə xalqımızın
tarixi, onun dilinin əmələ gəlməsi və s.
məsələlər günün aktual
məsələlərinə çevrildi. Buna əsasən də dilimizin
şivələrdəki söz və ifadələrin
toplanmasına və şərh edilməsinə
başlandı.
Azərbaycan dili şivələrinin
lüğətini tərtib etmək ideyasını 1924-cü ildə
“Azərbaycanı öyrənən cəmiyyət” irəli
sürmüşdü. Xalqımızın tarixində xüsusi elmi və
mədəni mahiyyətə malik olan canlı
şivələr lüğətini tərtib etmək fikri
1926-cı ildə Bakıda çağırılan I Türkoloji
qurultayda da bəyənilmişdi. Həmin lüğət bütün
Azərbaycan şivələrini əhatə etməyi öz
qarşısına qoymuşdu. Lüğətin tərtibi vacib
və zəruri hesab olunduqdan sonra dövlət
tərəfindən respublikada onun tərtib edilməsinə
böyük imkanlar yaradılmışdı. Xüsusilə, 1929-cu
ildə Azərbaycan Dövlət Elmi –Tədqiqat İnstitutu
təsis edildikdən sonra dil, ədəbiyyat,
incəsənət şöbəsi yanında lüğət
komisyonu təşkil olunmuşdu. Lüğət komisyonu
şivələrdən material toplanmasını,
lüğətin tərtib olunması və nəşr
edilməsini sürətləndirmişdi.
Təşəbbüs 1924-cü ildə
irəli sürülsə də, hələ 1921-ci ildə müəllim
Qafur Rəşadın “Təfsirli xalq lüğəti”
nəşr olunmuşdur.
30-cu illərdə qarabağlı
həkim Saleh Axundov Quzanlının “Azərtürkcə yeni dolu
sözlük” lüğəti əlyazması şəklində
Lüğətlər institutuna təqdim olunmuşdur. Bu birdilli
lüğətdir. Tərtibçi lüğətin
müqəddiməsində yazır ki, o, “Azərbaycan dilinin
Qarabağ şivəli 18000 ədəd kəlmələrini
xalqın sinif-sinif dillərindən toplayıb, yeni əlifba
sırası ilə düzüb...”.
1930-1931-ci illərdə “Azərbaycan
dilinin canlı şivələr lüğəti” nəşr
edilmişdir. Bu lüğət Azərbaycan Tədqiq və
Təcrübə Cəmiyyəti əməkdaşları
tərəfindən hazırlanmışdır.
Lüğət komisyonu toplanan materialları
hissə-hissə çap etməyi münasib bilmiş və bu
məqsədlə də “Azərbaycan dilinin canlı
şivələr lüğəti”nin 1930-cu ildə “A”, 1931-ci
ildə “B” hərfinə aid yazılmış hissələri
ayrıca nəşr edilmişdir.
1930-cu ildə çap olunan kitabın
müqəddiməsində lüğətin tərtib məqsədi
üç dildə şərh edilir, bundan sonra Azərbaycan
şivələrinin coğrafi göstəricisi verilir.
Şivələr 22 mərhələdə
qruplaşdırılmışdır.
Lüğətə həm səciyyəvi
şivə ünsürləri, həm də ədəbi dil və
danışıq dili üçün ümumi, aydın olan söz və
ifadələr daxil edilmişdir.
Lüğətdə əlifba sırası
ilə baş sözlər verildikdən sonra həmin sözün
hansı şivədə işləndiyi göstərilir və
izah olunur. Bununla bərabər, sözə aid olan izahların rus
və alman dilində tərcümələri verilir. Daha sonra izah
edilən sözün işləndiyi cümlələrdən misallar
gətirilir; məsələn: Aynabənd
... aynabənt (k), aynavənd (Şmq, Q) – şüşə
və pəncərəsi çox olan böyk otaq. –
Стеклянная
галерея. – Eine Glasgallerie.
Təpənin yanında dörd tərəfi aynəbət bir öy
gördüm (k).
Tərtibçilər
şivələrdən müəyyən anlayışa dair
işlənən bütün sözləri toplamağa böyük səy
göstərmişlər. Eyni zamanda, toplanan sözlərin dəqiq
izah edilməsinə də xüsusi fikir vermişdirlər. Elə
buna görə də minmək, qoşmaq və yükləmək
işində işlədilən təkcə at haqqında 90–dan artıq söz toplanmış və
izah edilmişdir.
Lüğətdə bu və ya başqa
sözün hansı frazeoloji vahid və tərkib içərisində
işləndiyi də şərh olunmuşdur.
Məsələn, bayatı
sözü təklikdə izah edildikdən sonra bunun çəkmək (bayatı çəkmək), demək (bayatı demək)
və şərq musiqisində xüsusi məqam adlarını
bildirmək üçün qacar
(bayatı-qacar), kürd (bayatı-kürd),
şiraz (bayatı-şiraz), çoban (bayatı-çoban), sallama (bayatı-sallama)
sözləri ilə işlənməsi
aydınlaşdırılmışdır. Bütün bunlar
lüğətin gözəl xüsusiyyətlərindəndir.
Lakin lüğətin bir sıra qüsurları
da vardır.
1.
Lüğətə
daxil ediləcək sözlərin sərhədi düzgün müəyyən
olunmamışdır. Elə buna görə də lüğət
şivələr lüğəti adlandığı halda, buraya
ümumişlək sözlər də daxil edilmişdir.
2.
Lüğətdə
misal–cümlə verilərkən çox hallarda bədii ədəbiyyatdan
nümunələr verilib. Halbuki şivələrin xüsusiyyətini
açmaq üçün xalq danışığına aid cümlələr
verilməli və burada xalq tələffüzü əsas götürülməli
idi. Bu nöqsan lüğətin ikinci hissəsində qismən düzəldilmişdir.
3.
Lüğətdə
baş sözün işləndiyi şivənin adı ixtisarla verilir.
Bu isə oxucunu tez-tez ixtisarlar cədvəlinə baxmağa məcbur
edir.
4.
Sadə
sözlər əlifba sırası ilə verilsə də, törəmə
və mürəkkəb sözlər isə əsas sözün yuvasında
getmişdir.
Müəyyən qüsurlara baxmayaraq,
“Azərbaycan türk xalq şivələri lüğəti” XX
əsrin I yarısında Azərbaycan dilinə dair
yaradılmış ilk nəzəri lüğətdir. Bu
lüğət başa çatdırılmamış, yəni
yarımçıq olsa da, Azərbaycan şivələrinin leksik
tərkibinə dair çox qiymətli əsərdir.
Azərbaycan dialekt və
şivələrinin leksik tərkibinin öyrənilməsinə
son zamanlarda daha ciddi fikr verilmiş və bu sahəyə dair
tədqiqat işləri genişləndirilmişdir.
1958-ci ildən Azərbaycan Elmlər
Akademiyasının Nizami adına Ədəbiyyat və Dil
İnstitutunun Azərbaycan dialektologiyası şöbəsi
bircildlik “Azərbaycan dilinin dialektoloji lüğəti”ni
hazırlamağa
başlamışdır. Bu iş başa
çatdırılaraq 1964-cü ildə R.Rüstəmov və
M.Şirəliyevin redaktorluğu ilə nəşr
olunmuşdur. “Azərbaycan dilinin dialektoloji
lüğəti”ndə dilimizin dialekt və
şivələrində mövcud olub əbədi dilin
lüğət tərkibindən fərqlənən 6300 sözün
mənası aydınlaşdırılmışdır.
Lüğət bir cilddən ibarətdir.
Lüğətdə hər baş sözün
qarşısında onun hansı dialekt və şivədə
işləndiyi mötərizə içərisində
göstərilmişdir. Bununla bərabər, hansı nitq
hissəsinə aid olduğu ixtisar şəklində qeyd olunmuşdur.
Bundan sonra sözün mənası izah edilmiş, izahların rusca
tərcüməsi verilmişdir. Sözləri daha dəqiq
şərh etmək üçün onların yerli şivədəki
tələffüzünə aid misallar (cümlələr)
göstərlimişdir; məsələn: Alatoran: (Qazax), is. z. – dan yeri sökülən vaxt –
спозаранку,
чуть свет,
рано утром. –
Yerimnən alatoran duruf, yola düşdüm. Bıçqı:
(Biləsuvar), is. – mişar – pila. – Bıçqının
dişdəri köhnədi.
Dilimizin dialekt və
şivələrinə aid ilk dəfə olaraq bütöv
şəkildə nəşr olunmuş bu lüğətin ən
yaxşı xüsusiyyətləri təxminən
aşağıdakılardır:
1.
Lüğətin
sözlüyü, əsasən, düzgün seçilmişdir; orada ancaq dialekt və
şivə sözləri əhatə olunmuşdur.
2.
Lüğətdə
sözlərin mənalarının düzgün izahına xüsusi diqqət
yetirilmiş və demək olar ki, hər bir sözün mənası
aydın şəkildə şərh edilmişdir.
3.
Lüğətdəki
misal–cümlələr dialekt və şivələrdə
olduğu kimi verilmişdir.
4.
Lüğətdən
istifadəni asanlaşdırmaq üçün orada izah olunan hər sözün
hansı şivə və ya dialektə aid olduğu aydın
şəkildə əks etdirilmişdir.
Bütün bu kimi müsbət cəhətləri
ilə yanaşı, lüğətin bəzi
çatışmazlıqları da vardır. Lüğətdə
dilimizin dialekt və şivələrindəki bütün sözlər
əhatə edilməmişdir. Oradakı baş
sözlərdən bir çoxunun hansı dialekt və ya
şivələrdə işləndiyi dəqiq
müəyyənləşdirilməmişdir. Məsələn, arakəsmə sözü ancaq
Şahbuz şivələrinə, beşdaş
sözü Bakı və Şamaxı dialektlərinə, vayıs sözü Nuxa dialektinə
və s. aid edilmişdir. Halbuki bu sözlərdən bir sıra
başqa dialekt və şivələrdə də
(Gürcüstanın Marneuli, Dmanisi, Başkeçid və s.) eyni mənada
istifadə olunur.
Bu qüsurlarına baxmayaraq, dilimizin
hərtərəfli öyrənilməsində “Azərbaycan
dilinin dialektoloji lüğəti”nin böyük elmi əhəmiyyəti
vardır.
Sonrakı illərdə Azərbaycan
dialekt və şivələrin öyrənilməsi
sahəsində böyük nailiyyətlər
qazanılmışdır. Ayrı–ayrı dialektlərə,
şivələrə və dialekt qruplarına aid bir sıra
qiymətli monoqrafiyalar yazılmış, dissertasiyalar
müdafiə olunmuş, Azərbaycan dilinin dialektoloji atlası
hazırlanmış, dialektlərdən külli miqdarda söz
toplanmışdır.
1999–cu ildə Azərbaycan Elmlər
Akademiyasının Nəsimi adına Dilçilik İnstitutu
tərəfindən “Azərbaycan dialektoloji lüğəti”nin I
cildi Ankara “Kılıçaslan” nəşriyyatında nəşr
olunub. Redaktorlar akademik M.Ş.Şirəliyev, professor
M.İ.İslamov, rəyçilər M.M.Musayev, A.H.Vəliyev,
B.T.Abdullayev, kiril əlifbasından latın əlifbasına
çevirən isə İbrahim Kanoğlu olub.
Birinci cilddə “A” – “L” hərfləri
ilə başlayan dialekt sözləri verilmişdir. Burada müasir
ədəbi dilimizdə işlənməyən və
ədəbi dildə işlənsə də, dialekt və
şivələrdə tamamilə başqa məna və ya
mənalar ifadə edən sözlər öz əksini
tapmışdır.
Bu lüğətdəki sözlər həm
Azərbaycan dialektologiyası şöbəsi
tərəfindən müxtəlif illərdə təşkil
olunmuş dialektoloji ekspedisiyalar zamanı, həm də
ayrı–ayrı şəxslər tərəfindən
toplanmış materiallardan, çapdan çıxmış
lüğət, monoqrafiya, kitabça və
məqalələrdən, müdafiə olunmuş dissertasiyalardan,
dialektologiya şöbəsinin hazırladığı
monoqrafiyalardan, institutun arxivində saxlanılan əlyazmalardan
götürülmüşdür. Bundan başqa, 1966-1968–ci illərdə
lüğət üçün xüsusi ekspedisiyalar təşkil olunmuşdur.
Belə ki, 1966–cı ildə şöbənin baş elmi
işçiləri B.M.Tağıyev və Q.M.Həsənov
Basarkeçər, Hamamlı, Çəmbərək rayonlarından,
1968–ci ildə K.T.Ramazanov Azərbaycanın Ucar,
Z.Ə.Xasıyev Kürdəmir, R.Ə.Kərimov isə Oğuz
rayonundan material toplamışdırlar.
Lüğətdəki sözlər
Azərbaycan Respublikasından başqa, Gürcüstan və
Dağıstan ərazisindəki Azərbaycan
şivələrini də qismən əhatə edir.
Müasir ədəbi dilimizdə
işlənməyən çoxlu miqdarda dialekt sözün əldə
edilməsi bu sözlərin ayrıca lüğətini hazırlamaq
zərurətini qarşıya qoymuş, Azərbaycan dilinin
dialektoloji lüğətinin tərtibi üçün şərait
yaratmışdır. Odur ki, hələ 1964–cu ildə
Azərbaycan dilinin bir cilddən ibarət dialektoloji
lüğəti nəşr olunmuşdur. Lakin 1964–cü ildən sonra
da dialektlərin öyrənilməsi işi davam etdirilmiş
və çoxlu miqdarda yeni dialekt sözləri toplanmışdır.
Bu da öz növbəsində ikicildlik dialektoloji lüğətin
tərtibinə imkan vermişdir.
Bu lüğətə 1964–cü ildə çapdan
çıxmış lüğətin sözləri daxil edilsə də,
həmin sözlər bir daha nəzərdən keçirilmiş,
onların mənası dəqiqləşdirilmiş və
tərtibi prinsipləri təkmilləşdirilmişdir.
Digər tərəfdən, həmin lüğətə dialekt
və şivələrdə işlənən
ifadələr, frazeoloji birləşmələr də daxil
edilmişdir.
Lüğətdəki sözlərin
qarşısında mötərizə içərisində onların
işləndiyi rayonun və ya rayonların adları
yazılmışdır. Lakin bu, heç də mövcud sözün ancaq
göstərilən rayonlara aid olması və başqa rayonlarda
işlənməməsi demək deyildir. Bu onu göstərir ki,
mövcud söz mötərizədə yazılan rayonlarda qeydə
alınmışdır. Bu, əlbəttə, həmin sözün
digər rayonlarda işləndiyini inkar etmir.
Ikicildlik dialektoloji lüğəti
M.Ş.Şirəliyev (A hərfi), M.İ.İslamov (Ö, R, F),
K.T.Ramazanov (Q, Y, P, C), B.M.Tağıyev (B, V, E, Ə, T, Ş),
Ə.Q.Ağayev (Z, İ, O, U, Ü), S.M.Behbudov (K, Ç),
H.X.Məmmədov (H), Q.M.Həsənov (D, M),
Ə.İ.Əliyev (L,N), Z.Ə.Xasiyev (G,X), T.M.Əhmədov
(S hərfini) tərtib etmişlər.
Təxminən 20 000-ə yaxın
sözü əhatə edən “Azərbaycan dialektoloji lüğəti”
1975–ci ildə tərtib olunub qurtarmışdır.
Əsər neçə dəfə institutun çap planına
salınıb nəşriyyata göndərilsə də,
müxtəlif çətinliklərlə əlaəqdar olaraq onu
nəşr etdirmək mümkün olmamışdır. Nəsimi
adına Dilçilik İnstitutunun direktoru professor Ağamusa Axundov
1991–ci ildə Türkiyə Respublikasında Türk Dil Qurumunun
rəhbərliyi ilə danışıqlar aparmış
və əsərin Türkiyədə çap olunması haqqında
razılıq əldə edilmişdir.
Şəxsən professor A.Axundov
əsəri Türkiyəyə aparıb Türk Dil Qurumuna təqdim
etmişdir. Elə həmin il Türk Dil qurumunun 20 noyabr 1991–ci il
tarixli iclasında “Azərbaycan dialektoloji lüğəti”nin
latın əsaslı Azərbaycan əlifbası ilə
Azərbaycan dilində nəşr edilməsi qərarı
alındı. Nəhayət, 1994-cü ilin sonlarında
əsərin çapına başlandı.
Lüğətin quruluşu və tərtib
üsulu aşağıdakı kimidir:
1.
Lüğətdə
baş sözlər əlifba sırası ilə verilib.
2.
Dialektoloji
lüğət aşağıdakı sözləri əhatə
edir:
a)
Dialekt
və şivələrdə işlənən, ədəbi
dildə təsadüf olunmayan sözləri; məsələn: Barmaxça – nişan üzüyü,
qaşsız üzük. Çalı – iri səbət. Daracax – keçid,
dağ keçidi və s.
b)
Fonetik
tərkibcə ədəbi dildəki ilə eyni, mənaca ya
tam fərqli, ya da əlavə mənası olan sözləri; məsələn:
Qurum – xəsis. Basmax – hürmək.
Nəvə - toya adam çağıran. Çalmax – süpürmək və s.
3.
Lüğətdə
baş sözdən sonra onun işləndiyi rayonun adı mötərizə
içərisində verilir; məsələn: zing Sabirabad) - ... Yelinqat (Quba) - ... Köçəl (Cəbrayıl)
- ...
Əgər baş söz bir neçə rayonda
işlənirsə, rayonların adları əlifba
sırası ilə verilir; məsələn: Loda (Ağdam, Ağdaş, Füzuli, Göyçay, Sabirabad, Salyan,
Şuşa) - ... Yelkə (Cəbrayıl, Cəlilabad,
İmişli, Kürdəmir, Salyan) - ...
4.
Lüğətdə
çoxmənalı sözlər aşağıdakı qayda üzrə
verilir:
a)
Çoxmənalı
sözün mənaları bir – birindən ərəb rəqəmləri
ilə ayrılır və onların arasında nöqtəli
vergül qoyulur;
b)
əgər
çoxmənalı sözün bütün mənaları bir neçə rayonda eynidirsə,
həmin rayonların adları baş sözdən sonra mötərizədə
verilir; məsələn:
Nəmi (Füzuli, Gədəbəy, Qazax,
Qubadlı, Şamaxı, Şuşa) – 1) dəyədə
ağartı yığılan xüsusi yer; 2) dəyədə
qab – qacağın qabağına tutulan pərdə; 3) motal və
ya ağartı torbasının altına qoyulan yastı
daş - ...
c)
əgər
çoxmənalı sözün hər hansı bir mənası bir çox
rayonda özünü göstərirsə, baş sözdən sonra həmin
rayonların adları əlifba sırası ilə
sadalanır, hər bir mənanın izahından sonra isə həmin
mənanın işləndiyi konkret rayon və ya rayonların
adı mötərizədə qeyd olunur; məsələn: Barmaxlıx (Ağdam, Gəncə)
– 1) qələmə, ting (Gəncə); 2) yeni
salınmış tənəklik, üzümlük (Ağdam). Qacax
(Naxçıvan, Zəngilan) – 1) qarğıdalı qıçası
(Naxçıvan); 2) qurumuş pambıq qozasının
qırıntıları (Zəngilan).
5.
Omonimlər
ayrılıqda baş sözlər kimi verilir və onlardan sonra
Rum rəqəmləri qoyulur; məsələn:
Ziyrix´I... – iyrənc, çirkin - ...;
Zyrix´II... – zirək - ...; Las I... – boş sarınmış
keyfiyyətsiz barama - ... Las II... – tənbəl ... və s. Las
III... – təzə biçilmiş ot torbası...
6.
Sözün
fonetik variantları baş söz kimi verilir. Əlifba
sırası ilə birinci sözün qarşısında onun mənası
izah olunur, sonra gələn sözlər isə birinciyə
baxdırılır; məsələn:
Bitirici – kuryer, idarədə xidmətçi.
Pitirici – b a x bitirici. Ovşala – şərbət. O:şala
(Quba, Salyan, Şamaxı) – b a x ovşala. Qavsara – ağac
qabığından və ya çubuğundan toxunmuş səbət.
Qovsara – b a x qavsara.
7.
Sabit
söz birləşmələri, frazeoloji ifadələr, eləcə
də köməkçi fellər düzələn birləşmələr
aşağıdakı şəkildə verilir:
a)
əgər
tərkibindəki dialekt sözünün müstəqil mənası varsa, həmin
söz baş söz kimi götürülür, izah edilir. Bundan sonra romb işarəsi
qoyulur, birləşmə və ya tərkib yazılır, izah
edilir; məsələn:
Dadamal – öyrəşmiş,
dadanmış, alışmış, ◊ Dadamal olmax – öyrəşmək,
dadanmaq, alışmaq. Hoy – kömək, ◊ Hoy eləməx –
kömək etmək. Çaqqal – kiçik qotman. ◊ Çaqqala vurmax –
qotmanlamaq, qotman halında yığmaq və s.
b)
əgər
tərkibindəki dialekt sözünün müstəqil mənası yoxdursa,
yenə də o, baş söz kimi götürülür. Ondan sonra iki nöqtə
qoyulur, tərkib yazılır və izah edilir; məsələn:
Talıt: talıt eləmax´ - rişxənd
etmək, ələ salmaq - ... Hülöy: hülöy döyməx´ - dad çəkmək,
haray salmaq - ...
c)
mənaların
heç biri ilə uyğun gəlməyən ifadələr, həmçinin
məcazlaşmış söz birləşmələri
axırda abzasdan və kvadrat işarəsindən sonra verilir;
məsələn:
Qağala – kiçik saxsı qab.
□Qağala qalmax – qaqqıldamaq.
8.
Baş
söz məcazi mənada işlənirsə, izahdan əvvəl məc.
sözü yazılır; məsələn: Quzulamax - ... məc. narahat olmaq.
9.
Baş
sözün mənasının izahında bəzən sözündən
istifadə olunur. Belə halda izahdan sonra mötərizə içərisində
b a x sözü yazılır. Baş söz çoxmənalı olduqda isə
mötərizədə həmin sözün hansı mənasına baxmaq
lazım olduğu göstərilir; məsələn:
Quramalığ – qurama (b a x qurama II) üçün
işlədilən parça.
10. Cümlələrdə işlənən
sözlərin tələffüz forması çox dəyişilmiş
olduqda həmin sözlərin qarşısında bucaq içərisində
onun ədəbi dildəki yazılış forması göstərilir;
məsələn: De:x´≤deyirik≥,
sizə:ləndə´≤sizə gələndə≥.
11. Lüğətdə hər bir sözə
aid, imkan dairəsində, misal – cümlə verilir: əgər
baş söz bir rayonda qeydə alınmışsa, misal – cümlədən
sonra rayonun adı yazılmır; əgər baş söz bir neçə
rayonda qeydə alınmışsa, misal – cümlədən sonra
müvafiq rayonun adı mötərizə içərisində
yazılır; baş söz çoxmənalıdırsa, imkan dairəsində,
onun hər bir mənasına aid misallar verilir.
Dialektoloji lüğət Azərbaycan dili tarixinin, tarixi
leksika və etnoqrafiyasının öyrənilməsində, onun
lüğət tərkibinin zənginləşməsində,
eləcə də türk ləhcələrinin tarixi və
etimoloji lüğətlərinin yaradılmasında böyük
əhəmiyyət kəsb edir.
Frazeoloji lüğətlər
Frazeoloji vahidlərə
aid leksikoqrafik iş frazeoloji lüğət
adlanır. Frazeoloji lüğətlərdə bütöv ifadə və
ibarələr izah olunur. Belə lüğətlərin obyekti
frazeoloji birləşmələrdir. Frazeoloji lüğətin məqalələrində
frazeoloji birləşmələrin mənasının
izahı, əmələ gəlməsi, üslubi xüsusiyyətləri,
bu birləşmələrə aid tarixi – etimoloji və
biblioqrafik arayışlar, illüstrativ
misallar verilməlidir. Lüğət məqaləsində
ayrı – ayrı frazeoloji birləşmələr əsas sözlərin
ayrı – ayrı mənaları ətrafında
qruplaşdırılır. Frazeoloji birləşmələrin
mənasını açmaq üçün tərcümə və konteksdən
istifadə olunur. Frazeoloji birləşmələr lüğətdə
əlifba üsulu ilə yerləşdirilir. Frazeoloji lüğətlərin,
qarşıya qoyulan məqsəddən asılı olaraq,
izahlı, sinonimik və üslubi növləri ola bilər. Bu lüğətlərin
əvvəlcə izahlı növü tərtib olunmalıdır.
İzahlı frazeoloji lüğətdə məqsəd bir dilə
məxsus olan frazeoloji vahidləri imkan daxilində meydana
çıxarmaq və onların mənasını açmaqdır.
Frazeoloji lüğətlərdə
əsas məsələ frazeoloji vahidlərin mənasını
açmaq və izah etmək, dildə işlədilməsini real
göstərmək və üslubi xüsusiyyətlərini verməkdir.
Bu lüğətlərdə frazeoloji birləşmələrə
aid göstəricilər verilməlidir. Alınma frazeoloji birləşmələrin
mənbəyi göstərilməlidir. Mənası aydın
olmayan frazeoloji birləşmələrə aid izahat verilməlidir.
Frazeoloji lüğətlərdə
adi danışıqda, elmi və bədii əsərlərdə
işlənən kütləvi xarakterli frazeologizmlər verilir. Bu
lüğətlərə loru, vulqar və professional frazeologizmlər,
sərbəst söz birləşmələri, atalar sözü və zərbi-məsəllər
daxil edilmir.
Frazeoloji
lüğətlər bir və ikidilli olur. İkidilli frazeoloji
lüğətlərdə müxtəlif dillərin vahidləri
qarşılaşdırılır.
Frazeologizmlər
lüğətlərdə, xüsusən tərcümə lüğətlərində
müxtəlif üsullar əsasında yerləşdirilir:
1.
Frazeoloji
birləşmələr lüğətdə birinci komponentə
görə yerləşdirilir.
2.
Frazeoloji
birləşmələr tərkiblərindəki komponentlərin
sayı qədər lüğətdə təkrar edilir.
3.
Frazeoloji
birləşmələr əsas mənanı verən komponentlərə
görə dəyişdirilir.
Lüğətlərin çoxunda frazeoloji
birləşmələr üçüncü üsul əsasında izah
olunmuşdur. Frazeoloji birləşmələrin birinci
komponentə görə yerləşdirilməsi üsulu frazeoloji
lüğətlər üçün xarakterik ola bilməz. Çünki frazeoloji
birləşmənin birinci komponenti ya fakültətiv və ya
leksik variantlı ola bilər. Frazeoloji lüğətlərdə
frazeoloji birləşmə tərkibindəki komponentin sayı
qədər lüğətdə təkraretmə üsulu əsas
göstərilir.
Azərbaycanda Azərbaycan dilinin
frazeoloji lüğəti tərtib olunmamışdır. Çap
olunmuş frazeoloji lüğətlər isə tərcümə
xarakterlidir.
1962–ci ildə “Azərbaycanca –
ingiliscə, ingiliscə -azərbaycanca müxtəsər frazeoloji
lüğət” “Azərtədrisnəşr”
nəşriyyatında nəşr olunub. Tərtibçilər X.Əhmədova,
İ.Rəhimov olub. Lüğət 136 səhifədən
ibarətdir.
1964–cü ildə “Müxtəsər rusca
–azərbaycanca frazeoloji lüğət” nəşr olunmuşdur.
M.T.Tağıyevin “Rusca-azərbaycanca
frazeoloji lüğət”i 1974-cü ildə “Maarif”
nəşriyyatında nəşr olunmuşdur. Bu onun 1964–cü
ildə buraxılmış “Müxtəsər rusca-azərbaycanca
frazeoloji lüğət”in yenidən işlənmiş və
təkmilləşdirilmiş nəşridir. Burada rus və
Azərbaycan dili frazeoloji vahidləri məna, üslub və
cümlədə işlənmə xüsusiyyətlərinə
görə tutuşdurulur. Lüğət 248 səhifədən
ibarətdir.
Lüğət rus dilini öyrənən
şagird və tələbələrə, Azərbaycan
məktəbində rus dili müəllimlərinə kömək
məqsədi ilə hazırlanmışdır. Lakin
lüğətdən rus dilində olan ədəbiyyatı oxumaq
və tərcümə etmək məqsədi ilə də
istifadə etmək olar. Lüğət M.T.Tağıyevin
redaktəsi ilə çap olunmuşdur.
Bu lüğətə aşağıdakı
vahidlər daxil edilmişdir:
a)
Iki və ya daha çox müstəqil nitq
hissələrinə aid olan sözlərdən ibarət olan
frazeoloji vahidlər: бесструнная
балалайка,
правая рука,
дать слова,
найти общий
язык və s.
b)
Müstəqil
və köməkçi nitq hissələrinə aid olan sözlərin birləşməsindən
əmələ gələn frazeoloji vahidlər: под
руками, под
руку, в глаза,
за глаза, на
глазах, в
лице, в лицо,
со дня на
день. С пятое на
десятое, без
году неделя və
s.
c)
Zahirən
cümlə quruluşlu frazeoloji vahidlər: бабушка
надвое
сказала, кот
наплакал və s.
Rus və Azərbaycan dillərində
zahirən eyni, ancaq mənalarına görə bir – birinə
qarşı duran omonim birləşmələr vardır ki,
bunlar həm frazeoloji vahid, həm də adi sintaktik
birləşmələr kimi işlənir. Lüğətdə
ancaq frazeoloji vahidlər verilir. Lüğətdə atalar sözü,
atmacalar, məsəllər daxil edilməmişdir.
Frazeoloji vahidlər lüğətdə
əlifba sırası ilə verilir. Sifətlə isimdən
ibarət olub nitqdə tərkib hissələri yerini
dəyişdirə bilən frazeoloji vahidlər
lüğətdə əlifba sırasına uyğun düz qayda
ilə verilir; məsələn, “казанская
сирота” vahidi nitqdə “сирота
казанская” kimi
də işlədilə bilər. Lakin deyilən qaydaya
uyğun olaraq, bu frazeoloji vahid “K” hərfinə aid
bölmədə verilir.
Əgər bu tipli frazeoloji vahidlərin
tərkib hissələri rus dilində əks istiqamətdə
sabitləşmişdirsə, belə səciyyə
daşıyanlar lüğətdə də bu şəkildə
qeydə alınır; məsələn, “чучело
гороховое” lüğətin “Ç” bölməsində
verilir, çünki bunun tərkib hissələri ancaq göstərilən
sırada sabitləşmişdir.
Fellə vasitəli hallardakı
isimlərin birləşməsindən əmələ
gələn frazeoloji vahidlər rus dilinə xas olan sırada,
yəni fel əvvəldə olmaqla verilir. Məsələn: “бить
тревогу”,”брать
за
горло”,”брать
слово”.
Nitqdə bu tipli vahidlər “тревогу
бить”,” за
горло брать”,”
слово брать” kimi
də işlədilə bilər. Lakin bu frazeoloji vahidlər
lüğətdə yuxarıda göstərilən qaydada verilir.
Əgər feli frazeoloji vahidin tərkib hissələri əks
sırada sabitləşibsə, bunlar lüğətdə olduğu
kimi də verilir; məsələn, “с души
воротит”, “от
нечего
делать” və s. vahidlərinin
tərkib hissələri bu qaydada sabitləşdiyindən
lüğətdə də bu şəkildə qeydə
alınır.
Frazeoloji vahidlərin lüğətdə
əlifba sırası ilə verilməsində tək birinci
sözün birinci hərfi deyil, bütün sözlərin hərf tərkibi
nəzərə alınır. Məsələn, “вольный
казак”, “вольная
птица”, “волосы
дыбом
становятся”, “волк в
овечьей
шкуре” və s.
İSTİFADƏ OLUNMUŞ
ƏDƏBİYYAT
1.
Həsənov
H., “Lüğətlər necə yaranır?”, Bakı, 1974.
2.
Tağıyev
M., “Rusca-azərbaycanca frazeoloji lüğət”, “Maarif”, Bakı,
1974.
3.
Tağıyev
M., “Müxtəsər rusca–azərbaycanca atalar sözü lüğəti”,
“Maarif”, Bakı, 1983.
4.
Nəhmədov
Ə., Bağırova L., “Azərbaycanca-rusca-türkcə
danışıq kitabçası”, “Azərnəşr”, Bakı,
1992.
5.
Qasımov
M., Quliyev H., Məmmədov İ., Novruzova S., “Azərbaycanca
–rusca etnoqrafiya terminləri lüğəti”, “Azərnəşr”,
1987.
6.
Həsənov
Ş., Məmmədov Q., Məmmədov S., Əliyev Y.,
“Altıdilli (Azərbaycan-rus-ingilis-alman-fransız-türk dilləri)
izahlı ensiklopedik coğrafiya terminləri lüğəti”, “Təhsil”,
Bakı. 2005.
7.
Axundov
A., “Azərbaycan dilinin orfoqrafiya lüğəti”, “Lider” nəşriyyatı,
Bakı, 2004.
8.
Ələkbərov
F. “Ərəb mənşəli qohum sözlər lüğəti”,
“Maarif”, Bakı, 1991.
9.
Şirəliyev
M., İslamov M., “Azərbaycan dialektoloji lüğəti”,
“Kılıçaslan”, I cild, Ankara, 1999.
10.
Rəcəbli
Ə., “Qədim türkcə-azərbaycanca lüğət”, “Azərbaycan
Milli Ensiklopediyası”, Bakı, 2001.
11.
Cəfərov
R., “Qərbi Avropa mənşəli alınma sözlərin
lüğəti”, “Nurlan”. Bakı, 2001.
12.
Qacar
Ç.”Azərbaycan, ingilis və rus dillərində şəkilli
sözlük”, “Azərbaycan”, Bakı, 1991.
13.
Qasımov
M., Abdullayev B., Bağırov A. “Rusca - azərbaycanca idarə
terminləri lüğəti”, Azərbaycan Ensiklopediyasının
Baş redaksiyası, Bakı, 1991.
14.
Orucov
Ə. “Rusca – azərbaycanca lüğət”, “Elm” II-III cild, Bakı, 1983.
15.
Qurbanova
A. “Müasir Azərbaycan ədəbi dili”, “Nurlan”, I cild, Bakı,
2003.
Açar sözlər: lüğət,
dialektologiya, frazeologiya, dilçilik, çoxmənalı söz, sabit söz birləşmələri,
frazeoloji vahidlər, dialekt sözlər, leksikoqrafik iş, əlifba
sırası, ədəbi dil
Key words: dictionary, dialectology, phraseology,
linguistics, a very meaningful word, fixed word combination, phraseology units,
dialectic words, lexicographic work, alphabetic order, literary language
Ключевые
слова:
словарь,
диалектология,
фразеология,
лингвистика,
многозначительное
слова,
фразеологические
словосочетания,
лексикографическая
работа,
алфавитный
порядок,
литературный
язык
Различительные
свойства
диалектологического
и
фразеологического
словаря
Резюме
В статье
даётся
обширная
информация о
фразеологических
и диалектологических
словарях, об
их дате
создания и составления,
а также об их
характерных признаках
и
различительных
свойствах.
Comparative signs of dialectological and
phrazeologikal dictionaries
Summary
In this article information is
provided on phrase logical and dialectological dictionaries, regarding its
creation and compilation, and also its specific characteristics and comparative
features.
Rəyçi:
dos.E.Cahangirova
Oktay
Cəlilbəyli
YAPON
DİLİNDƏ FEILİN ƏMR ŞƏKLİ
(Azərbaycan
dili ilə müqayisəli)
Yapon dilində olduğu kimi Müasir
Azərbaycan dilində də feilin əmr şəklinin xüsusi
morfoloji əlaməti yoxdur. Halbuki həm yapon dilində,
həm də Azərbaycan dilində feilin arzu şəklinin
morfoloji göstəricisi vardır (Azərbaycan dilində
-a/-ə, Yapon dilində isə -たい/ -tay).
Yapon
dilindən fərqli olaraq Azərbaycan dilində feil kökünə
şəxs sonluqları əlavə etməklə və
əmr intonasiyası ilə tələffüz edilərək
əsasən II və III şəxslərə əmr
ifadə edilə bilir.
Azərbaycan
dilində də feilin əmr şəkli sırf əmr
ifadə etmir. (Sırf “qaba əmri” Azərbaycan dilində
xüsusi intonasiya vasitəsilə ifadə etmək olar). Əmr
şəkli vasitəsilə təkcə əmr deyil,
həmçinin xahiş, nəsihət, çağırış,
yalvarış, məsləhət, istək və s. mənalar
da ifadə olunur.
Yapon dilində
əmr şəklinin mənasını
yüngülləşdirmək, xahiş, rica, istək və s.
məna çalarları qazandırmaq üçün bu dildə xüsusi
köməkçi vasitələr təşəkkül
tapmışdır. Elə formalar vardır ki, orada
xahişsiz, ricasız əmr vardır. Elə formalar da
vardır ki, orada qaba şəkildəki əmri
yüngülləşdirmək üçün əlavə vasitələrdən
istifadə olunur.
Əmr
şəklinin mənaları yazıda mətndən,
şifahi nitqdə isə intonasiyadan asılıdır. I
şəxsin təki və cəmində əmr
mənasından daha çox “məsləhət”, “təklif”,
“istək”, “xahiş”, “yalvarış” və s. mənalar
bildirilir.
Mənalara aid misallar:
1.
Xahiş mənası:
Xahiş edirəm, ikicə
dəqiqə səbr elə, kölqədiq, dincə,
yığışdırım, bir yerdə gedək.
お願いします。ちょっと我慢しなさいよ。陰だ、休みなさい。掃除してから一緒に行こうよ。 Onegayshimasu. Chotto gaman shinasai yo. Kage da,Yasuminasay. Soujishite kara isshoni ikou
yo.
2.
Təklif, icazə, yalvarış
mənası
II şəxs üçün heç bir morfolojı
əlamət yoxdur, feilin kökü II şəxsə verilən
əmri bildirir. Burada da əmr, təhrik, məcburetmə
ilə bərabər xahiş, nəsihət mənası da
bildirir.
Gedək nənə, qurban olum, bir
dəfə də sən mənim sözümə bax.
祖母、行こう。懇願している。せめてお願いに従ってくれ。
Fubou ikou. Kongan shiteiru. Semete onegai-ni
shitagatte
Misallar:
-
Buyur sən mədəniyyətli ol,
ancaq səsini kəs (təhrik)
丁寧になってください。しかし黙れ。（扇動 －せんどう） Teinei ni natte kudasay. Shikashi damare (sendou).
Onda
dalımca gəl !
それじゃ、随行してくれ。Sore
ja, zuikou shiro.
Bu alçaqları güllələyin! – deyə əmr etdi
(əmr).
―この悪漢を撃てと命令した。（命令）Kono akkan-o ute! - to
meirei shita. (meirei).
Oğul
ağıllı ol hər sözündə sən
(nəsihət). 自分の悉くの言葉に注意ください。（訓戒） Jibun-no kotogotoku-no kotoba ni chuui
kudasay (kunkay).
Feilin əmr şəklinin
mənasına təsir göstərən leksik vasitələr
və başqa köməkçi sözlər də vardır.
Məsələn, cümlənin feili əmr şəklində olduğuna
baxmayaraq “barı” ədatı işlədilərsə
əmrin mənası arzu-xahiş mənası ilə
əvəz olunar. Məsələn:
Verdiyin
vədəyə əməl et barı.
少なくとも、約束を守りなさい。（守れ）
Sukunakutomo, yakusoku-o
mamorinasay. (mamore)
Yaxud təki
ədatı vasitəsilə əmr mənasını
tamamilə zəiflədərək ona arzu-istək
mənası vermək olar.
Təki
bizdən sonra gələnlər yaxşı yaşasınlar.
ただ、われわれの後から来る世代はよく住めるように。Tada, wareware- no ushiro
kara kuru seday va yoku sumeruyouni.
Feilin bir
qrammatik kategoriya kimi yapon dilinin qrammatik sistemində
önəmli yeri vardır. Bunu
müşahidə edən Yapon dilində cümlələrdə
xəbər adətən ya feil, ya da sifətlərlə
ifadə olunur. Hətta cümlənin ismi xəbəri aşkar
göründüyü halda belə feilsiz (heç olmasa bağlayıcı söz
vəzifəsində) keçinmək olmur. Feillər yapon
dilində türk dillərində olduğu kimi növ, şəkil
və zamana görə dəyişir. Türk dillərindən
fərgli cəhət ondan ibarətdir ki, bu dildə feilin
əsasına görə də dəyişmələr mövcuddur.
Ümumiyyətlə,
Yapon dilində feilin şəkilləri
məsələsində tam fikir birliyi yoxdur. Lakin biz burada
felin şəkillərindən yalnız birini – felin əmr
şəklini nəzərdən keçirəcəyik.
Əmr şəkli
adlandırılmağına baxmayaraq yapon dilində əmr
şəkli yalnız əmr bildirmir. Çünki əmr forması da
digər formalar kimi yapon dilindəki qrammatik abstraksiyanın
nəticəsində formalaşmışdır.
Dilçilikdə bəzən qrammatik abstraksiyanı
eyni şəkildə qəbul etmirlər. Adətən,
belə bir ümumi bir fikir hökm sürür ki, qrammatik məna leksik
mənadan daha çox abstraksiyası ilə fərqlənir. Lakin
məlumdur ki, bunlardan da hərəsi dildə öz
funksiyasını yerinə yetirir.
Birincisi, predmet, əlamət və
hərəkətlərin abstraksiyalaşdırılması
olduğu halda, yəni, nominasiya ifadə etdiyi halda.
İkincisi, predmetlər arasındaki əlaqələrin
abstraksiyalaşdırılmasıdır ki, buna da predikasiya
deyilir. Üçüncüsü, insanın məkan və zamana münasibətinin
abstraktlaşdırılmasıdır ki, buna da – lokasiya
deyilir.
Feilin formaları 3-cü abstraksiyaya
aiddr. Odur ki, Azərbaycan dilində olduğu kimi yapon
dilində də feilin əmr forması qrammatik abstraksiyanın
nəticəsi olduğu üçün ancaq əmr mənası ifadə
etmir. Onun məzmunu daha genişdir, həm də insanlar
arasındaki münasibətdən və yazının üslübi
xüsusiyyətindən asılıdır. Məhz buna görə
də yapon dilində feilin əmr formasının formal
əlaməti də müxtəlifdir. Nəzakətlik
dərəcəsindən və
nitqin müxtəlif üslubuna aid olmasından asılı olaraq
əmrin müxtəlif ifadə
formaları vardır.
Yapon dilində əmr şəkli
forma zənginliyi ilə seçilir. Əmr şəklinin
formaları sintetik formalardır, ikinci təsrifə aid olan
fellərdə isə suffikslər əlavə etməklə
düzəlir (-ろ/ ro və -よ/ yo).
Əmr üçün bir sıra analitik formalar da mövcuddur:
お読み / o-yomi –
読んでください / yonde-kudasay
–読んでくれ / yonde-kure və s.
Yapon dilində
feilin əmr şəklinin müxtəlif üsullarla əmələ
gəlməsi əslində bu dilin qrammatik
təbiətindən irəli gəlir. “Yapon dilinin
nəzəri qrammatikasında” qeyd olunur ki, yapon dili özündə
aqqlütinativliyin və flektivliyin xüsusiyyətlərini birləşdirən bir dildir.
Eləcə də türk və monqol dillərinə xas olan
iltisaqi quruluş onu göstərir ki, bu dillər arasında tarixi
qohumluq mövcüddur.
Yaponşünaslar, əmr
formasını əmələ gətirən qrammatik
vasitələr məsələsində eyni platformadan
çıxış etmirlər. Onlar əmr formasını
əmələ gətirən formaların bəzisini birinci
dərəcəli, bəzisini isə ikinci dərəcəli
forma kimi qeyd edirlər. Bunlardan biri –て/-te feli bağlamasına
ください/ kudasay sözünü artırmaqla düzəlir ki,
buradaください/ kudasay
tam qrammatikləşməmiş bir forma kimi özünü göstərir.
ください/ кudasay sözünün “lütfən” mənası imkan
verir ki, bu felin əmr formasının tərkib hissəsi kimi
çıxış etsin.
Əmr formasını
düzəldən vasitələrdən biri də feilin 2-ci
əsasına artıtılan -なさい/ nasay sözüdür.
-ください / -kudasay
və -なさい / -nasay vasitəsilə düzələn əmr formasına aid
aşağıdaki misalları göstərmək olar:
助けてください！Tasukete
kudasay! – lütfən
yardım (kömək) edin!
読みなさい！Yominasay! – oxuyun!,
書きなさい！Kakinasay! – yazın!
Bu iki formanın qarşılaşdırılması
göstərir ki, əmr formalarının müxtəlif məna
çalarları da müxtəlif vasitələrlə düzəlir.
Birinci formada nəzakətlik ifadə edildiyi halda,
ikincisində yalnız əmr ifadə olunur.
Bunlardan
əlavə əmr formasını əmələ gətirmək
üçün -ろ/- ro, yaxud -よ/-yo suffiksindən
(şəkilçisindən) də istifadə olunur. Lakin
B.P.Lavrentyev yazır ki, -ろ/- ro suffiksi şifahi
nitqdə (sadə nitqdə) işlədilir (1, 121). Eyni zamanda -よ/-yo hissəciyi
feilsiz düzələn əmr ifadələrində də
təsadüf olunur. Məhz bu situasiyada -よ/-yo hissəciyi
tam şəkildə əmr şəkli funksiyasını
yerinə yetirir. Məsələn:
ごめんよ！gomen-yo! – bağışla, bağışlayın;
どうなろうとままよ！dou
naro-to mama-yo! – imkan ver,
iş yerisin!;さてよ！ sate-yo! – haydı başla! Qeyd
etmək lazımdır ki, bu qəbildən olan ifadələr
asanlıqla feili əmr bildirən formalara keçə bilir. Bunun
üçün yalnız ifadədə sanki buraxılmış kimi
görünən nasai – ごめんなさいよ！-
gomen
nasai-yo!
どうなろうとままにしなさいよ！-
dou
naro-to mama-ni şi-nasay -よ/ -yo
hissəciklərini yerinə qoymaq lazımdır. Müəllifin
fikrincə yazılı nitqdə daha çox -よ/-yo suffiksindən
istifadə olunur. Müəllif belə qənaətə gəlir
ki, yazılı və sadə danışıq dilində
feilin əmr forması birinci təsrif formalı, 4-cü əsaslı
feillərdən istifadə olunaraq düzəlir: 読め - yome
– oxu, 言え - ie – danış. İkinci
təsrif formalı feillərə -ろ/ -ro və -よ/ -yo artırmaqla düzəlir:
見ろ/ miro - (見よ)
/ miyo – bax, かけろ/ kakero - (かけよ) / (kakeyo)
– otur, 出ろ/dero - (出よ) / (deyo) – çıx. Düzgün
olmayan təsrifi feillərin həmin formaları belə
düzəlir:しろ / şiro – (しよ) / (şiyo) – et,来い / koy – gəl bura.
ください/
kudasay və なさい/ nasay sözlərinin
yardımıyla düzələn feilin əmr formalarının
inkarı bu sxem əsasında düzəlir:
1-ci
əsaslı feil +ないで / nayde +ください / kudasay.
Məsələn:
Yomanayde kudasay – lütfən, oxumayın!
怒らないでください！Okoranayde
kudasay – lütfən, hirslənməyin!
してください！Şite
kudasay – lütfən, edin!
しないでください！Şinayde
kudasay – lütfən, etməyin!
Eləcə də:
来てください！Kite
kudasay – lütfən, gəlin!
Inkarı: 来ないでください！Konayde
kudasay – lütfən gəlməyin!
Yapon dilində əmr şəklinin
neytral-yazılı və sadə formaları da vardır ki,
bunlar aşağıdaki şəkildə düzəlir: feilin
4-cü əsasının birinci təsrifi formasından
istifadə etməklə.Məsələn:読め - yome
– oxu, 言え - ie –
danış.
İkinci üsul isə -ろ/-ro yaxud -よ/-yo suffiksinin 2-ci
əsasının ikinci təsrifi forması ilə:
Məsələn:
見ろ/miro - 見よ/(miyo) – bax
かけろ/kakero - かけよ/(kakeyo)
– otur
出ろ/dero - 出よ/(deyo)
– çıx
Düzgün təsrif olunmayan feillərdən bu formalar
belə düzəlir. しろ/ şiro -しよ/(şiyo)
– et, こい/ koy – bura gəl.
Bütün bunlar
göstərir ki, yapon dilində əmr forması müxtəlif üsul
və vasitələrlə düzəlir. Elə formalar vardır ki, orada
xahişsiz, ricasız əmr vardır. Elə formalar da
vardır ki, orada qaba şəkildəki əmri yüngülləşdirmək
üçün əlavə vasitələrdən istifadə olunur. Burada
sosial faktorun da rolu qeyd olunmalıdır. Məsələn,
bəzən əmr formasını düzəltmək üçün -な/
-na
suffiksindən də istifadə olunur.
Əksər hallarda bu şəkilçi felin 2-ci
əsasına əlavə edilir:
この本を読んでみな！Kono
hon-o yonde mina! – Bu kitabı oxu!
私と一緒においでな！Watakuşi-to
işşo-ni oydena! – Mənimlə gəl!
早くそこを降りな！Hayaku
soko-o orina! – Tez ordan düş!
-な/ -na ilə düzələn əmr
formasında qaba əmr ifadə olunmadığından
mənası bir qədər yüngülləşir. Odur ki, bu
formanın işlədilməsi sosial, ictimai
münasibətlərdən, qohumluq dərəcəsindən
və s. asılıdır.
Ümumiyyətlə,
yapon dilində “qaba münasibəti” ifadə edən formalara
müəyyən elementlər artırmaqla, ya da bütöv formanı
dəyişməklə ifadənin “kobudluğunu” yüngülləşdirmək
mümkündür. Həmin vasitələrdən biri -い/ -i ilə
düzələn formadır. -い/ -i suffiksi 2-ci
təsrifli fellərdən düzələn xüsusi əmr
formasıdır ki, -の/ -no formasının
əvəzində işlədilir.
Yapon dilində
feilin əmr formaları və bu formaların ifadə etdiyi məzmun
xeyli zəngindir. Bir forma ilə birbaşa əmr
bildirilirsə, digər bir forma ilə “xahiş” bir başqa
forma vasitəsilə də diqqəti yönəltmək
mənaları ifadə edilir. Məhz bu səbəbdən
də なさる/ nasaru, くださる / kudasaru, くれる / kureru,たまう / tamau kimi “sosial” mənalı fellər mövcuddur. Lakin yapon
dilində elə sözlər vardır ki, onların leksik
mənasında əmr formasının bildirdiyi məna
olduğundan xüsusi qrammatik suffiks və ya formanın işlədilməsinə
ehtiyac qalmır. O sözlərdən biri
ちょうだい / çouday sözüdür. Bu sözün leksik
mənası əmr formasınıı düzəldən
なさい/ nasay və ください/
kudasay
sözlərinin ifadə etdiyi mənanı bildirə bilir.
Məsələn:
持って来てちょうだい！Motte
kite çouday ！–
gətir/gətirin！
貸してちょうだい！Kaşite
çouday！ – borc ver!
Feilin əmr
forması ilə əlaqədar bir cəhəti də qeyd
etməyə ehtiyac vardır.
Məlumdur ki,
-よ/ -yo yapon dilində nida hissəciyi kimi
tanınır. Lakin bu hissəcik -ろ/ -ro suffiksini geniş
ölçüdə əvəz edə bilir və -ろ/ -ro-nun mənasını
zəiflədir. Bu hissəcik bir növ çoxfunksiyalı bir
hissəcik kimi özünü göstərir. -よ/ -yo hissəciyinə
o dərəcədə çox təsadüf olunur ki, alimlər
bəzən -ろ/ -ro
suffiksi ilə bərabər -よ/ -yo
hissəciyindən də danışmağa məcbur olurlar.
-よ/ -yo hətta feil olmayan əmr mənası
bildirən ifadələrdə də istifadə olunur.
Məsələn:
ごめんよ！Gomen-yo! – bağışla/
bağışlayın.
どうなろうとままよ！Dou-naroto
mama-yo! – goy, iş getsin!
-ろ/ -ro
şəkilçisinin (suffiksinin) yapon dilindəki
işləkliyi ilə əlaqədar demək lazımdır
ki, -ろ/ -ro suffiksi feilin əmr forması olmasına
baxmayaraq ümumi yapon dilinə aid deyil. Bu şəkilçi kanto
dialektinə xas bir söz olduğundan sonradan o kansay dialekti
hissəciyi -よ/ -yo ilə əvəz
olunmağa başlamışdır. -ろ/ -ro çox qaba məna
bildirdiyinə görə nisbətən yüngülləşdirilmiş
məna ifadə edən kansay dialektinə aid -よう/ -you
ilə əvəz edilmişdir. Bu sözləri əslində
feilin əmr forması şəkliçisi olmayan -な / -na
suffiksi haqqında da demək olar. Əslində-な/ -na
da təbiəti etibarilə nida nitq hissəsinə aiddir.
Feilin əmr
formasının həm formal tərəflərinin çoxluğu,
həm də bu formaların işlədilmə
şəraitlərinin müxtəlifliyi eləcə də əmr
formasının sosial məna çalarlarının zənginliyi
göstərir ki, bu forma çox zəngin bir feil formasıdır. Bir
situasiyada xahiş, digər bir şəraitdə isə
diqqəti çəkmək mənası bildirir. Məhz buna
görə də feilin əmr formasını əmələ
gətirən qrammatik vasitələrlə yanaşı
“sosial” məna ifadə edən sözlərlə birlikdə
mürəkkəb formalar yaranmışdır ki, bunların
yardımıyla müxtəlif sosial münasibətləri ifadə
etmək olar. Yuxarıda qeyd etdiyimiz sosial mənalar bildirən
sözlər isə bunlardır: なさる / nasaru,くださる / kudasaru, くれる/ kureru,
たまう / tamau.
Bu
sözlərlə əmələ gələn mürəkkəb
formalar yapon dilində zəngin “sosial” mənalar ifadə edir.
N.İ.Konrad yazır ki, Yaponiyada burjua cəmiyyətində
“tabe olanlara” bir cür davranılır, “yüksək”
təbəqələrə başqa cür, ailədə kişi
öz arvadına bir cür müraciət edir, qadın öz ərinə
cəmiyyətdə formalaşmış şəkildə
müraciət edir və s. (1.189).
Deməli feilin
əmr formalarının əmr,
xahiş, rica və s. ümumi mənaları ilə bərabər
daha çox xüsusi məna çalarlarının olduğu da üzə
çıxır:
a) Mədəni əmr, rəsmi
müraciət, hər hansı bir hərəkəti yerinə
yetirməyə dəvət etmə feilin 2-ci
əsasının お/ o prefiksı ilə və -なさら/ -nasara-
nın köməyi ilə düzəlir:
お書きなさい / o-kaki-nasay –
yazın!
b)
Bu və ya digər konkret
hərəkətin icra olunması üçün edilən mədəni
xahiş də əmr forması ilə düzəlir və
-て / -te ilə feili bağlamanın kudasaru ilə bir
yerdə işlədilməsilə:
書いてください / kayte kudasay.
c)
Adi xahiş, “bərabər”sosial
vəziyyətli adamların və ya yaxın münasibətli
adamların arasında feili bağlama ilə kureru-nun bir arada işlədilməsilə bildirilir:
書いてくれ / kayte kure yaxud 書いてをくれ / kayte
o-kure! – yaz!
d)
Adətən kişilər arasında
əsas feilin feili bağlama formasıyla
くれたまう/ kuretamau
əmr bildirən sözlər vasitəsilə “adi
şəkildə xahiş” ifadə edilir:
書いてくれたまう / kayte-kure-tamau! – yaz!
e)
Xüsusi nəzakətlilik forması kimi,
başlıca olaraq qadınlar arasında ünsiyyət zamanı
işlədilən forma: bu forma əsas feillə
-くださる/- kudasaru-nun
birləşməsilə düzəlir. Bundan əlavə bu
məzmun ifadə etmək üçün -なさる/ -nasaru-nun əmr forması da
işlədilir:
お入りなさいまし / o-hairi-nasay-maşi
– lütfən girin,
待ってくださいまし- matte
kudasay maşi – lütfən
gözləyin.
f)
Uşaqlara qarşı münasibətdə
əsasən qadınların eyni zamanda da kişilərin
nitqində işlədilərək nəzakətli əmr
forması feili bağlamanın köməkçi söz olan
ちょうだい / chouday ilə
işlədilməsi nəticəsində mürəkkəb forma
yaranmışdır:
持って来てちょうだい
/ motte
kite-chouday! – Gətirin!/
Gətir!
g)
Ticarət işçilərinin dilində
işlədilən, əsasən müştəriyə
müraciət zamanı işlədilən forma. Bu forma -ます/ -mas
köməyilə
düzəlir:いらっしゃいませ！
iraşşaimase! – Buyurun!
Bu və ya digər bir işin,
hərəkətin icrasının əmr olunması, xahiş
xarakterli əmri, nəzakətli şəkildə əmr
edilməsi olduğu kimi, bunların inkarının da
düzəlməsi qanunauyğundur. Bu əslində dil
universallığı xarakterli bir vəziyyətdir.
Yapon dilində əmrin inkarı,
yaxud başqa sözlə desək, hər hansı bir iş, hal
hərəkətin inkar şəkli əmr formasında da ola
bilir. Spesifiklik ondan ibarətdir ki, yapon dilində bu bütün
feillərin üçüncü əsasından düzəlir. Həmin fellərə
-な/ -na şəkilçisi
artırmaqla yuxarıdaki məzmun ifadə edilir.
Misallar:
取るな！Toruna! – götürmə/alma!
見るな！Miruna! – baxma!
来るな！Kuruna! – gəlmə!
忘れるな！Vasureruna! – unutma!
するな！Suruna! – etmə!
Cümlə misalları:
朝にねるな！Asa-ni
neruna! – səhərlər
yatma!
ここへ来るな！Koko-e
kuruna! – bura gəlmə!
聞いたことを忘れるな！Kiyta
koto-o vasureruna! –
eşitdiyini unutma!
もう決してそんな所へ行くな！Mou
keşşite sonna tokoro-e ikuna! – bir daha belə yerlərə heç zaman gəlmə!
Feilin əmr
formasının bu növ inkarında da -よ/ -yo hissəciyi iştirak
edərək bir növ qadağan etmə forması kimi özünü
göstərir.
-よ / -yo hissəciyinin əslində yapon dilində nida
olduğunu qeyd etmişdik. Lakin dil materialları göstərir k
-よ /-yo çoxfunksiyalı hissəcik vəziyyətinə
gəlmişdir. Feilin əmr formasının inkarında onun
“qadağanetmə” məna çalarlığının üzə
çıxması bir daha sübüt edir ki, bu hissəcik məna
baxımından bir növ yön dəyişdirməkdədir.
-よ / -yo hissəciyinin qəti əmr, yaxud
qadağanetmə mənalarına aid misallar:
そんなことをしなさるなよ！– Sonna koto-o şinasaruna yo! –
Belə şeyləri etmə!
Feilin əmr
formasının mürəkkəb komponentli olmağına
baxmayaraq, burada da bəzən iltisaqilik meylinin təzahürünü
görmək mümkündür. Buna ən yaxşı misal haqqında
bəhs etdiyimiz -よ/ -yo
hissəciyinin daha da şəkilçiləşməsini
göstərə bilərik. (yəni: -な / -na və -よ / -yo hissəciklərinin -ない / -nay
şəkilçisinə keçməsi):
ばかをいうない！– Baka-o iu nai! –
axmaq danışma!
Gördügümüz kimi, feilin əmr
formasının əmələ gəlməsində nasaru,
kudasaru, kureru, tamau fellərinin müəyyən yeri vardır.
Həmin feillərin inkarı tamamilə iltisaqilik prinsipinə
uyğun olaraq düzəlir. Yəni həmin fellərə
-な / -na artırılır: nasaru + na
=なさるな nasaruna, kudasaru + na =
くださるな / kudasaruna, kireru + na
=きれるな / kireruna, tamau + na =
たまうな / tamauna.
Araşdırmalar göstərir ki, yapon
dilində feilin əmr formasının formal
göstəriciləri həm sayı, həm də bildirdiyi
məna çalarlıqları baxımından rəngarəngdir.
Bu müxtəlifliyi şərtləndirən cəhətlər
də müxtəlifdir. Müxtəlif formaların yaranmasına
müxtəlif məna çalarları səbəb olmuşdur.
İstifadə olunan
ədəbiyyat
1.
N.İ.Konrad. Sintaksis
yaponskoqo yazıka. M.1937 (375 s.).
2.
Y.S.Stepanov. Osnovı
obşeqo yazıkoznaniya. M.1975 (270 s.).
3.
V.A.Koçergina. Vvedeniye v
yazikoznanie. M.1979.
4.
V.M.Alpatov, P.M.Arkadyev,
V.İ.Podlesskaya. Teoretiçeskaya qrammatika yaponskoqo yazıka. M.2008.
5.
B.P.Lavrentyev. Samouçitel
yaponskoqo yazıka. M.1979.
Xülasə
Məqalə
“Yapon dilində feilin əmr şəklinə (Azərbaycan
dili ilə müqayisəli) ”həsr olunmuşdur.
Əmələgəlmə
üsulu və formasına görə əmr şəkli hər iki
dildə feilin digər şəkillərindən
fərqlənir.
Məqalədə
məsələ ilə bağlı yaponşünas dilçilərin
fikirləri verilmiş və həmin fikirlərə
müəllifin münasibəti bildirilmişdir.
Yapon
və Azərbaycan dillərində feilin bu şəkli
müxtəlif göstəricilər (şəxs sonluqları) və
müxtəlif sözformalarla düzəlir.
Hər iki dildə leksik
vahidlər və köməkçi sözlər vasitəsilə əmr
şəkli, özünün əsas mənası olan “qaba əmr”
bildirməkdən əlavə xeyli məna çalarları da
ifadə edir.
Резюме
Статья
посвящается
теме
«Повелительное
наклонение
глагола в
японском
языке (сравнительно
с азербайджанским)».
По форме
и способу
образования,
повелительное
наклонение
отличается
от других наклонений
глагола и в
японском и в
азербайджанском
языках.
В статье
сопоставляются
мнения
многих лингвистов-японистов
по этому
вопросу и высказываются
собственные
соображения
автора
статьи.
Повелительное
наклонение
образовывается
разными
аффиксами, а
также
словоформами
в этих
языках.
С помощью
лексических
единиц и
вспомогательных
слов
повелительное
наклонение
выражает
разные
оттенки
(кроме
главного значения
«грубого
приказа»).
Summary
The article is
devoted to the “The imperative mood of verb”.
According to its
formation and form, imperative mood in both languages differs from the other
moods of a verb.
In the article
some opinions connected with Japanese linguistic are given and the attitude of
the author towards the same opinions is presented.
Such mood of a
verb in Japanese and Azerbaijani languages is formed through different indicators
(personal endings) and word combinations.
In both languages
with the way of lexical items and auxulary words, the imperative mood, besides
having the meaning of “harsh order” also expresses a number of shade of
meanings.
Açar
sözlər: əmr şəkli, qaba
əmr, məna çalarları, röməkçi
sözlərQrammatikabstraksiya
Ключевые
слова: повелительное
наклонение, грубый
приказ, оттенки,
лексические
единицы, вспомогательные
слова, грамматическая
абстракция
Key wordsƏmr şəkli – imperative mood,harsh order.shade of
meanings, auxulary words,| grammatical abstraction
Bənövşə
Niyaz qizi Haciyeva
MÜASİR
TÜRK ƏDƏBİ
DİLİNDƏ FELİ BİRLƏŞMƏ VƏ MÜRƏKKƏB FEL
MƏSƏLƏSİ
Müasir türk ədəbi dilində öz
həllini gözləyən ən vacib problemlərdən biri
də feli birləşmələrlə mürəkkəb
sözlərin sərhəddinin dəqiq müəyyənləşdirilməsidir.
Türkoloji dilçilikdə olduğu kimi, Azərbaycan və türk
dilçiliyində də söz birləşmələri ilə
mürəkkəb sözləri, xüsusən də feli
birləşmələrlə mürəkkəb felləri bir-biri
ilə qarışdırırlar. Ümumən, bu
məsələ barəsində dilçilikdə vahid bir fikir
yoxdur. Söz birləşmələrinin mürəkkəb söz kimi
izah edilməsinin əsas səbəbi onlar arasındakı
uyğun cəhətləri əsas götürüb, fərqli
cəhətlərinə diqqət yetirilməməsidir.
Dilçilik elmi üçün isə bu iki kateqoriyanın ümumi
cəgətləri deyil, onları bir-birindən ayıran
və onların müstəqil hadisələr kimi izah olunmasına
imkan verən cəhətlər daha çox maraqlıdır.
Belə bir cəhət də xüsusi qeyd olunmalıdır ki, bu
problem söz birləşməsi problemi ilə nə qədər
bağlıdırsa, bir o qədər də mürəkkəb söz
problemi ilə bağlıdır.
Görkəmli türkoloq F.R.Zeynalov söz
birləşmələri ilə mürəkkəb sözlər
arasındakı bu qarışıqlığı
nəzərdə tutaraq yazır ki, mürəkkəb fel
məsələsi ümumi dilçilikdə həllini gözləyən
mübahisəli problemlərdən biridir. Hələ indiyə
qədər mürəkkəb fellərin sərhədi, bu
kateqoriyaya daxil olan komponentlərin mahiyyəti haqqında vahid
bir fikir yoxdur. Mürəkkəb fellərin əmələ
gəlməsi prosesi, məlum olduğu kimi, mürəkkəb söz
təlimindən kənara çıxmır və kənara
çıxmamalıdır. Lakin çox təssüf ki, türk dillərinin
mürəkkəb fellərini səciyyələndirərkən
bu məsələ unudulur. Bir çox hallarda hər hansı iki
(və ya daha çox) sözün varlığı mürəkkəb feli
müəyyənləşdirmək üçün əsas götürülür (7, s. 201).
Bu mülahizələrini davam etdirən tədqiqatçı feli
birləşmələrlə mürəkkəb sözü
eyniləşdirməyin əleyhinə çıxır.
Bu münasibətlə o yazır: “Fellərin
tərkibinə qeyri-sabit söz birləşmələrini ─
feli birləşmələri də daxil etmək düz
olmazdı. Feli birləşmələr zahirən
mürəkkəb fellərə çox bənzəyir. Belə ki, bu
birləşmələrin də tərəfləri
müstəqil mənalı sözlərdən ibarət olur. Elə
bununla da feli birləşmələrlə mürəkkəb
fellərin ümumi cəhətləri bitir, onların fərgli
cəhətləri daha qabarıq şəkildə özünü
göstərməyə başlayır” (7, s. 201-202).
M.Hüseynzadə
mürəkkəb fellərin öz zənginliyi və
oynadığı roluna görə müasir Azərbaycan ədəbi
dilində böyük əhəmiyyətə malik olduğunu
göstərir. O, belə felləri əmələ gəlmə
üsuluna görə dörd qrupa ayırır:
1. Ol-, et-, elə- kimi qismən
müstəqil, qismən də köməkçi fellər isim və
bəzən də sifətlərdən sonra
işlənməklə mürəkkəb fel əmələ
gətirir;
2. Müstəqil
mənalı fellər isimlərdən sonra
işlənməklə mürəkkəb fel əmələ
gətirir;
3. –ıb şəkilçili feli
bağlama ilə təsriflənən fel
birləşərək mürəkkəb fel əmələ
gətirir;
4.
Mürəkkəb fellərin böyük bir qismi leksik
səviyyəsinə görə frazeologizmlərdən
ibarətdir (3, s. 142-145).
B.Xəlilovun
mürəkkəb felləri ayırmaq üçün tətbiq etdiyi kriteriya
M.Hüseynzadənin kriteriyalarından fərqlənmir. Başqa
sözlə desək, B.Xəlilov da M.Hüseynzadə kimi felləri
dörd qrupa ayırmağı məqsədəuyğun sayır
(4, s. 181-190). Türk dilçisi M.Ergin də mürəkkəb felləri
buna uyğun şəkildə təsnif edir. O, müasir türk
ədəbi dilindəki felləri əmələ
gəlmə üsuluna görə iki böyük qrupa ayırır: a)
isimlə köməkçi feldən əmələ
gələnlər. Müq. et: yok
etmek, alay etmek, halt eylemek, hasta eylemek, hasts olmak, pişman olmak,
alacak olmak, gitmiş olmak, yapmış bulunmak və s. b)
fellə köməkçi feldən əmələ
gələnlər. Müq. et: saklayabilmek,
konuşabilmek, süregelmek,oynayadurmak, bakakalmak, gide durmak,
oturakoymak, durup durmak və s.
(8, s.386-387).
Qeyd etmək
lazımdır ki, ol-, et-,
elə- köməkçi fellərinin köməyi ilə meydana
çıxan formanı istər türkologiyada (12, s. 212; 13, s. 21),
istərsə də Azərbaycan dilçiliyində felin perifrastik
forması adlandırırlar (5, s.3-5; 2, s. 10-21).
Azərbaycan
dilində mürəkkəb sözləri tədqiq edən A.Q.Ələkbərov
da “tərkibi fellərin əmələ gəlməsinin
analitik mexanizmi fellərin birləşməsindən daha çox
şəkilçilərlə fel yaratmağa yaxın olduğundan” deyərək bu formaları
mürəkkəb fel hesab etmir (10, s. 5). Eyni fikir M.C.Əhmədov
tərəfindən də söylənilmişdir (11, s. 9).
A.Q.Ələkbərov M.Adilovun təsnifatını (9, s. 10)
qeyri-məqbul hesab edərək mürəkkəb fellərə
yalnız birinci tərəfi –lb4
şəkilçili feli bağlamalar, ikinci tərəfi isə
təsriflənən fellərlə ifadə olunan formaları
aid edir (10, s. 8).
Bir sıra
tədqiqatlarda da ya birbaşa, ya da dolayısı yolla bu
məsələyə toxunulmuşdur. “Müasir Azərbaycan
dilində söz birləşmələri” əsərinin
həmmüəlliflərindən biri Ə.M.Cavadov yazır ki,
yeni anlayışları ifadə etmək üçün mürəkkəb
sözlərdən, həm də söz birləşmələrindən
istifadə olunur. Mürəkkəb sözlər
əmələgəlmə üsuluna, istifadə olunma
dairəsinə görə söz birləşmələrinə çox
yaxındır. Belə ki, istər mürəkkəb sözlər,
istərsə də söz birləşmələri iki və daha
artıq sözdən ibarət olur, həm morfoloji, həm də
sintaktik üsulla yarana bilir . Mürəkkəb sözü əmələ
gətirən tərəflərdən biri, ya ikisi yeni
anlayış ifadə etmək üçün öz əvvəlki
lüğəti mənasından qismən uzaqlaşır. Bu
cəhət mürəkkəb sözlərin bir lüğəti vahid
kimi dilin lüğət tərkibinə daxil olmasına imkan
yaradır. Mürəkkəb sözlərdən fərqli olaraq, söz
birləşməsinin tərəflərini təşkil
edən sözlər öz lüğəti mənasından
uzaqlaşmır. Bu nöqteyi-nəzərdən söz birləşmələri
mürəkkəb sözlər kimi dilin lüğət tərkibinə
daxil ola bilmir (1, s. 8).
Bu
söylədiklərimizdən aydın olur ki, mürəkkəb
fellərlə söz birləşmələrini bir-birindən
ayırmak üçün ciddi kriteriyalar
müəyyənləşdirilməyib və bu sahədə
mübahisələr hələ də davam etməkdədir (14,
s. 440-444). Qeyd edək ki, bu sahədə tədqiqatların
davam etdirilməsi, ümumi dilçilik sahəsində əldə
edilmiş nəticələrin türk dillərinə, o
cümlədən də türk dillərindən biri olan müasir türk
ədəbi dilinə tətbiq olunması bu problemin
həllində müəyyən nailiyyətlər əldə
olunmasına kömək edəcəkdir.
Müasir türk
ədəbi dilindəki feli birləşmələri
əmələ gətirən sözlər, yəni
birləşmənin ayrl-ayrı komponentləri özlərinin
leksik-semantik müstəqilliklərini tamamilə qoruyub
saxlayır, istər ayrılıqda, istərsə də
birləşmə daxilində ayrı-ayrı məfhumlarla
bağlılığını itirmir. Bu fikir təkcə
“fel+fel” tipli feli birləşmələrə aid olmayıb,
eyni zamanda feli birləşmənin digər növləri olan
“ad+fel” və “zərf+fel” tipli birləşmələrə
də xasdır. Məhz buna görə də feli
birləşmənin tərəfləri arasında
əşya ilə hərəkət, əlamətlə
hərəkət və hərəkətlə
hərəkət arasındakı münasibətlər ifadə
olunur. Mürəkkəb sözləri təşkil edən
sözlərdə isə bu müstəqillik qalmır və onlar
ayrılıqda əlaqədar olduqları məfhumlarla
əlaqəni kəsir, ya da bu əlaqə kifayət
dərəcədə
zəifləyir. Nəzərə almaq lazımdır ki,
mürəkkəb sözlər söz birləşmələrindən
fərqli olaraq, öz-özlüyündə real varlıqlar arasındakı
müxtəlif tipli əlaqələri ifadə edə bilmir.
Y.M.Seyidov haqlı olaraq yazır ki, türk dillərinə aid
əsərlərdə birinci tərəfi –ıb, -ib, -ub, -üb şəkilçili feli bağlamalarla
ifadə olunan feli birləşmələrin bir qismini,
xüsusən də, birinci tərəfi ikinci tərəfə
bərabər hərəkət ifadə edən söz
birləşmələrini mürəkkəb fel adlandırmaq
halları özünü göstərir (6, s. 370).
Doğrudan da,
türkoloji dilçilikdə, eləcə də Azərbaycan
dilçiliyində biz bununla qarşılaşırıq. F.R.Zeynalov
yazır ki, zahiri əlamətlərinə, iki sözdən
ibarət olmasına əsaslanaraq, analitik, perifrastik və
digər birləşmələri mürəkkəb fel hesab
etmişlər. Hələ indi də müxtəlif türk
dillərində bu hal tez-tez özünü göstərməkdədir. Mürəkkəb fellər, hər
şeydən əvvəl, iki müstəqil mənalı felin
birləşərək vahid bir məna ─ leksik məna
əks etdirməsi ilə şərtlənir. Türk
dillərində mürəkkəb fellər hərəkətin
başlanması, davam etmə prosesi, istiqaməti,
sürəkliliyi, aniliyi və bitməsi ilə əlaqədar bir
sıra mənalar əks etdirir:
a) hərəkətin
başlanmasını, davam etməsini və istiqamətini
bildirən mürəkkəb fellər.Türk dillərində
hərəkətin başlanmasını gəlmək, getmək, çıxmaq felləri əks
etdirə bilir. Məs. gəlib çıxmaq, gedib
çıxmaq, aparıb çıxarmaq
(Azərbaycan) və s.
b) hərəkətin
sürəkliliyini, anililiyini bildirən mürəkkəb sözlər.
Məs. gidivermek, alıvermek
(türk) və s.
c) hərəkətin bitdiyini,
qurtardığını və həddini bildirən
mürəkkəb fellər. Məs. yeyib
qurtarmaq, deyib bitirmək, işlənib bitmək
(Azərbaycan); gelip durmak, donup
kalmak (türk) və s.
ç) hərəkətin intensivliyini
və ümumiləşdirmə bildirən mürəkkəb
fellər. Məs. aşıb
daşmaq, alovlanıb yanmaq, ölçüb biçmək (Azərbaycan); saralıp solmak, yeyip içmek (türk)
və s. (7, s. 205-206).
Burada mürəkkəb fel kimi
göstərilən birləşmələr hər iki
tərəfi fellərlə ifadə olunan feli
birləşmələrdən başqa bir şey deyildir.
Y.Seyidov mürəkkəb
fellərlə feli birləşmələrin
qarşılıqlı münasibətini nəzərdə tutaraq
yazır: “Onu inkar etmək olmaz ki, mürəkkəb fel hesab
edilən birləşmələrin bir qismi xeyli
sabitləşmiş, onlarda leksik məna ümumiliyi
əmələ gəlmiş və hətta onların
müəyyən bir qismi başqa dilə, məsələn, rus
dilinə ayrı-ayrı leksik vahidlərlə tərcümə
olunur <...>. Burada sözlər arasında bəzən defis
qoyulmasını da biz təsadüfi hesab etmirik. Lakin bu
əlamətlərin heç biri həmin
birləşmələrin mürəkkəb söz (mürəkkəb
fel) olması üçün kifayət deyil. Saydığımız
əlamətlər, olsa-olsa, bu birləşmələrin
sabitliyi üçün əsas ola bilər ki, bu proses davam edib
mürəkkəb sözə apara da bilər, elə həmin
mərhələdə dayana da bilər. Deməli,
nəzərdə tutulan dil faktları söz
birləşmələridir. Onların bir qisminin sabit
birləşmələr kimi qəbul edilməsi mümkünlüyü
prinsipial əhəmiyyət daşımır” (6, s. 370-371).
Müasir türk ədəbi dilinin
materialları da bu mülahizəni təsdiq edir. Buna görə
də biz Y.M.Seyidovun bu fikirləri ilə
razılaşırıq və bu fikirdəyik ki,
mürəkkəb felin yaranması üçün təkcə semantika deyil,
eləcə də ifadə planı da nəzərə
alınmalıdır. Başqa sözlə desək, burada forma
və məzmun vəhdəti gözlənilməlidir. Əgər
“mürəkkəb fel” anlayışı “mürəkkəb söz”
anlayışına daxil olmursa, artıq burada yalnız söz
birləşməsindən danışmaq mümkündür.
Müasir türk ədəbi dilindəki
feli birləşmələri tamam başqa bir cəhət
də fərqləndirmək imkanına malikdir. Belə ki, söz
birləşmələrinin tərəfləri
arasındakı sintaktik əlaqələr təsiredici
vəziyyətdə olur, özünü açıq şəkildə hiss
etdirir. Bu əlaqələri əmələ gətirən
qrammatik vasitələr isə dinamik xüsusiyyət
daşıyır, daşlaşmır. Mürəkkəb
sözlərdə, o cümlədən də mürəkkəb
fellərdə bu cəhət hiss olunmur, nəzərə
çarpmır, təhlil zamanı isə onlar nəzərə
alınmır. Mürəkkəb sözlərin əmələ
gəlməsində iştirak edən qrammatik
əlamətlər daşlaşaraq həmin sözün bir
ünsürünə çevrilmiş olur.
Söz birləşməsinin hər
komponentinin özünəməxsus müstəqil vurğusu olur. Başqa
sözlə desək, söz birləşməsini əmələ
gətirən sözlər ayrılıqda necə ifadə
edilirsə, söz birləşməsinin komponentinə çevriləndə
də eyni şəkildə ifadə edilir və onların
vurğusunda hiss edilə biləcək heç bir dəyişiklik
olmur. Mürəkkəb sözlərin komponentləri isə bir
vurğu altında deyilir, yaxud da onların birinin vurğusu öz
əvvəlki mövqeyini saxlayır, digərinin vurğusu isə
zəifləyir, ikinci dərəcəli vəziyyət alır
və əsas vurğuya tabe şəkildə ifadə olunur.
Bu xüsusiyyət istər söz birləşmələrinin,
istərsə də mürəkkəb sözlərin
yazılışına da öz təsirini göstərir. Söz
birləşməsinə daxil olan sözlər ayrı-ayrı
vurğular altında deyilir, bu səbəbdən də
ayrı yazılır. Mürəkkəb sözün komponenti kimi
çıxış edən sözlərdə sözlər bir vurğu
altında (yaxud, əsasən, bir vurğu altında) deyilir
və bir yerdə yazılır.
Burada A.İ.Smirnitskinin dilçiliyə
gətirdiyi və söz birləşmələri ilə
mürəkkəb sözlərə şamil edilən terminləri
də yada salmaq əhəmiyyətlidir. Y.M.Seyidov yazır ki,
A.İ.Smirnitski rus dilinin materialları əsasında söz
birləşməsi ilə mürəkkəb sözün
fərqləndirilməsində
“раздельнооформленность”
və
“цельнооформленность”
terminlərini işlədərkən, əslində bu
və ya başqa xüsusiyyətləri nəzərə
almışdır. Söz birləşməsi ilə
mürəkkəb sözlərin əsas fərqini özündə ifadə edən bu
müvəffəqiyyətli terminlər artıq dilçilikdə
geniş dairədə istifadə edilməyə
başlamışdır (6, s. 52-53).
Mürəkkəb sözlərlə
müqayisədə söz birləşmələrinin
tərəfləri daha mütəhərrik olur. Onlar hər
təsadüfdə yeni sözlərlə birləşərək
başqa birləşmələrin komponentləri ola bilir. Bu
cəhətdən ən vacib əlamət isə odur ki, onlar
söz birləşməsinin komponenti olduğu vaxt eyni zamanda
başqa birləşmənin əmələ gəlməsində
də iştirak edir. Mürəkkəb sözlərin tərkib
hissələri isə belə xüsusiyyətə malik olmur. Müasir
türk ədəbi dilindəki mürəkkəb sözlərdə
(əgər o, həqiqətən mürəkkəb söz kimi
formalaşmışdırsa) heç vaxt bir komponent həmin
vəziyyətdə başqa bir sözlə
əlaqələnərək yeni birləşmə və ya
mürəkkəb söz təşkil edə bilmir.
Nəhayət, nəzərə
almaq lazımdır ki. həm söz birləşmələri,
həm də mürəkkəb sözlər hər bir dilin öz
qaydaları əsasında qurulduğundan eyni mənanı
ifadə etmək üçün bir dildə söz birləşmələrindən
istifadə edildiyi halda, başqa bir dildə mürəkkəb
sözlərdən istifadə edilə bilər. Bu xüsusiyyət
müxtəlif sistemli dillərə aid ola bildiyi kimi, eyni bir dil
ailəsinə daxil olan qohum dillərə də aiddir. Yəni
demək istəyirik ki, hər hansı bir qohum türk dilində,
məsələn, özbək, yaxud başqırd dilindəki
xüsusiyyəti zorla müasir türk ədəbi dilinə aid etmək
olmaz. Bu xüsusiyyət müxtəlif əsrlərdə
yazılmış abidələrin dilinə də şamil
oluna bilər. Qədim türk yazılı abidələrinin
dilində qeydə alınmış feli birləşmənin
hər hansı struktur-semantik tipi müasir türk ədəbi
dilində olmaya da bilər. Yaxud əksinə, müasir türk ədəbi
dilində olan forma qədim türk ədəbi dilində
işlənməyə bilər. Buna tamamilə təbii
yanaşmaq lazımdır. İstər qədim türk (Kül tigin,
Bilgə xaqan, Tonyukuk, Moyun çor abidəsi və s.),
istərsə də orta türk dövrü (M.Kaşğarinin
“Divan”ı, Y.Balasaqunlunun “Kutadqu bilik” poeması,
Ə.Yüknəkinin “Hibbət-ül həqayiq”, Ə.Yasəvinin
“Divani-hikmət”, Xarəzminin “Məhəbbətnamə”
əsəri və s.) abidələri dil faktı olmayıb, müəyyən
dövrün nitq faktıdır. Dil vahidlərindən fərqli olaraq
nitq vahidləri statik vəziyyətdədir.
Bütün bunlar onu göstərir ki, söz
birləşmələri ilə mürəkkəb sözləri
fərqləndirərkən onların komponentlərinin
vəziyyətinə xüsusi fikir vermək lazım gəlir.
ƏDƏBİYYAT
1. Cavadov Ə.M. Giriş. Müasir Azərbaycan dilində söz
birləşmələri, Bakı, 1961.
2. Əliyev V.H. Azərbaycan dilində
felin perifrastik formaları, Bakı, 1989.
3. Hüseynzadə M. Müasir Azərbaycan dili.
Morfolojiya, Bakı, 1983.
4. Xəlilov B. Müasir Azərbaycan dilinin
morfologiyası, II hissə, Bakı, 2003.
5. İsgəndərova Ş.H.
Azərbaycan dilində felin perifrastik formaları, NDA, Bakı,
2002.
6. Seyidov Y. Azərbaycan dilində söz
birləşmələri, Bakı, 1992.
7. Zeynalov F.R. Türk dillərinin
müqayisəli qrammatikası, I hissə (Fonetika, leksika,
morfologiya), Bakı, 2008.
8. Ergin M. Türk Dil Bilgisi, İstanbul, 1985.
9. Адилов М.
Сложные
слова в
современном
азербайджанском
языке, АКД,
Баку, 1957.
10.
Алекперов
А.К. Сложные
глаголы в
современном
азербайджанском
языке, АКД,
Баку, 1961.
11.
Ахмедов М.Дж.
Устойчивые
глагольные
сочетания с
именном компонентом
арабского
происхождения
в азербайджанском
языке (на
материале
письменных
памятников XIII-XVIII вв.), АКД, Баку,
1990.
12.
Кононов А.Н.
Грамматика
современного
узбекского
литературного
языка, М.-Л., 1960.
13.
Михайлов М.С.
Исследования
по грамматике
турецкого
языка.
Перифрастические
формы
турецкого
глагола, М., 1965.
14.
Юлдашев А.А.
Словообразование
глагола. Сравнительно-историческая
грамматика тюркских
языков.
Морфология,
М., 1988.
РЕЗЮМЕ
Проблемы
глагольных
словосочетаний
и составных
глаголов в
современном
турецком
языке
В
данной
статье
исследуются
проблемы глагольных
словосочетаний
и составных
глаголов на
основе
материалов
современного
литературного
турецкого
языка. В
статье
определены
различия и общие
черты между
составными
глаголами и глагольными
словосочетаниями,
и обсуждаются
теории в турецкой
лингвистике
на данную
тему.
SUMMARY
Problems
of verbal phrases and multi-word verbs in modern turkish language
This article deals with the problems of
verbal phrases and multi-word verbs on the basis of materials of modern
literary turkish language. Differences and common features between verbal
phrases and multi-word verbs are determined and theories about this subject in
turkish linquistics are discussed here.
Açar Sözlər: mürəkkəb fel,
feli birləşmə, söz birləşmələri,
köməkçi fellər
Ключевые
Слова:
составные
глаголы,
глагольные
словосочетания,
словосочетания,
вспомогательные
глаголы
Key Words: multi-word verbs, verbal phrases, phrases,
auxiliary verbs.
Rəyçi: prof.R.Rüstəmov
Бибисара Реджеповна Мамедова
ФУНКЦИОНАЛЬНО-СЕМАНТИЧЕСКИЕ
ОСОБЕННОСТИ
ДАТЕЛЬНОГО
ПАДЕЖА В
ТУРКМЕНСКОМ,
АЗЕРБАЙДЖАНСКОМ
И ТУРЕЦКОМ
ЯЗЫКАХ
М.Кыпчак
указывает,
что «В
современных
тюркских
языках дательный
падеж
обозначает
направление
действия или
движения, его
конечную
точку и в
основном
управляется
глаголами.
Помимо этого
дательный
падеж может
выражать причину
и цель
исполнения
действия и
движения. В
парадигматическом
плане
дательный
падеж составляет
корреляцию
как с грамматическими,
так и
местно-грамматическими»
(3, 107).
Здесь
указана
важнейшая
особенность
дательного
падежа.
Конечно, он
входит в
парадигму
местно-грамматических
или просто
локальных
падежей. Тем
не менее, как
справедливо
отмечает
М.Кыпчак,
дательный
падеж коррелирует
и с
грамматическими
падежами.
Естественно,
первое, что
приходит на
ум, это
соотносительность
дательного
падежа с
винительным.
Так, «дательный
падеж, будучи
формой
косвенного
дополнения,
другими
словами,
выразителем
косвенного
объекта,
составляет
оппозицию с
винительным
падежом,
выражающим прямое
дополнение –
прямой
объект. С
точки зрения
способности
выражать
субъект-подлежащее
дательный
падеж
противостоит
именительному
падежу, с
точки зрения
же выражения
отношений
принадлежности-обладания
– родительному»
(3, 108).
В
«Грамматике
туркменского
языка»
указывается
следующее: «Дательный
падеж
оформляется
с помощью
аффикса -а/-е,
который
присоединяется
к любым
производным
и
непроизводным
именам
существительным,
субстантивным
формам
частей речи в
единственном
и
множественном
числе или
именам, оформленным
аффиксами
любых лиц
обоих чисел,
отвечает на вопросы
kime? ‘кому’, nəmə? ‘чему’ nirə? ‘куда’ и в
функциональном
отношении
выражает,
главным
образом,
направление
в пространстве
или во
времени. Этот
падеж в
зависимости
от предиката
и отношения
других членов
предложения
может
отвечать
также на
вопросы nəmə
üçin? ‘почему?’
xaçan? ‘когда?’
к какому
времени?’ neçə? ‘по
какой цене?’ kim üçin
‘для
кого?’» (1, 107).
Функционально-семантическая
специфика дательного
падежа в туркменском
языке
связана, как
отмечалось выше,
с
обозначением
направления
действия в
пространстве.
Это значение
может и должно
считаться
инвариантным
для
дательного
падежа.
Однако в
туркменском
языке при
реализации
данного
значения
налицо его
комбинаторное
варьирование,
что, с одной
стороны, свидетельствует
о диапазоне
семантики
падежа, с
другой
стороны, об
адаптации
падежной семантики
к контексту и
конситуации.
В
«Грамматике
туркменского
языка»
отмечается
четырнадцать
частных
значений
дательного
падежа. Так,
указывается,
что слова «в
дательном падеже
выражают 1.
Направление,
последнюю точку
действия или
движения,
сторону, в
которую
направлено
действие или
движение /…/ 2.
Указывает
над чем происходит
действие. При
этом впереди
или после слова
в дательном падеже
обычно стоит
слово в
винительном
падеже; если
оно
отсутствует,
то логически
подразумевается
его
присутствие.
Например: Şol maxal donunı eqnine
yasqıncak atınan Xoşlı molla işikden qirdi
(B.Kerbabayev, Ayqıtlı ədim) ‘В это время
вошел
Хошли-мулла в
накинутом на
плечи халате’.
3. Если слово в
дательном
падеже
употребляется
с
непереходными
глаголами, то
оно, хотя и
отвечает на
вопрос nirə? ‘куда?’,
не указывает
направления,
конечного
пункта действия
или движения,
как в первом
случае, а выражает
лишь место
действия. Например:
Belki, olarıŋ
sözlerinden qulağına yakanı bolar
(B.Seytəkov, Qız salqıdı) ‘Быть
может в их
словах есть и
такие,
которые
приятно тебе
слышать
(досл.:
понравятся
твоему уху)’ (1, 109).
Следует
отметить, что
исследовательская
интерпретация
в данном
случае
способна вызвать
возражения. В
частности,
отмечается,
что слово в дательном
падеже, хотя
и отвечает на
вопрос куда?
не
обозначает
конечного
пункта
действия. Таким
словом в
приведенном
составителями
Грамматики
иллюстративном
материале
является
слово qulağına. На наш
взгляд, эта
словоформа в
данном
контексте
совершенно
однозначно
обозначает
конечный
пункт движения
или конечную
цель
действия. В
отличие от
первого примера,
как
указывают
составители
Грамматики,
оно не
обозначает
конечный
пункт, но не обозначает
его столь же
конкретно с
точки зрения
особенностей
денотата.
Конечно, в
конструкции qoŋşulara
qitdi
конечный
пункт qoŋşulara представлен
максимально
четко. Однако
эта максимальная
точность и
четкость
есть всего лишь
особенность
денотата
«соседи»,
зрительно
ассоциируемого
с
конкретными
реалиями. Не
последнюю
роль в формировании
этой
четкости
конечного пункта
играет и
денотат
глагола движения.
Что
касается
«уха» как
конечного
пункта движения
или действия,
то следует
отметить, что
оно не менее
конкретно,
чем «соседи».
Однако семема
«понравиться»
не столь
конкретна,
как семема
«идти». Чтобы
достаточно
ясно представить
себе
различие в
денотатах,
можно и на этот
раз
обратиться к
зрительным
образам.
Денотат
глагольной
формы qitdi имеет
зрительное
воплощение,
каждый
носитель
языка очень
легко может
представить
себе идущего
человека.
Иначе
обстоит дело
с денотатом
семемы «нравиться».
Прежде всего
предметно-логическое
содержание,
выражаемое в
семеме
«нравиться»
обладает
широким
диапазоном,
который, тем
не менее, не
дает возможности
зрительного
восприятия,
как в случае
с денотатом
«идти». Мы не
можем
увидеть, как
что-то кому-то
нравится, как
мы можем
видеть, как
кто-то идет.
Нам может
показаться,
что улыбка
или
довольный вид
свидетельствует
об удовлетворении,
о том, что что-либо кому-либо
понравилось.
Однако,
во-первых,
выражение
лица не есть
действие по
значению семемы
«нравиться»,
это всего
лишь сигнал,
говорящий о
чем-то, в
данном
случае об
удовлетворении.
Во-вторых,
эти сигналы
могут вводить
и вводят в
заблуждение,
не говоря уже
о том, что
человек
может
сделать хорошую
мину при
плохой игре.
Отвлеченность
и аморфность
понятия «нравиться»,
однако, вовсе
не лишает
понятие «ухо» значения
«конечный
пункт, на
который
направлено
движение,
действие».
Ухо в данном
случае
представляет
собой метонимию,
речь идет о
мозге,
психической
реакции.
Следовательно,
в данном
контексте реализуется
семантическая
схема «ты
услышишь то,
что тебе понравится».
Спрашивается,
почему «ты», т.е.
тот на которого
направлено
действие,
чтобы оно ему
понравилось,
не является
конечным
пунктом
действия.
Очевидно, что
является.
Здесь
реализуется
также
семантическая
схема
адресант-адресат,
или адресант-действие/говорение-адресат.
Говорящий –
это субъект
действия, говорение
– это
действие,
слово в
дательном падеже,
объект действия
– адресат.
Следовательно,
вопреки
утверждению
составителей
«Грамматики
туркменского
языка», qulağına обозначает
не место
действия, а
именно
конечный
пункт
действия.
Следует
отметить еще
один момент,
связанный с
семантической
структурой
рассматриваемого
предложения.
На наш
взгляд,
выражение qulağına yakanı bolar
является
фразеологической
единицей. Ср.
также в азербайджанском
языке qulağına
yatmaq, ürəyinə yatmaq. Здесь
приходится
говорить уже
не о семантике
конечного
пункта
действия или
движения, а о
фразеологической
семантике и
денотате
именно фразеологической
семантики. В
структуре
фразеологического
значения,
носящего
комбинаторный
характер, концепт
«ухо»,
которому
что-то может
или понравиться
или не
понравиться,
составляет
очевидную
цель адресанта,
конечный
пункт действия
и движения
(например,
движения
слов).
Таким
образом,
семантика
конечного
пункта
действия
сохраняется
и в этом
значении, которое
в «Грамматике
туркменского
языка» дается
как третье.
Суть
различия
имеет место
по схеме
конкретное/абстрактное,
узкое и
конкретное
значение/широкое
и аморфное
значение.
Однако с
самой семантикой
конечного
пункта,
объекта на
который
направлено
действие,
ничего не
происходит.
Четвертое
значение
определяется
следующим
образом:
«Если слово в
дательном
падеже
употребляется
с переходным
глаголом, то
оно выражает
для кого или
для чего
совершено
действие. Иногда
вместо
аффикса
дательного
падежа может
быть
использован
послелог üçin ‘для’. Ayxanıma (Ayxanım üçin) qatı
ovadan köyneklik almak qerek (там же)
‘Айханым нужно
купить очень
красивый
материал на платье’
(1, 109).
Имплицитно
и в этом
случае
реализуется
семантика
объекта
действия или
движения. Значение
«для кого или
чего
совершено
действие»
означает, что
это кто
или что
и составляет
конечный
пункт или
цель действия.
Иными
словами, и в
этом случае
развитие
значения
идет по схеме
конкретное-абстрактное.
Пятое
значение
определяется
как «цель действия
или
движения». Шестое
как: «Объект
действия. При
этом
предикат
предложения
выражается
непереходным
глаголом.
Например, Öŋünden çıkanıŋ
qarrısına, yaşına seretmez (B.Seytəkov,
Qız salqıdı) ‘Не
посмотрит на
встречного,
стар он, или
млад’» (1, 110).
Естественно,
предикат
предложения
должен быть
непереходным
глаголом.
Следует отметить
два момента.
Во-первых,
имплицитно в
такого рода
предложениях
представлена
и семантика
прямого объекта
и семантика
переходного
глагола. Ср.,
например, в
русском языке
«он ни с чем не
считается; он
не посмотрит
ни на кого (в
смысле не
будет
считаться ни с
кем), ни на
старого, ни
на молодого».
Во-вторых,
такого рода
конструкции
в некоторой
степени
фразеологизированы.
Ср. в
азербайджанском
идентичное
выражение qabağına çıxanına baxmaz,
nə qocaya, nə cavana hörmət etməz.
Cедьмое
значение:
«Указывает на
причину движения
объекта
предложения.
При этом
значение дательного
падежа могут
заменять
послелоги sebəpli, zerarlı ‘из-за,
за то, что, по
причине’.
Например: ...erik miveleriniŋ aqramına
(aqramı sebepli) şaxaları aşak
sallanışıpdır (A.Qovşudov, Məxri – Bepa) ‘Ветки
опустились
вниз
(повисли) под тяжестью
плодов
урюка’» (1, 110).
Восьмое
значение
определяется
как
«Определенные
отношения к
субъекту»,
девятое –
«Начальная и
конечная
точка
движения. При
этом объект
может быть выражен
парным
словосочетанием,
где первый компонент
имеет аффикс
исходного падежа,
второй
дательного».
Десятое:
«Если
предикат
выражен переходными
глаголами almak ‘купить’, satmak
‘продавать’ и
им подобными,
то слово,
стоящее в
дательном
падеже,
обозначает
стоимость
предмета, а
предшествующее
ему слово
указывает
меру
стоимости».
Одиннадцатое:
«На какие
части
делится данная
вещь,
являющаяся
объектом
действия.
Например: Biz
ikə bölündük ‘Мы
разделились
по два
(надвое)’ (1, 110). Ср. в
азербайджанском
и турецком iki-iki bölündük.
Двенадцатое:
«Систематическое
распространение
субъекта
действия
посредством
чего-либо.
При этом
первый
компонент
данного
повторного сочетания
снабжается
аффиксом
исходного падежа,
второй дательного»
(1, 110-111). По этому
значению
приводится предложение,
в котором в
указанном
значении используются
выражения aqızdan-aqza, ilden-ile, yurtdan-yurda. Идентичные
выражения
используются
в азербайджанском
и турецком
языках. На
наш взгляд,
первое из
них, т.е.
выражение aqızdan-aqza,
является фразеологической
единицей, и
здесь форма
дательного падежа
носит
связанный характер.
Что же
касается
двух
последних, то
они
образуются
по
существующей
модели фразеологической
единицы и
приобретают
соответствующее
формальное
значение
дательного
падежа.
Актуальным
же значением
для любой
речевой единицы,
образованной
по подобной
узуальной
модели,
является
значение
«глобальности»,
«охвата всего
возможного
пространства».
Тринадцатое
значение
дательного
падежа в
«Грамматике
туркменского
языка»
определяется
следующим
образом:
«Предмет,
непосредственно
испытывающий
это действие.
Например: Ene
kellesini yassıqa qoyup, tükeniksiz pikire qirdi» (1, 111). Здесь
также
обнаруживается
неточность.
Основным действием
является
погружение в
мысли
(положив
голову на подушку,
он снова
погрузился в
бесконечные
думы). Выражение
«предмет,
непосредсвенно
испытывающий
это действие»
не может
служить лингвистическим
объяснением
хотя бы
потому, что
не ясно, что
за действие
определяется
дейксисом это. О
каком этом
действии
идет речь?
Поскольку
слово в дательном
падеже
связано с
деепричастием,
то становится
понятным, что
речь идет об
этом
действии,
которое
носит
вторичный
характер.
Следовало
просто
сказать, что
в данном
случае в
дательном
падеже
выступает
слово,
обозначающее
предмет,
испытывающий
непосредственное
воздействие.
Необходимо
было также
указать, что
глагол,
обозначающий
это действие,
является переходным,
и с ним
употребляется
прямой
объект, в
данном
случае
словоформа kellesini.
Наконец,
в
четырнадцатом
значении:
«Если словам ay ‘месяц, луна’, yıl ‘год’, qün ‘день,
солнце’, xepde ‘неделя’, saqat ‘часы’, minut ‘минута’
в дательном
падеже
предшествуют
количественные
отношения, то
слово в
данном падеже
указывает, на
какой срок
рассчитано действие.
В таком
случае
предикат
предложения
бывает в
основном
переходным
глаголом.
Например: Bu kitabı kitapxanadan bəş
qüne aldım ‘Эту
книгу взял из
библиотеки
на пять дней’ (1,
111).
Совершенно
понятно, что
все
выделенные
значения
носят
частный характер.
Конечно,
ничего плохого
в их
выделении
нет, но они в
любом случае
конкретизируют
общую
семантику
дательного
падежа.
В
«Грамматике
азербайджанского
языка» также
указывается,
что дательный
падеж
обозначает
косвенный
объект, т.е.
лицо или
предмет, на
который
направлено
действие (4, 23).
Отмечается,
что
морфологическим
показателем
дательного
падежа является
аффикс -a (-ə) согласных
основ, для гласных -ya
(-yə) (4, 23).
Выделяется
семь
значений
дательного
падежа в
азербайджанском
языке, однако
отмечается,
что эти
значения являются
только
вариантами
указанного
общего
значения (4, 23).
Здесь
представлены
значения
времени,
цели, причины,
количественная
характеристика
дела,
состояния,
действия. Употребляясь
с глаголами hazırlaşmaq, başlamaq,
kirişmək, çalışmaq, məşğul olmaq, слово
в дательном
падеже
обозначает
начало
действия.
Сравнение
выражается
при употреблении
с глаголами bənzəmək, oxşamaq,
bənzər, oxşar. С глаголами dönmək, çevirmək слово
в дательном
падеже
обозначает
превращение
предмета в
другой
предмет.
Употребляясь
с глаголами girmək, daxil olmaq, yazılmaq соответствующее
слово
обозначает
вхождение лица
в какую-либо
организацию
(4, 24).
Как
видим все эти
значения не
просто носят частный
характер, а
являются
распространителями
глагольного
значения.
Более того,
семантика соответствующих
слов в
дательном
падеже как бы
присутствует
уже в
семантике
глагола. В
лингвистике
такое
явление
называется
стяжением.
Академик
А.Н.Кононов
также
отмечает, что
дательный
падеж
является
формой
косвенного
дополнения и
отвечает на
идентичные
вопросы. Здесь
также
выделяются
значения
направления,
обстоятельства
места, цели,
времени,
цены, эквивалента
и
обстоятельственного
определения.
Таким
образом
значения
дательного
падежа во
всех трех
языках совпадают.
М.Кыпчак
считает, что
«дательный
падеж на
протяжении
истории развития
тюркских
языков
вытеснял
именительный
падеж и за
счет этого
занял место в
парадигме.
Это
отчетливо
можно
увидеть при
сравнении
древнетюркских
языков с
современными
тюркскими
языками
огузской
группы» (3, 120).
Ключевые
слова:
дательный
падеж,
корреляция,
грамматический,
местно-грамматический,
именительный,
направительный
Açar sözlər: yönlük hal,
korelasiya, qrammatik, yerlik-qrammatik, adlıq, istiqamət
göstərən
Key words: dative case, correlation,
grammatical, local-grammatical, nominative case, aditive
ЛИТЕРАТУРА
1.
Грамматика
туркменского
языка. Часть 1.
Фонетика и
морфология. Ашхабад:
Ылым, 1970.
2.
Кононов А.Н.
Грамматика
современного
турецкого
литературного
языка. М.-Л.:
Изд-во АН СССР,
1956.
3.
Кыпчак М.
Категория
падежа в
тюркских
языках. Б.:
Изд-во БГУ, 1994.
4.
Azərbaycan dilinin
qrammatikası. 1 hissə (morfologiya). Bakı: ASSR EA-nın
nəşriyyatı, 1960.
XÜLASƏ
TÜRKMƏN, AZƏRBAYCAN VƏ TÜRK
DİLLƏRİNDƏ YÖNLÜK HALIN FUNKSİONAL-SEMANTİK
XÜSUSİYYƏTLƏRİ
Məqalə türkmən,
Azərbaycan və türk dillərində yönlük halın
funksional-semantik xüsusiyyətlərinə həsr olunub.
Göstərilir ki, yönlük hal bu dillərin hal sistemində bir növ
mərkəz yer tutur. Yönlük hal həm qrammatik, həm də
yerlik-qrammatik hallarla korelasiya olunur. Yönlük halın semantikası
bütün zaman-məkan çalarları əhatə edir.
SUMMARY
FUNCTIONAL-SEMANTIC CHARACTERISTICS OF DATIVE CASE IN TURKMEN,
AZERBAIJANI AND TURKISH LANGUAGES
The article deals with the functional-semantic
characteristics of dative case in Turkmen, Azerbaijani and Turkish languages.
Dative is claimed to occupy a central position in these languages. Dative
correlates both with local-grammatical and grammatical cases. The semantics of
dative case embrace all spatio-temporal shades.
Ряйчи:
проф.Т.И.Щаъыйев
